17
теңдеуін басқаша шешуге болады. Жер массасының центрін жəне
жер бетін бақылау нүктелерін, ЖЖС орнының өзара схемасын
қарастырайық (1.2-сурет)
1.2 - сурет.
ЖЖС бірнеше нүктеден бақылау схемасы
мұнда: М
1
М
2
– бақылау нүктелері;
−
1
R
−
2
R
– осы нүктелердің геоцентрлік радиус – векторлары;
−
q
– ЖЖС-нің геоцентлік радиус-векторы ;
q
=
OS
;
r
1
,
r
2
– ЖЖС-нің топоцентрлік радиус–векторлары;
R
Δ
– хордалық вектор;
−
Δ R
= M
1
M
2
.
Демек,
R
1
=
q
– (
r
1
+ ∑∆
1
);
R
2
=
q
– (
r
2
+ ∑∆
2
) (1.2)
Мұндағы:
∑∆
1 ,
∑∆
2
-
r
1
,
r
r – векторын анықтаудағы қателіктердегі
түзету суммасы; егер де КА – да синхронды өлшеулер жүргізілсе,
онда:
∑∆
1
= ∑∆
2
;
2–246
18
сонда
R
Δ
=
R
1
–
R
2
=
q
1
–
r
1
∑∆
1
–
q
+
r
2
+ ∑∆
2
,
R
Δ
=
R
1
–
R
2
=
r
2
–
r
1
. (1.3)
Алынған теңдеудің анализі қорытады; хордалық векторды
анықтау үшін
r
1,
r
2
– векторының анықталған нəтижелері бол-
са жет кілікті, сондықтан Жер массасының центрлік жағдайын да,
ғарыштық аппараттың навигациялық координатын да білу қажет
емес. Практикалық геодезияның жоғары мақсаттары үшін М
1
жəне М
2
пунктерінің өзара жағдайын анықтау дəлдігі жеткілікті.
Синхронды бақылау əдісі – позиционирлеудің салыстырмалы
əдісі деп аталады жəне ол геодезияда кеңінен қолданыс тапты.
1.1.3. Жермен бірге айналмайтын жұлдызды (аспанды)
геоцентрлік координаталар жүйесі
Жермен бірге айналмайтын геоцентрлік жүйенің кеңестік-
тегі тікбұрышты О,Х
0
,У, Z
0
координаталарының басы жер мас-
сасының центрі - 0 сəйкес, ал Х
0
осі кейбір дəуірдің көктемгі
теңесуінің орталық нүктесіне бағытталған жəне ол аспан
экваторының жазықтығында жатыр. OZ
0
осі Жердің айнала-
тын ортаңғы осіне сəйкес жəне аспан сферасының ортаңғы
солтүстік полюсіне бағытталған, ал ОУ
0
осі жүйені оңға дейін
толықтырады жəне шығысқа қарай оң. Осы геоцентрлік коорди-
наталар жүйесінде ЖЖС-нің қозғалысы Жердің гелиоцентрлік
қозғалысына қатысады (1.3- сурет).
Жердің өзі тəулік бойы айналатындықтан, жер бетіндегі
нүктелер үшін координаталар жүйесі инерциальды болмайды.
Экваторлық жазықтықтың орналасуы прецессия мен нутацияға
ұшырайтындықтан, кейбір жақындауда координаталар жүйесі
инерциальды болады. Прецессия мен нутацияны есепке алу үшін
ЖЖС-нің қозғалысын дифференциалды түрде теңестіреді жəне
оларға қосымша түзетпелер енгізіледі. Негізгі жазықтықтар мен
осьтердің кеңістікте орналасуы Т
0
дəуірінің жұлдыздар катало-
гында енгізілген жұлдыздар координатасымен бекітіледі.
19
Жұлдыздардың орналасуының өзгеруі, тек өздерінің ката-
логта көрсетілген қозғалысымен М
а
, М
б
белгіленеді. Жұлдыздар
координаталарынан Т
0
дəуірі координаталарына Т кезеңінде
ауысқанда, прецессия мен нутация ықпалына түзет
пелер
енгізіледі. Сонымен қатар, есептеу формулалары ас тро номиялық
жылнамада келтірілген; аберрация жəне парал
лаксқа да түзе-
тпелер енгізіледі.
Бұл координаталар жүйесінде аспан денесінің σ ( шырақ) орны
сфералық координатталары: радиус-векторымен - r; шырақтың
тура шығуы, яғни көктемгі теңесу нүктесі арқылы өткен аспан
меридианы мен шырақтың аспан меридианы арасындағы екі-
жақты бұрышпен - α
0
; экватор жазықтығынан 0° тан 90° қа дейін,
солтүстікке қарай-оң, оңтүстікке қарай-теріс таңбалы болып
келетін, бұрылу бұрышымен - δ
0
анықталады.
1.1.4. Жермен бірге айналатын жұлдызды (аспандық)
геоцентрлік координаттар жүйесі
Гринвичтік координаталар жүйесі. Бұл жүйеде координата-
лар тікбұрышты немесе сфералық түрде берілуі мүмкін. Негіз-
гі жазықтық болып, аспан экваторының жазықтығы есеп те леді,
оның негізгі осінің бағыты Гринвич меридианының астро
но-
миялық жазықтығына қатысты бекітілген. Жер прецессия мен
1.3-сурет. Екінші экваторлық координаталық жүйе.
20
нутация əсері нəтижесінен Жердің айналу осінің орташа орнала-
суы тұрақсыз. Ол Халықаралық астраномиялық одақ (ХАО) жəне
халықаралық геодизистер ассоцациясы (ХТА) шешімімен орташа
1900-1905 жж дəуірі бекітілген.
Сөйтіп кеңістіктегі Гринвичттік тікбұрышты (Х,У,Z) лездік
жүйе координралар жүйесі былайша анықталады. Оның басы Жер
массасының центрінде жатыр; Z осі (1900-1905 жж Халықаралық
полюстар қозғалысы қызметінің шешімімен анықталған) Жердің
орташа солтүстік полюсіне бағытталған; Х осі нақты аспан эк-
ваторы мен лездік алғашқы меридиан жазықтығы қиылысқан
нүктеге бағытталған.
Аспан шырағының сфералық координаталарына мыналар жа-
тады: Гринвичтік сағаттық бұрыш - t, аспан экваторының радиус-
векторы – r, бұрылу бұрышы - δ деп аталатын аспан сферасының
меридиандық доғасы δ
0
δ. Координаталардың мұндай жүйесі
астраномияда бірінші экваториалдық деп аталады (1.4-сурет).
1.4-сурет Бірінші экваториалдық координаттар жүйесі
Сағаттық бұрыш t бастапқы меридианнан 0-ден 24 дейінгі
шырақтың бұрылу шеңберінің доғасына дейін сағат тілі қоз-
ғалысының бағытымен өлшенеді. 1.4-сурет бойынша бұрыш
қарсы бағытта өлшенеді, сондықтан минус таңбасы қойылған.
Көктемгі теңесудің нақты нүктесінің бұрылу шеңбері
p
~
γ
жазықтығы жəне алғашқы аспан меридианының жазықтығы
арасындағы екіжақты бұрыш гринвичтік жұлдызды уақыт S деп
аталады.
Достарыңызбен бөлісу: | 
