15
•
технологиялық — цехтар мен учаскелер түрлі бұйымдарды (бетон, болат
балқыту цехтары жəне т.б.) дайындаудың технологиялық үдерісінің
біртектілік белгісі бойынша құрылады;
•
тақырыптық —жұмыс орындарын, учаскелерді, өнімнің нақты түрін
шығару бойынша цехтарды (шарлы мойынтірек шығару цехы) біріктіреді;
•
аралас — дайындаушы цехтар мен учаскелер
технологиялық қағидат
бойынша, ал шығарушы цехтар мен учаскелер — тақырыптық
қағидат
бойынша құрылады (2-суретті қараңыз).
Бірдей немесе біртипті өнім шығару бойынша технологиялық біртекті
жұмыс немесе түрлі операциялар орындалатын жұмыс орындарының
жиынтығы түріндегі
өндірістік учаске кəсіпорынның негізгі құрылымдық
өндірістік бірлігі болып табылады. Учаске өнімі цех ішінде өңдеуге арналған.
Учаскелердің құрамы, саны жəне өзара қатынасы неғұрлым ірі өндірістік
бөлімшелердің – цехтардың құрамын жəне жалпы кəсіпорын құрылымын
анықтайды.
Өндірісті ұйымдастырудың бастапқы буыны жұмыс орны болып табылады.
Жұмыс орны — жұмысшы немесе жұмысшылар тобы өнімді шығару немесе
өндіріс үдерісіне қызмет көрсету бойынша жеке операцияларды орындайтын
өндірістік аумақтың бір бөлігі.
Кəсіпорынның негізгі өндірістік бірлігіне қарай өндірістік құрылымның
келесі түрлері ажыратылады:
• цехсыз (учаске);
• цехты (цех);
• корпустық (корпус);
• комбинаттық (өндіріс, мысалы, тоқыма фабрикасы).
Кəсіпорын құрылымы ұтымды жəне үнемді болып, шикізат, материал,
дайын өнімдерді тасымалдаудың ең қысқа жолдарын қамтамасыз етуі тиіс.
Кəсіпорынды басқарудың ұйымдық құрылымы. Бұл оның қызметін,
өзара жəне бағынышты байланыстарын басқаратын қызметтер жүйесі. Ол
кəсіпорынның өндірістік құрылымымен тікелей байланысты, кəсіпорын
қызметкерлері алдында тұрған міндеттермен, басқару қызметтерінің
алуантүрлігімен жəне олардың көлемімен анықталады.
Басқару құрылымын
қалыптастыру қағидаты — басқарудың қандай да бір қызметтерін
ұйымдастыру жəне басқару аппаратының бөлімшелері (қызметтері) атына
бекіту.
Басқару аппаратының ұйымдық құрылымы буындарының түрлі санымен
сипатталады, көбіне үш-буындық жүйе қолданылады: директор (президент,
басқарушы) — цех бастығы — шебер. Олардың əрқайсысы өзіне тапсырылған
жұмыс учаскесі үшін жеке жауапкершілік атқарады.
Цех бастығы цех жұмысының барлық тұстары үшін жауап береді жəне
өзіне бағынатын басқару аппаратының көмегімен цехты технологиялық жəне
шаруашылық басқару бойынша барлық қызметтерді атқарады (4-сурет). Ірі
цехтарды басқарудың функционалдық органдары жоспарлау-диспетчерлік,
16
технологиялық бюро, еңбек жəне еңбекақы бюросы жəне т.б. болып табылады.
Цех бастығы тікелей директорға бағынады.
С рет 4 Цех ба аруды рулымы
Цехтың ірі учаскелерін (бөлімшелері, пролеттері)
учаске бастықтары (аға
шеберлер) басқарады, оларға ауысым шеберлері бағынады
. Шебер учаскедегі
өндіріс пен еңбек үдерісінің басшысы əрі ұйымдастырушысы болып табылады.
