411
Дене жүктемесінен кейін қалпына келу үдерістерінің сипаты-
на адам жасының ықпалы болмайды. Ұзақ емес, көбіне, анаэроб-
ты жаттығулардан кейін жұмысқа қабілеттіліктің, вегетативтік
қызметтердің қалпына келуі, оттектік қарыздылықтың жойылуы
балаларда ересектерге қарағанда неғұрлым қысқа уақыттарда орын
алады. Балаларда оттектік қарыздылықтың абсолютті сияқты са-
лыстырмалы мөлшерінің де аз болатыны ақиқат. Максималды
қуаттылықты жұмыс кезінде О
2
пайдаланудың қалпына келуі 11-14
жастағы балаларда 12-14-минут, ал ересектерде 16-18-минуттарда
жүреді.
Қарқынды жаттығулардан кейін қалпына келу үдерістеріне
біркелкі емес сипат тəн. Алғашында ол жылдам, содан соң баяу
өтеді. Қалпына келу жылдам фазасында ересектерге қарағанда
оттектік қарыздылықтың көп бөлігі жойылады. 8-9 жастағы балалар-
да ол жалпы қарыздың 60-70%, ал ересектерде тек 40%-ға жуығын
құрайды. Жастан жасқа (11-ден 20 жасқа дейін) төзімділік пен үлкен
жұмыс атқару мүмкіндігінің жоғарылауымен қатар қалпына келу
уақыты артады.
Ұзақ емес жаттығулардан кейін балаларда қалпына келудің
неғұрлым жылдам өтуі ересектер алдында оларға елеулі
артықшылықтар бермейді. Өйткені ұзақ уақыттық жəне қажытатын
жүктемелер кезінде, жаттығуларды бірнеше мəрте қайталау бары-
сында ересектерге қарағанда балаларда қалпына келу үдерістері
баяу өтеді. Мысалы, 16-18 жастағы спортшыларда 50 км веложарыс-
тан соң артериялық қан қысымы 6-24 сағатта, ал ересек спортшы-
ларда 3-4 сағаттың ішінде қалпына келеді. Жас спортшыларда 25 км
жарыстан соң қалпына келу үдерістерінің ұзақтығы 50 км жарыстан
кейін ересектерге тəн уақытпен бірдей болады.
Спорттық
бағдарлау
жəне
оның
физиологиялық
критерийлері
Қазіргі заманғы спорттың ерекшелігі дарынды жастарды іздеу,
ғылыми негізделген спорттық бағдарлану ұйымдастыру болып та-
былады.
Спорттың алуан түрлері дененің құрылысына, жекеленген
қимыл сапаларының даму деңгейіне жəне организмнің қызметтік
мүмкіндіктеріне арнайы өзіндік талаптарын қояды. Яғни спорттық
жетістіктер шекаралары көбіне, спортшының морфологиялық
ерекшеліктерімен анықталады. Оларды спорттық бағдарлау кезінде
412
ескеру қажет, өйткені дене бітімінің кейбір бөлімдері жаттықтыру
ықпалынан айтарлықтай өзгеріп кете қоймайды.
Төзімділікті қажет ететін спорт түрлерінде аэробты өнімділікке
жоғары талаптар қойылады. В. Б. Шварц мəліметтері бойынша
ОМП мөлшерінің 80%-ы генетикалық факторларға, ал тек қана
20%-ы сыртқы орта ықпалына, соның ішінде жаттықтыруға байла-
нысты. Сондықтан да жас спортшыларда ОМП анықтау төзімділік
жаттығулары бойынша келешектегі нəтижелерді болжау үшін
қолданылуы мүмкін.
Орташа арақашықтыққа жүгіретін көптеген айтулы желаяқтар
оттектік тапшылықты жеңе алу қабілеттерінің өте жақсы дамуымен
ерекшеленеді. А. Б. Гандельсман бойынша олар гипоксиялық жəне
гиперкапниялық өзгерістерге басқа спортшылардан 2-3 есеге «шы-
дамды» келеді. Осыған орай анаэробты спорт түрлерінде іріктеудің
сенімді критерийі спортшылардың оттектік тапшылықты жеңе білу
қабілетін бағалау болуы мүмкін. Бағалаудың ең қарапайым əдісі –
гипоксемиялық сынау (тынысты кідірту, тұйық кеңістікте тыныс алу,
газ қоспаларымен тыныс алу жəне т.б.), ал күрделі əдісі максималды
оттектік қарыздылықты анықтау болып саналады.
