59
жылдамдығымен (мл О
2
/мин) немесе МЕТ-пен (метаболизмдік эк-
вивалент, яғни толық жатқан қалыптағы дене салмағының 1 кг-на
1 минуттағы пайдаланған оттегі мөлшері, 1 МЕТ=3,5 мл О
2
кг/мин)
өлшенеді.
Жалпы энергиялық шығын – жаттығудың барлығын тұтасымен
орындау кезінде шығындалған энергия мөлшері. Жалпы энергиялық
шығын (жаттығудың жалпы энергиялық құндылығы) жаттығуды
орындау уақытына орташа энергиялық қуаттың өндірілуі ретінде
анықталуы мүмкін.
Жүгіру кезінде белгілі шекте бірдей арақашықтықты ұстауға
жұмсалған жалпы энергиялық шығын жылжу жылдамдығына
тəуелді емес. Өйткені жылдамдықтың (энергиялық қуаттылықтың)
артуы кезінде сол арақашықтықты ұстау уақыты төмендейді, ал
жылдамдықтың төмендеуі кезінде, керісінше, артады. Демек, уақытқа
энергиялық қуаттылықтың өндірілуі, яғни жалпы энергиялық
шығын өзгеріссіз қалады. Бірдей арақашықтықты ұстап тұруда жал-
пы энергиялық құндылық жүгіру кезінде жүру кезіне қарағанда
жоғары болады (сағатына 8 км-ге жуық жылдамдыққа дейін): жүру
кезінде арақашықтықтың əр километріне əйелдердің дене салмағына
орташа 0,72 ккал/кг шығындалса, ерлердің дене салмағына 0,68
ккал/кг жұмсалады, ал жүгіру кезінде бұл көрсеткіштер сəйкесінше,
əйелдерде 1,08 жəне ерлерде 0,98 ккал/кг көрсетеді.
Дене жаттығуларын энергиялық құндылық көрсеткіштері бо-
йынша жеңіл, қалыпты (орташа), ауыр жəне өте ауыр деп жіктейді
(1-кесте).
1-кесте
Əртүрлі жастағы ер адамдар мен əйел адамдардың энергия
шығыны бойынша (ккал/мин) дене жаттығуларының жіктелуі
Жынысы
жəне жасы
Жеңіл
жаттығу
Қалыпты
(орташа)
жаттығу
Ауыр
жаттығу
Өте ауыр
жаттығу
Ер адамдар
20-29
4,2
4,3-8,3
8,4-12,5
> 12,5
30-39
3,9
4,0-7,8
7,9-11,7
> 11,7
40-49
3,7
3,8-7,1
7,2-10,7
> 10,7
50-59
3,2
3,3-6,3
6,4-9,5
> 9,5
60-69
2,5
2,6-5,0
5,1-7,5
>7,5
60
1-кестенің жалғасы
Əйел адам-
дар
20-29
3,2
3,3-5,1
5,2-7,0
>7,0
30-39
2,9
3,0-4,2
4,3-6,5
>6,5
40-49
2,7
2,8-4,0
4,1-6,0
> 6,0
50-59
2,2
2,3-3,8
3,9-5,5
> 5,5
60-69
1,9
2,0-3,5
3,6-5,0
>5,0
Энергиялық көрсеткіштер бойынша жаттығулар ауырлығын
бағалау кезінде: жұмыстың орындалу сипаты (статикалық неме-
се динамикалық), белсенді бұлшық ет салмағы көлемі (жергілікті,
аймақтық немесе ауқымдық жаттығулар), сол жаттығуды орын-
дайтын адамның дене өлшемі немесе салмағы, жасы, жынысы,
жаттықтырылу дəрежесі жəне жаттығуды орындауға ықпал ететін
сыртқы жағдайлар сияқты көптеген факторларды да ескерген жөн.
Демек, егер бірнеше ондаған секундқа ғана созылуы мүмкін
болатын өте ауыр жергілікті жұмыс орындалса, энергия жұмсалу
жылдамдығы 1,2 ккал/мин. аспайды (2-кесте).
Мұндай энергия шығыны жылдамдығы минутына бірнеше
ондаған рет орындалатын орташа (қалыпты) ауырлықты аймақтық
жұмыстарға да жəне бірнеше тəулікке дейін созылатын өте жеңіл
жұмыс (тегіс жердегі баяу жүріс) түрі болса, ауқымды жұмыстарға
да тəн. 50-59 жастағы əйел адамдар үшін энергия шығыны 5,5 ккал/
мин. асатын біраз ондаған секундқа ғана созылатын жұмыс өте ауыр
ауқымды жұмыс болса, ал бірнеше сағат бойы орындалатын сол
жұмыс 20-29 жастағы ер адамдар үшін қалыпты болып табылады
(1-кестені қараңыз).
2-кесте
Энергия жұмсалуы (ккал/мин) бойынша жергілікті, аймақтық
жəне ауқымдық жаттығулар ауырлығы жіктелуі
Жұмыс түрлері
Жаттығу
Жеңіл
Қалыпты
(орташа)
Ауыр
Жергілікті (қол
басы арқылы
орындалатын)
0,3-0,6
0,6-0,9
0,9-1,2
61
2-кестенің жалғасы
Аймақтық
(бір қолмен
орындалатын)
0,7-1,2
1,2-1,7
1,7-2,2
Аймақтық
(екі қолмен
орындалатын)
1,5-2,0
2,0-2,5
2,5-3,0
Ауқымды
2,5-4,0
4,0-10,0
10,0-15,0
Жаттығу ауырлығын энергиялық бағалау барысында жаттық-
паған адамдар мен жоғары дəрежеде жаттыққан спортшылар ара-
сында айтарлықтай үлкен айырмашылықтар орын алған. Спорт-
шылар энергия жұмсалуы бойынша жаттықпаған адамдар орындай
алмайтын жүктемелерді орындай алуға қабілетті келеді.
Физиологиялық тұрғыдан алып қарағанда, сол бір дене
жаттығуының ауырлығы оның орындалу жағдайларына байланыс-
ты, əйткенмен де оның энергиялық құндылығы тура сол қалыпты
жағдайдағы немесе соған дерлік болса да, мысалы, таулы жерлерде
немесе жоғары ауа температурасы мен ылғалдылығы жағдайларында
айтарлықтай көп өзгереді.
Сонымен, жаттығулар ауырлығын тек энергиялық критерий
бойынша бағалау жеткіліксіз болады. Сондықтан дене жаттығуларын
көптеген жіктеулерде энергиялық сипаттамасымен бірге басқа
бірнеше физиологиялық көрсеткіштер де (оттегі пайдалану
жылдамдығы (ОМП), жүректің жиырылу жиілігі (ЖЖЖ), өкпе
желденуі немесе вентиляциясы (ӨВ), дене температурасы, тыныс
коэффиценті (ТК), қандағы сүт қышқылының мөлшері жəне т.б.)
ескеріледі.
Спорттық жаттығуларды физиологиялық жіктеу
Барлық спорттық жаттығуларды екі үлкен топқа бөлуге бола-
ды. Бірінші топ жаттығуларына жетекші физиологиялық жүйелер
қызметінің белсенуі мен күш, жылдамдық немесе төзімділік
сияқты қозғалыс сапаларының көрінуін талап ететін өте үлкен дене
жүктемелері тəн. Мұндай жаттығуларға жеңіл атлетиканың барлық
түрлері, жүзу, шаңғы мен коньки тебу спорты, ескек есу, спорттық
ойындар, жекпе-жек жəне т.б. жатады. Ал екінші топқа автомото-
Достарыңызбен бөлісу: |
