393
балаларда қызу бұлшық ет əрекеті кезінде жүректің минуттық қан
көлемі максималды 13-16 л/мин, 14-15 жастағы жасөспірімдерде
20-24 л/мин. дейін жетуі ықтимал. Сəйкесінше, 8-9 жаста тыныштық
күймен салыстырғанда жүректің қан айдауы 4 есеге, 14-15 жаста 5-6
есеге, ал ересектерде 6-7 есеге артады.
Сонымен, жас артқан сайын жүректің потенциалдық
мүмкіндіктері жоғарылайды. Бала жүрегі адаптациясының
айтарлықтай ерекшелігі салыстырмалы жоғары емес систолалық
қан көлемінің жоғарылауы кезінде ЖЖЖ артуы есебінен жүректің
минуттық қан көлемінің өсуі болып табылады (Өткен тараулар-
дан біз жүректің минуттық қан көлемі систолалық қан көлемінің
(СҚК) жүректің жиырылу жиілігіне (ЖЖЖ) көбейтіндісі ретінде
анықталатынын білеміз: МҚК=СҚКхЖЖЖ).
Балалардың қан айналым жүйесінің ерекшеліктері тыныштық
күйдегі сияқты бұлшық ет жұмысы кезінде де зат алмасумен тығыз
байланысты болып келеді. Неғұрлым жоғары қарқындылықты
энергиялық алмасу, салыстырмалы О
2
(1 кг дене массасы-
на) көп пайдалану балалардың жүрегіне айтарлықтай салмақ
түсіреді. Сондықтан ересектерге қарағанда балалардың немесе
жасөспірімдердің жүрегі тыныштық күйдегі іспеттес бұлшық ет
əрекеті кезінде де біршама қызу жұмыс атқарады.
Тамырлар жүйесі жəне артериялық қысым. Балалардың
дамуы барысында қан тамырларының саңылау диаметрі кеңиді.
Нəтижесінде қан айналымдағы қан көлемі артып, жұмысшы
мүшелердің оттегімен, ұлпалардың қанмен толық жабдықталуына
жəне ыдырау өнімдерінің жойылуына жағдай жасалады.
Тамырлар саңылауларының кеңеюімен қатар жаңа қан тамыр-
лар түзіледі. Бұл əсіресе, дене шынықтыру мен спортпен белсенді
шұғылданатын балаларға тəн. Жүйелі бұлшық ет əрекеті нəтижесін-
де жаңа тамырлар мен олардың бүйір (коллатералды) тамырларының
қалыптасуы перифериялық (шеткі) қанайналымның күшеюіне
əкеледі.
Жас артқан сайын артериялық қан қысымының да жоғарылайты-
ны белгілі. Мəселен, тыныштық күйде систолалық қысым 11 жас-
та 95, 15 жаста 109 мм сынап бағанасы тең болса, минималды
артериялық қан қысымы 11-13 жаста 83, ал 15-16 жаста 88 мм сынап
бағанасы тең.
Жасөспірімдер мен бозбалаларда 13-16 жаста кейде 130-140
394
мм сынап бағанасы дейін жететін систолалық қысымның уақытша
жоғарылауы – бозбалалық гипертония байқалады. Бұл жүрек пен
қан тамырлар жүйесінің дамуы сирек жағдайларда ғана емес син-
хронды (ілеспе) жүрмеуімен байланысты. Əрі жыныстық жетілу
кезінде жүректің өсуі қан тамырларының өсуінен озып кетуі де
ықтимал. Мұның салдарынан жүрекке салыстырмалы жіңішке қан
тамырлары тұстарынан туындайтын үлкен кедергілерді жеңуге тура
келеді. Бұл жағдайларды спорт сабақтарында ескеру қажет, яғни дене
жүктемелерін тыңғылықты индивидуализациялау жəне мөлшерлеу
(дозасына сай) қажет.
Ересектерге қарағанда балаларда дене жаттығулары кезінде
систолалық қысым айтарлықтай азырақ ұлғаяды. Мəселен, макси-
малды қуаттылықты жаттығуларды орындау кезінде 11-12 жастағы
оқушыларда систолалық қысым орта есеппен 32 мм сынап бағанасы,
ал 15-16 жастағы жасөспірімдерде 45 мм сынап бағанасы мен 18-
20 жас аралығындағы бозбалаларда 50 мм сынап бағанасы дейін
артады.