Ауыр атлетика, күрес, гимнастика, жеңіл атлетикалық лақтыру
сияқты спорттың кейбір түрлерінде спорттық нəтиже айтарлықтай
дəрежеде белгілі бір бұлшық ет топтары күшінің даму деңгейімен
анықталады.
Қысқа арақашықтыққа жүгіретін желаяқтардың жылдамдықты-
күштік дайындықтарының көрсеткіші 0,1 с-қа тəн күш импульсі
болып табылады. Ол спортшының қысқа уақытта көп күш сала алу
қабілетін көрсетеді жəне спринтердің арнайы дайындығы деңгейін
бақылау үшін тест бола алады. Жас өсе келе спорттық жетілдірумен
қатар күш импульсі мөлшері жоғарылап отырады.
Шапшаңдық пен жылдамдықты-күштік сапаларды адамның
қимыл қабілетін көрсететін консервативті (кертартпа) қатарға
жатқызады, яғни олар спорттық жаттықтыру ықпалынан сəл ғана
өзгереді. Жеңіл атлетикалық секірулерде серпілу уақытының
спортшының жасы мен оның біліктілігіне аз тəуелді екені анықтал-
ған. Айтарлықтай «жарылыстық күш салумен» ерекшеленетін жас
спортшылар келер дайындық үдерісінде осы сапаны сақтайды.
Осыған орай секірудің серпілу фазасында күш салу концентрация-
сы қабілетін аталмыш спорт түрі бойынша спортшының потенци-
413
алды мүмкіндіктерін дұрыс болжау үшін қажет критерий ретінде
қарастырады.
Генетикалық факторлардың маңызын зор екенін біле тұра
сыртқы ортаның рөлін де теріске шығаруға болмайды. Генетикалық
ақпарат егер ол организмнің əр жас кезеңдерінде ортаның белгілі
жағдайларымен қолайлы өзара əрекеттескен кезде ғана жүзеге асуы
ықтимал. Егер педагогтар тарапынан сол жас кезеңіндегі спортшы-
ның жеке-дара анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктеріне сəйкес
көңіл аударылып отырса, онда спорттық жетілдіру тиімділігінің
айтарлықтай жоғары болатындығы дəлелденген.
Организм дамуының түрлі кезеңдерінде ортаның белгілі бір
факторларының ықпалы бірдей болмайды. Əр кезең үшін ең жоғары
нəтиже беретін барынша əсер етуші факторлардың «өз кешені»
тəн. Сыртқы факторлар организмнің барабар емес мүмкіндіктеріне
онтогенездің жеке кезеңдерінде пайдалануға қойылған организм
қорларын (резервін) тұтынуға жағдай туғызбайды.
12-16 жастағы спортшыларда қимыл сапаларының дамуы
олардың биологиялық жастарына тəуелді болғандай төлқұжаттағы
жастарымен аса тəуелділікте болмайды. Төлқұжат бойынша
бірдей жастағы балалардың даму қарқынының біркелкі болмауы
жаттықтырушыны олардың нағыз қабілеттерін тануда шатастыруға
əкелуі мүмкін. Балалық пен бозбалалық шақта жоғары спорттық
нəтижелерге спорттық дарындылықтан емес, генетикалық жағынан
биологиялық жетілудің мерзімінен ерте болуынан да қол жеткізілуі
мүмкін. Сонымен, спорттық іріктеу кезінде акселерат балаларға
таңдау жасау əрқашан мақсатқа сəйкес келе бермейді. Жеке-дара
дамуы баяу темпте өтетін жасөспірімдердің потенциалы мықты,
қабілетті келуі сирек жағдай емес, бірақ олардың дарындылығы
кешірек көрінуі мүмкін.
Спорттық жетістіктер бір жағынан, бастапқы нəтижелермен
(ювенилді көрсеткіштермен), ал екінші жағынан, спорттық
жетілдіру барысында олардың өсім темпі арқылы анықталады.
Ювенилді көрсеткіштер мен соңғы жетістіктер (дефинитивті
көрсеткіштер) арасында өсім темпі біркелкі болмауына байланыс-
ты үнемі толық сəйкестік болмайды. Сондықтан жетістіктердің тек
бастапқы деңгейін ғана емес, қимыл сапалары дамуының, қызметтік
мүмкіндіктердің өсім қарқындарын да ескеру қажет. Жас жүзгіштер
мен жеңіл атлетшілердің 2-3 жылдық сабақтан кейін қол жеткізген
Достарыңызбен бөлісу: | 
