362
Əйелдер мен ер адамдардағы ОМП арасындағы айырмашылық
дене салмағымен есептегенде шамамен, 15-20%-ға дейін төмендейді.
20-30 жастағыларда дене салмағының 1 кг-на ОМП орта есеп-
пен əйелдерде 35-40 мл/кг*мин, ал ер адамдарда 45-50 мл/кг*мин.
құрайды. ОМП дене массасының майсыз салмағына шаққанда
айырмашылық одан да əрі азаяды, өйткені май ұлпасы метаболизмдік
активті (белсенді) емес болып табылады əрі мүлдем оттегі пайда-
ланбайды. Егер ОМП активті бұлшық ет массасына сəйкестендірсе,
əйелдер мен ер адамдар арасындағы ОМП айырмашылығы жойыла-
ды.
Бір жас кезеңіндегі ерлер мен əйелдер арасында ОМП өлшемінің
айтарлықтай индивидуалды (жеке дербес) өзгерістері болуы
ықтимал. Дене жүктемесімен барынша жаттыққан əйелдердегі ОМП
дене жаттығуларымен аз айналысқан ер адамдардағы сияқты бола-
ды. Спортпен шұғылданбайтын топтарда шамамен, 75% əйелдердің
ОМП өлшемі 50% ер адамдардың ОМП өлшемімен сəйке келеді.
Төзімділікке байланысты спорт түрлері өкілдерінде – спортшы
əйелдерде ОМП, 1 кг дене салмағына шаққандағы ОМП сияқты
басқа спортшы əйелдерге қарағанда (қатардағы спортшы əйелдерде
орта есеппен 55-60 мл/кг*мин, ал айтулы спортшыларда, əсіресе,
шаңғышыларда 70-75 мл/кг*мин) айтарлықтай артық болса, ал
спортпен шұғылданбайтындармен салыстырғанда тіптен көп бола-
ры сөзсіз. Алайда, орта есеппен ОМП айырмашылығы жаттықпаған
əйелдер мен ер адамдарға қарағанда спортшы əйелдер мен ерлер-
де көп болады. Дене салмағына шаққандағы ОМП спортшы-ер
адамдарға қарағанда спортшы-əйелдерде 20-25%-ға төмен. Ал
жаттықпаған тұлғаларда бұл айырмашылық 15-20%-ды құрайды.
Тіпті, дене массасының майсыз салмағына шаққандағы ОМП айту-
лы марафоншы-əйелдерде (76,5 мл/кг*мин) ер адамдарға (96,6 мл/
кг*мин) қарағанда 8,6%-ға азырақ болады. Финдік ұлттық коман-
да мүшелері болып табылатын шаңғышы ер адамдар (89,8%) мен
шаңғышы əйелдер (86,4%) арасындағы айырмашылық тек орта
есеппен 3,7%-ды құраған.
Жоғарыда келтірілген мəліметтер ер адамдармен салыстырғанда
əйелдерде максималды аэробтық өнімділіктің (қуаттылықтың)
төмен болатындығын көрсетеді. Бұл əйелдердің төзімділікті талап
ететін спорт түрлерінде төменірек нəтижелер көрсетуін айғақтайды.
Атап айтқанда, қашықтықтың артуына сəйкес ер адамдармен
363
салыстырғанда əйелдердің рекордтық нəтижелерінің салыстырмалы
төмен болу себебін түсіндіреді.
Оттегі-тасымалдау жүйесінің максималды мүміндіктері
Əйелдердегі неғұрлым төменірек ОМП əйел организмдерінің
оттегі-тасымалдау мүмкіндіктерінің төмен болуымен негізделеді.
Артерия
қанымен
тасымалданатын
оттегінің
максималды
мөлшері ер адамдарға қарағанда əйелдерде азырақ болады. Бұл
айырмашылық əйелдерде қан айналымдағы қан көлемінің, қандағы
гемоглобин концентрациясының, АВА-О
2
, жүрек көлемінің, макси-
малды жүректің қан айдау мөлшерлерінің аз болуымен байланысты
(17-кесте).