Ол тікелей цех бастығына, ал учаске немесе ауысым бастықтары болған жерде
– сəйкесінше учаске немесе ауысым бастықтарына бағынады. Бригадаға
біріктірілген жұмысшылар тобын
бригадир басқарады, ол аға жұмысшы болып
табылады жəне өндірістік жұмыстан босатылмайды, ол өз міндеттерін
орындағаны үшін тарифтік мөлшерлемеге қосымша ақы алады.
Кəсіпорын қызметін
директор (президент, басқарушы) басқарады, ол
меншік иесі де, жалданбалы қызметкер де болуы мүмкін (соңғы жағдайда
онымен келісімшарт жасалады). Кəсіпорынды стратегиялық, ағымдағы жəне
жедел басқарумен қамтамасыз ету үшін, тікелей директорға (президентке) жəне
Цехтың
бастығы
Жоспар –
экономикасының бюросы
Цех бастығының
өндіріс бойынша орын
Технологиялық
бюросы
Цех бастығының
техникалық даму
Жоспар- диспетчер
бюросы
Учаскенің бастығы
Учаскенің бастығы
мастер
мастер
мастер
мастер
17
оның орынбасарларына бағынышты функционалдық басқару аппараты
қолданылады. Олардың əрқайсысы өндірістік үдерісті басқару бойынша
жұмыстың белгілі бір бөлігін басқарады жəне қол астында сəйкес
функционалдық қызметтер ұстайды. Зауытты басқару (фирманы басқару)
аппаратында функционалдық құрылымдық бөлімшелер (бөлімдер, қызметтер),
ал цехтарда, əдеттегідей, - бюролар бөлініп көрсетіледі. Басқару аппараты
келесі негізгі қызметтерден құралады:
• кəсіпорынды
жедел басқару;
• қызметкерлерді басқару;
• экономикалық жəне
қаржы қызметі;
• ақпаратты өңдеу;
• əкімшілік басқару;
• маркетинг;
• сыртқы
экономикалық байланыстар;
• техникалық даму жəне т.б.
Əрбір қызмет бастықпен басқарылып, тікелей директорға немесе оның
орынбасарларының біріне бағынады.
Басқару аппаратының құрылымы көптеген факторларға (өндіріс түріне,
мамандануына, өндіріс көлеміне, шығарылатын өнімнің құрылымдық
күрделігіне жəне т.б.) байланысты, сондықтан кəсіпорындардағы зауыт басқару
(фирманы басқару) құрылымы əртүрлі болады.
1.3 Кəсіпорынның ішкі жəне сыртқы ортасы
РФ заңнамасына сəйкес, кəсіпкер болып қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыру жəне пайда түсіру мақсатында өнім өндіру жəне қызмет
көрсету үшін, заңмен белгіленген тəртіпте құрылған дербес шаруашылық
жүргізуші субъект саналады. Кез келген ұйым (кəсіпорын) сыртқы ортамен
өзара əрекеттеседі, яғни одан оның ішкі ортасының элементтеріне айналатын
қорларды алады (жұмыс күші, капитал, жабдық, шикізат, энергия, ақпарат жəне
т.б.). Алынған қорлар өнімге (қызметтерге) өңделіп, өткізілу үшін сыртқы
ортаға келіп түседі.
Кəсіпорынның ішкі ортасы. Кəсіпорынның ішкі ортасы көбіне оның
сыртқы ортамен анықталатын миссиясы мен мақсаттарына байланысты
қалыптасады.
Кəсіпорынның
ішкі ортасы адамдарды, техниканы,
технологияны, ақпаратты, өндіріс пен басқарудың ұйымдастырылуын жəне т.б.
қамтиды жəне келесі негізгі қосалқы жүйелерден құралады:
• əлеуметтік;
• технологиялық;
• өндірістік-техникалық;
• экономикалық;
• ақпараттық;
• ұйымдық;
• қаржылық;
• маркетингілік;
• ғылыми-инновациялық;
