164
Өндіріске жұмсалатын шығындардың жіктелу түрлері жəне олардың
кəсіпорын экономикасындағы рөлі
Жіктемелік белгі
Жіктемелік белгі бойынша
шығындар
Шығындардың мазмұны
Өндірістік мақсаты
Шығын элементтері
Бойынша
Пайдаланылатын қорлардың жалпы
көлемі
Шығындардың калькуляциялық баптары бойынша Өнімнің нақты түріне
Негізгі
Өндіріс үдерісімен тікелей
байланысты
Өндіріс үдірісіне
қатысу дəрежесі
Қосымша
Өндіріс үдірісін басқарумен
байланысты
Тура
Өнім жасаумен тура жəне тікелей
байланысты
Өнімнің өзіндік құнына
енгізу тəсілі
Жанама
Цех, жалпы кəсіпорын жұмысымен
байланысты
Жай
Бір экономикалық элементтен
тұрады
Шығындардың құрамы
Кешенді
Бірдей өндірістік мəні бар бірнеше
экономикалық элементтерден
тұрады
Шартты-ауыспалы
Өндіріс көлеміне тікелей тəуелді
Өндіріс көлеміне
тəуелділігі
Шартты-тұрақты
Өндіріс көлемінің өзгеруіне азғана
тəуелді немесе мүлдем тəуелсіз
Адам еңбегі шығындары
Қызметкерлердің еңбекақысын
төлеумен тікелей байланысты
Экономикалық мазмұн
Заттай еңбек шығындары
Өндірістегі ҒТҮ деңгейін жалпы
түрде көрсетеді
Уақыт
Кезек, күн, ай, тоқсан,
Жыл
Жұмыстың орындалу мерзіміне
байланысты, шығын құрамындағы
өзгерістерді көрсетеді
Есептеу əдісі
Нормативтікк, жоспарлы,
болжамдық, нақты
Есептеулердің дəлдігі əр түрлі
дəрежеде болады жəне
басқарушылық шешімдерді
қабылдауда белгілі бір рөл
атқарады
Жіктемелік белгі
Жіктемелік белгі бойынша
шығындар
Шығындардың мазмұны
Өндірістік мақсаты
Шығын элементтері
Бойынша
Пайдаланылатын қорлардың жалпы
көлемі
Қамтудың толықтығы
Технологиялық, өндірістік
толық
Шығын арасындағы қатынасты
білдіреді, негізгі, қосымша-көмекші
өндіріс, басқару мен коммерциялық
шығындар
Басқа шығындар элементінің құрамына арнайы бюджеттен тыс
қорларға төленетін қаржылар, салықтар, алымдар, ауаға залалды заттардың
рұқсат етілген көлемдерін шығару, мүлікті міндетті сақтандыру үшін төлемдер,
іссапарлар шығындары, байланыс қызметі үшін төлемде , т.б.
165
21-кесте
ӨҰ бойынша шығын элементтерінің өзіндік құнының жіктемесі
Көрсеткіштер атауы
Есепті
кезеңде
Өткен жылдың
сəйкес кезеңінде
Өнім (жұмыс, қызмет) көлемі қолданыстағы бағамен
Өнімді (жұмысты, қызметті) өндіру мен өткізуге
жұмсалатын шығындар
Оның ішінде:
1 . Материалдық шығындар шикізат пен материалдар
олардың:
а) минералды-шикізат базасын жандандыруға бөлінетін
қаражат;
ə) жерлерді қайта культивациялауға бөлінетін қаражат;
б) орман түрінде сатылатын ағашқа төленетін төлем;
в) кəсіпорынның сушаруашылық жүйелерден алатын суға
төлейтін төлемі;
сатып алынатын жабдықтаушы өнімдер, жартылай
өнімдер
бөгде ұйымдармен орындалатын өндірістік сипаттағы
жұмыстар мен қызметтер
олардың:
а) жүктерді тасымалдау бойынша,
ə) отын,
б) қуат;
2. Еңбекақы шығындары
3. Əлеуметтік қажеттіліктерге бөлінетін қаражаттар
4. Негізгі өндірістік құралдардың амортизациясы
5. Басқа шығындар
олардың:
а) тəуліктік жəне көтерілу;
ə) бөгде ұйымдардың көлік қызметтері
11.3 Шығынардын үлесіне сəйкес өндіріс ерекшеліктері
Өндіріске жұмсалатын жалпы шығындардағы жеке элементтердің
үлестік салмағы қаншалықты жоғары болуына байланысты, еңбек пен
материалды көп қажет ететін, қуат пен отынды көп қажет ететін, қорды көп
қажет ететін жəне аралас өндірістерді ажыратуға болады. Еңбекті көп қажет
ететін – еңбекақыға бөлінетін шығындар ең көп үлестік салмаққа ие (көбіне
өндіруші салалар, геологиялық барлау). Материалды көп қажет ететін - ең
көп үлестік салмақты, қуат пен отын шығындары алады (жылу жəне электр
энергетикасы, металлургия, химиялық материалдарды өндіру, алюминий
өнеркəсібі). Қорды көп қажет ететін – жалпы шығындардағы амортизацияның
166
үлкен үлестік салмағы бар (мұнай өндіруші, гидроэнергетика). Аралас –
материалдық шығындар мен еңбекақының қомақты үлестік салмағы бар
(электротехникалық өнеркəсіп, аспап жасау, автотракторлық өнеркəсіп).