Жүрек-тамыр жүйесінің жасқа байланысты өзгерістері өсіп
келе жатқан организм қанайналымы реттелуінің ерекшеліктерін
айғақтайды. Өмірдің алғашқы жылдарында симпатикалық ықпал
айрықша басымырақ келеді. Организмнің дамуы барысында атал-
мыш басымдық кезеген (вагус) жүйкесі ықпалының күшеюі ая-
сында азырақ көріне бастайды. Нəтижесінде, тыныштық күймен
қатар, əсіресе, қызу дене жаттығулары кезінде жүрек-тамыр
жүйелерінің тиімді қызметін қамтамасыз ететін симпатикалық жəне
парсимпатикалық ықпалдардың өзара əрекеттестігі жұмылдырыла
құрылады.
Ересектерге қарағанда бозбала спортшыларда түрлі эмоция-
лар жүрек-тамыр жүйесіне тезірек жəне күштірек əсер етеді. Ұзақ
уақыттық жағымсыз эмоциялар, сезімдер жүрек-тамыр жүйесі
реттелуінің бұзылуына əкелуі мүмкін, əрине, бұл факторлардың
спорттық жетістіктерге жетуде қолайсыз əсер ететіні сөзсіз.
Тыныс алу жүйесінің жасқа сай ерекшеліктері
Организмнің өсуі мен дамуы барысында өкпе көлемі ұлғаяды.
Əсіресе, өкпенің қарқынды өсуі 12 жəне 16 жастарда байқалады.
395
Қос өкпенің салмағы 9-10 жаста 395 г, ал ересектерде 1000 г-ға дейін
жетеді. Өкпенің өсуі, негізінен альвеолалардың саны емес, олардың
көлемінің артуы есебінен жүреді.
Өкпе көлемі мен сыйымдылығының жасқа байланысты
ерекшеліктері. Жас артқан сайын өкпенің тіршілік сыйымдылығы
(ӨТС) мен қалдық көлемнен тұратын өкпенің жалпы сыйымдылығы
өзгерістерге ұшырайды. Мұнда ӨТС қарағанда қалдық көлем
азырақ артып отырады. Өкпенің жалпы сыйымдылығы 10 жаста
2,2-3,1 л болады, яғни бұл ересектердегі көрсеткіштің жартысы-
на тең. Жас спортшыларда жас ұлғайған сайын өкпенің тіршілік
сыйымдылығының абсолюттік тəріздес салыстырмалы мөлшерінің
де айтарлықтай артатыны байқалған. Əсіресе, бұл өзгерістер
14 пен 16 жас аралықтарында айқын көрінеді. Өкпенің жалпы
сыйымдылығы 15-16 жастағы спортшыларда жаттықпаған ересек
тұлғалардағымен бірдей болып келеді.
Өсу жəне даму барысында ӨТС мен оны құрайтын тыныс көлемі,
тыныс алу мен тыныс шығарудың қосымша көлемдері артып отыра-
ды жəне сонымен қатар олардың арасындағы қатынас та өзгеріске
ұшырайды (24-кесте).
24-кесте
ӨТС орташа мөлшері (мл)
Жас, жылмен
6
7
8
10
12
15
17
Ұлдар
1200
1400
1440
1630
1975
2600
3520
Қыздар
1100
1200
1360
1460
1905
2530
2760
Жеңіл атлетикамен шұғылданатын, велосипедші мен жүзгіш жас
спортшыларда спортпен айналыспайтын тұлғалармен салыстырған-
да ӨТС жоғары болады. ӨТС-ның неғұрлым жоғары мөлшеріне
жас жүзгіштер мен велосипедшілер ие, тіптен, ол көрсеткіштің
5 л-дан асатын жағдайларда да сирек емес. ӨТС мен тыныс
алудың қосымша көлемінің артуы неғұрлым айтарлықтай өкпенің
желденуіне (вентиляциясына) жəне оттектік қордың молаюына
əкеледі. Жас спортшылар спортпен шұғылданбайтын құрдастарына
қарағанда өкпелік көлемдерінің үздік қатынасымен еркшеленеді.
Жаттыққан жасөспірімдер мен бозбалаларда функциялық қалдық
Достарыңызбен бөлісу: | 