17-кесте
Жас ер адамдар мен əйелдердегі тыныштық күйде жəне макси-
малды жұмыс кезіндегі орташа қан көрсеткіштері
Көрсеткіштер
Əйелдер
Ерлер
Тыныштық
күйде
Макси
малды
жұмыс
кезінде
Тыныш
тық күйде
Макси
малды
жұмыс
кезінде
Қан
айналымдағы
қан көлемі
(ҚАҚК) (л)
4,3
4,0
5,7
5,2
Эритроциттер
концентрациясы
(млн/мм
3
)
4,6
5,0
5,4
5,9
Лейкоциттер
концентрациясы
(мың/мм
3
)
7,0
15,0
7,0
15,0
Гемоглобин
концентрациясы
(г%)
14,0
15,4
16,0
17,6
Гематокрит (%)
42,0
45,0
47,0
50,0
Артерия
қанындағы
О
2
мөлшері
(мл/100мл)
16,8
17,7
19,0
20,0
Вена (сан
венасы)
қанындағы О
2
мөлшері
9,0
3,0
9,0
3,0
364
17-кестенің жалғасы
Оң жақ
жүрекшедегі
аралас вена
қанындағы О
2
мөлшері
12,0
6,2
14,0
6,0
Жүйелік
АВА-О
2
(мл/100мл)
4,8
11,5
5,0
14,0
Фик теңдеуі бойынша ОМП максималды жүрек қан айдауы мен
максималды жүйелік АВА-О
2
арқылы анықталады, яғни ОМП=
ЖҚ
макс
*(АВА – О
2
)
макс
. Бұл екі көбейткіш те ер адамдарға қарағанда
əйелдерде төменірек келеді.
Ұлдар мен қыздарда жыныстық жетілуге дейін қандағы гемогло-
бин концентрациясы шамалас мəнге ие. Ол əйелдерде ер адамдарға
қарағанда орта есеппен 10-15% аз. Сондықтан əйелдерде қанның
оттектік сыйымдылығы жəне сəйкесінше, артерия қанындағы
О
2
мөлшері де төмен келеді. Максималды аэробты жұмыс кезінде
жұмыс атқарушы бұлшық еттерден келетін вена қанында, аралас
вена қанындағы сияқты О
2
мөлшері ер адамдар мен əйелдерде шама-
мен, бір деңгейлес болады. Сонымен, ерлерге қарағанда əйелдерде
қандағы гемоглобин концентрациясы төмен болуымен байланысы
бар максималды жүйелік АВА-О
2
кем келеді.
Ер адамдармен салыстырғанда əйелдерде
қан айналымдағы қан
көлемі (800 жəне 600 мл), сонымен қатар
жүректің жалпы көлемі де
(12 жəне 9 мл/кг дене салмағына) аз болады. Бұл ерлерге қарағанда
əйелдерде жүрек қуысы (қарыншалары) мөлшерінің орта есеппен
төмен екендігін көрсетеді. Осылардың барлығы ер адамдармен са-
лыстыра қарағанда əйелдерде максималды систолалық көлемнің де
аз болуына əкеледі. Жаттықпаған əйел адамдарда ол орташа 90 мл-
ге, ал жаттықпаған ер адамдарда 120 мл-ге жуық келеді.
Жаттықпаған əйел адамдарда (205 екп/мин) максималды
ЖЖЖ (жүректің жиырылу жиілігі) жаттықпаған ерлерге (200 екп/
мин) қарағанда орта есеппен біраз жиірек болады. Алайда, ол аз
систолалық көлемді өтей алмайды, сондықтан орташа максималды
жүректің қан айдауы жаттықпаған əйелдерде (18 л/мин) жаттықпаған
ер адамдармен (24 л/мин) салыстырғанда айтарлықтай төмен мəнге