Шығындар құрылымы өсіңкі болады. Өндіріс техникасы, технологиясы
мен ұйымдастырылуындағы болып жатқан өзгерістер, шығындардың жеке
түрлері арасындағы мөлшерлік қатынасқа да əсерін тигізеді.
Өзіндік құнның құрылымындағы өзгерістердегі оңтайлы бағыт ретінде
ескі еңбек үлесінің төмендеуі, оның ішінде өнімнің материалды көп қажет
етуінің төмендеуі болып саналады. Сонымен қатар, қазіргі кезде материалды
көп қажет ететін қорлар бағасының инфляциямен шартталған өсуі, өнімнің
материалды көп қажет етуін төмендетуге қарсы əсерін тигізеді.
Сөйтіп, шығындарды элементтер бойынша топтастыру олардың пайда
болу орындарына қарамастан, экономикалық элементтерді қамтиды. Бұл
жалпы, тауарлық жəне өткізілген өнімнің өзіндік құнын, табыс сомасын
анықтауға, өзіндік құн жоспарын өндіріс жоспарының басқа бөлімдерімен
байланыстыруға мүмкіндік береді. Шығындардың элементтеп жіктелуі
негізінде кəсіпорында табыс пен шығын жоспары жасалады.
Элементтер бойынша шығындарды есептеу геологиялық тапсырманы
орындау жоспарымен қарастырылған нақты жұмыс түрлерінің өзіндік құнын
анықтауға, сондай-ақ шығындардың пайда болған жерін анықтауға мүмкіндік
бермейді. Ал бұл оларды төмендету қорларын айқындау үшін өте маңызды.
Біртекті жұмыстың (ұңғымаларды бұрғылау, тау-кен қазбаларын жүргізу, т.б.)
өзіндік құнын анықтайтын есептеу калькуляциялау деп, ал бұл көрініс табатын
құжат – калькуляция деп аталады. Калькуляцияда барлық шығындар олардың
пайда болу орындары мен мақсаттарына қарай, шығын баптары бойынша
топтастырылады (22-кесте).
Негізгі шығындар жұмыстардың нақты түрінің технологиялық жəне
өндірістік өзіндік құнын анықтауға мүмкіндік береді. Бұл жерде шығындар
олардың қайсыбір элементі бойынша түгелдей емес, тек нақты учаскеде болған
көлемінде ғана көрсетіледі. Мəселен, еңбекақы қызметкерлердің қандай
категорияларына төленетіндеріне қарай, бірнеше калькуляциялық баптар
бойынша ескеріледі. Негізгі шығындар құрамындағы «Еңбекақы» бабы
бойынша, тек негізгі өндіріс қызметкерлерінің еңбекақысы көрсетілетін
болады. Қосымша-көмекші өндіріс қызметкерлерінің еңбекақысы, «Жеке
қосымша-көмекші өндірістердің қызметтері» бабы бойынша, əкімшілік-
басқарушылық қызметкерлер құрамының еңбекақысы – «Үстеме шығындар»
бабы бойынша көрсетіледі. Амортизация, құндылығы төмен жəне тез тозатын
заттар, отын, т.б. бойынша шығындар осыған ұқсас бөлінеді.
Үстеме шығындар өндірістік үдеріс пен оны ұйымдастыруды
басқарумен байланысты шығындар сомасын білдіреді. 22-кестеден үстеме
шығындарды құрайтын шығындардың қандай негізгі бөлімдерден тұратынын
көруге болады.
22-кесте
Достарыңызбен бөлісу: |
