Оқулық Алматы, 014 Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігінің

68

физиологиялық  жүйелер  қызметі  өзгерістерінің  сипаты  мен 

дəрежесін анықтайды.

0

20

40

60

80

100

120

0

20

38

60

80

100

120

ɗɧɟɪɝɟɬ

ɢɤɚɥɵԕ

 ɠԛɣɟ

 ԛɥɟɫɿ

, %

ɀɚɬɬɵԑɭ ԝɡɚԕɬɵԑɵ, ɫ

ȱ

ȱȱ

ȱȱȱ

24-сурет. Шекті ұзақтығы əртүрлі жаттығуларды орындау кезіндегі үш 

энергиялық (І фосфагендік, ІІ лактацидтік, ІІІ оттектік) жүйелердің 

салыстырмалы (пайызбен) үлесі (Я. М. Коц бойынша)

Анаэробтық жаттығулар

Анаэробтық жаттығуларды:

1. Максималды 

анаэробтық 

қуаттылықты 

(анаэробтық 

қуаттылықты);

2. Максималдыға  жуық  анаэробтық  қуаттылықты  (аралас 

анаэробтық қуаттылықты);

3. Субмаксималды  анаэробтық  қуаттылықты  (анаэробтық-

аэробтық қуаттылықты) жаттығулар деп үш топқа бөледі.

Анаэробтық  жаттығулардың  энергиялық  жəне  эргометрлік  си-

паттамасы 4-кестеде көрсетілген. 

Максималды  анаэробтық  қуаттылықты  (анаэробтық  қуат-

тылықты)  жаттығуларға  жалпы  энергия  өнімділіктен  анаэробтық 

бөлімі 90-нан 100%-ға  дейін  болатын  жұмыс  атқарушы  бұлшық 

еттердің энергиялық қамтамасыз етілуі тек анаэробтық əдіс арқылы 

орындалатын  жаттығулар  жатады.  Ол  негізінен  фосфагендік 

энергиялық  жүйелердің  есебінен  (АТФ+КФ),  біраз  лактацидтік 

69

(гликолиздік)  жүйелердің  қатысуымен  қамтамасыз  етіледі.  Қысқа 

қашықтыққа  жүгіру  кезінде  дамыған  айтулы  спортшыларда 

рекордтық  максималды  анаэробтық  қуаттылықты 120 ккал/

минутқа жетеді (4-кестені қараңыз).

4-кесте

Анаэробтық циклдік жаттығулардың энергиялық жəне 

эргометрлік сипаттамасы

Топ

Энергия

 өнімділіктің

 

анаэробтық

 к

омпоненті

, 

жа

лпы

 энергия

 өнімділіктен

 

%

Үш энергиялық 

жүйелердің қатынасы, %

Р

ек

ор

дтық

 қу

аттылық

,

 кк

ал

/мин

Жүгір

у 

кезінде

 шекті

 

рек

ор

дтық

 ұзақтық

, с

Анаэробтық фос

фаг

ен

-

дік

 + 

Лакт

ацидтік

 

(а

лакт

аттық

)

Лакт

ацид

-

тік

 + 

Оттектік

(г

л

и

кол

и

-

тик

алық

)

Оттектік (аэробтық

)

Максималды 

анаэробтық 

қуаттылық

90-100

95

5

- 120

10-ға 

дейін

Максималдыға 

жуық анаэробтық 

қуаттылық

75-85

70

20

10

100

20-50

Субмаксималды 

анаэробтық 

қуаттылық

60-70

25

60

15

40

60-

120

Мұндай жаттығулардың ұзақтылық шегі бірнеше секунд болады. 

Мысалы, 100 м-ге дейін арақашықтыққа жаяу жарыс, 50 м-ге дейін 

жүзу, сүңгу жəне тректе қысқа арақашықтықта (спринтерлік) вело-

жарыс (5-кесте).

Вегетативтік  жүйелер  қызметінің  күшеюі  жұмыс  үдерісінде 

біртіндеп жүреді. Анаэробтық жаттығулардың қысқа уақытта орын-

далуынан  оларды  орындау  кезінде  қан  айналу  жəне  тыныс  алу 

қызметтері  мүмкін  болатын  максимумға  жетіп  үлгермейді.  Макси-

малды анаэробтық жаттығу барысында спортшы мүлдем тыныста-

майды, əлде, тек бірнеше тыныс циклдерін орындауға ғана үлгереді. 

Сəйкесінше, «орташа»  өкпелік  вентиляция  (желдену)  максималды 

мөлшерден 20-30%-дан аспайды. Жүректің жиырылу жиілігі сөреге 

70

дейін де жоғарылайды (140-150 екп/мин) жəне жаттығу кезінде өсуін 

жалғастырады.  Мəреден  кейін  дереу  максималды  мөлшердің 80-

90%-на (160-180 екп/мин)  жетеді.  Бұл  жаттығулардың  энергиялық 

негізі  анаэробтық  үдерістер  болғандықтан  кардиореспираторлық 

(оттегі  тасымалдау)  жүйелер  қызметі  күшеюінің  сол  жаттығудың 

энергиялық қамтамасыз етілуі үшін аса маңызы жоқ. Жұмыс уақыты 

барысында қандағы лактат концентрациясы айтарлықтай өзгермейді.

Дегенмен,  ол  жұмысшы  бұлшық  еттерде  жұмыс  соңында 10 

ммоль/кг  жетуі  жəне  тіпті,  одан  да  асуы  мүмкін.  Қандағы  лактат 

концентрациясы жұмысты тоқтатқан соң, бірнеше минут барысында 

арта отырып, максималды 5-8 ммоль/л болады (25-сурет).

Анаэробтық  жаттығуларды  орындау  алдында  қандағы  глюко-

за концентрациясы біршама жоғарылайды (26-сурет). Жаттығудың 

басталуына  дейін  жəне  оның  орындалу  нəтижесінде  қанда  кате-

холаминдер  (адреналин  мен  норадреналин)  жəне  өсу  гормондары 

концентрациясы аса айтарлықтай жоғарылайды, бірақ инсулин кон-

центрациясы  біраз  төмендейді,  ал  глюкагон  мен  кортизол  концен-

трациялары айтарлықтай елеулі өзгермейді (25-суретті қараңыз).

Ƚɥɸɤɚɝɨɧ

Ʉɨɪɬɢɡɨɥ

κɫɭ

 

ɝɨɪɦɨɧɵ

ɂɧɫɭɥɢɧ

Ʌɚɤɬɚɬ

Ƚɥɸɤɨɡɚ

1500

10000

25000

42,195 

ɦ

100

0

ΨɚɧɞɚΥɵ

 

ɤɨɧɰɟɧɬ

ɪɚɰɢɹ

 

λɡɝ

ɟɪɿɫɿ

+

+

=

25-сурет. Əртүрлі арақашықтықта жүгіру кезінде қан плазмасы 

гормондары, қан глюкозасы мен лактат концентрациясы өзгерістері (Я. М. 

Коц бойынша)