341
Жүзу энергетикасы
Жүзу кезіндегі энергия шығыны шамамен, осындай ұқсас
өлшемдегі балықтарға қарағанда 30 есе жəне сондай жылдамдықпен
жүгіруге қарағанда 5-10 есе көп. Өте төмен жылдамдықпен жүзу
кезіндегі адамдардағы энергиялық шығынның айтарлықтай
айырмашылықтары олардағы батырушы күштің (қалқымалылықтың)
əртүрлі болуымен түсіндіріледі. Бірдей жылдамдықпен жүзу кезінде
əйелдер ер адамдарға қарағанда энергияны аз жұмсайды. Бұл ең ал-
дымен əйелдерде қалқымалылықтың жоғары болуымен байланысты.
Еркін жүзу кезінде жүзу жылдамдығы артқан сайын оттегі пай-
далану экспоненциалды (шамамен, жылдамдық шаршысына про-
порциялы), ал брасс жəне дельфин əдісімен жүзу кезінде тек үлкен
жылдамдықтарда біраз баяулап сызықтық артады. Энергиялық шы-
ғын (О
2
пайдалану) мен түрлі əдіспен жүзу жылдамдығы арасындағы
мұндай тəуелділік сипаты ең алдымен, механикалық тиімділік пен
тіке кедергі өзгерістерінің ерекшеліктерімен түсіндіріледі. Брасс
жəне дельфин əдістерімен жүзу кезіндегі энергиялық шығын еркін
жүзу кезіне қарағанда екі есеге көбірек болады.
100 м арақашықтықта (50-60 с) шамамен, энергияның 80%-ы
анаэробтық жолмен (максималдыға жуық анаэробтық қуаттылық)
қамтамасыз етіледі. Арақашықтық артқан сайын энергия өндірілудің
аэробтық компоненті жоғарылайды: 400 м арақашықтықта ол жалпы
энергия өндірілуден 50% асады. 800 жəне 1500 м арақашықтықтарда
оттектік жүйенің қуаттылығы мен сыйымдылығы өте маңызды рөл
атқарады.
Қандағы сүт қышқылы мөлшері жылдам артуынан басталатын
(анаэробтық лактацидемиялық табалдырық) жылдамдық ОМП-
дың шамамен, 80%-на сəйкес келеді. Жаттыққан жүзгіштер О
2
пайдаланудың салыстырмалы жоғары деңгейінде (ОМП-дың 60-
70%) қандағы лактат мөлшерінің жоғарылауынсыз жұмыс істеуге
қабілетті болады. Жүзудің максималды жылдамдығы кезінде
анаэробтық гликолиз энергияның 50-60%-ын қамтамасыз етеді.
Жоғары білікті спортшыларда қандағы лактаттың максималды кон-
центрациясы 18 моль/л-ге жетеді.
Жүзудің тиімділігі (эффектілігі). Жұмыс тиімділігі пайдалы
жұмыстың оны орындауға жұмсалған энергияға пайыздық қатысы
ретінде анықталады. Жүзу тиімділігі аса төмен. Тіпті, жоғары
342
білікті жүзгіштерде ол 4-7% құрайды (Салыстыру үшін: жүру,
жүгіру, велоэргометрдегі жұмыс сияқты жер үсті жұмыстарында
механикалық тиімділік 20-30%. Бірақ тиімділік «құрғақтағы» қол
эргометрімен жұмыс кезінде де – шамамен, 10% төмен екенін атап
өту керек). Жоғары тиімділік кролль əдісімен жүзу кезінде – 6-7%
(максимум 15% дейін), ал төмен тиімділік брасс əдісімен жүзу
кезінде (4-6%) байқалады.
Жүзудің (бірдей əдіспен) бірдей жылдамдығы кезінде жаттыққан
жүзгіш жаттықпаған адамдарға қарағанда энергияны аз жұмсайды
(65-сурет).
65-сурет. Брасс əдісімен əртүрлі жылдамдықпен жүзудің энергиялық
құндылығы (Я. М. Коц бойынша)
Жүзу тиімділігі жаттықпаған адамдарда жоғары білікті
жүзгіштерге қарағанда 8 есе төмен болуы мүмкін. Жүзуде
механикалық тиімділіктің жеке-дара өзгерістері жер беті спорт
түрлеріне (жүгіруге, жүруге, велоэргометрде жұмыстарға) қарағанда
айтарлықтай жоғары болады.
О
2
пайдаланудағы үлкен айырмашылықтардың тек жаттықпа-
ған мен жаттыққан адамдар арасында ғана емес, тіпті, жоғары
дəрежеде жаттыққан жүзгіштер арасында болуы ең алдымен, жүзу
техникасының күрделілігін көрсетеді. Осымен қатар бұрын аталып
343
өткендей (тіке кедергіні анықтайтын) дененің өлшемі мен пішінінің,
судағы дене қалпының, қозғаушы күшті түзетін «ескектердің»
өлшемі мен қозғалмалылығының маңызы зор.
Жүзу жылдамдығының оптималдыға дейін артуымен белгілі бір
шекте тиімділік өседі. Жылдамдықтың əрі қарай артуы кезінде ол
кемиді. Оптималды жылдамдық жүзгіштің техникасына жəне жүзу
əдісіне байланысты. Салыстырмалы аз жылдамдық диапазонын-
да (0,4-1,2 м/с) сол адам үшін энергиялық құндылық 1 км (кролль
əдісімен) жүзуде тұрақты, яғни жүзу жылдамдығына байланысты
емес. Техникасы нашар жүзгіштер кез келген жылдамдық кезінде
арақашықтық бірлігінде көп энергия жұмсайды.
Ұлдар мен қыз балалардың салыстырмалы салмағы бойынша
жыныстық жетілу кезеңіне дейін елеулі айырмашылықтар болмай-
ды. Сəйкесінше, дене өлшемдерін ескере арақашықтық бірлігіне
жүзудің энергиялық құндылығы (0,7 м/с жылдамдықпен) олар-
да бірдей болады. Шамамен, 15 жастан бастап бұл көрсеткіш
айтарлықтай қыздарда төмендейді жəне ұлдарда жоғарылайды. Өте
ұзын арақашықтықтарда əйелдерде тіке кедергі мен механикалық
тиімділік арасындағы оптималды қатынас олардағы салыстыр-
малы төмен ОМП-ды өтейді. Бұл өте ұзын арақашықтарға жүзуде
ер адамдарға қарағанда əйелдердің белгілі бір артықшылығын
көрсетеді. 1 км арақашықтықта жүзудің энергиялық құндылығы
жаттықпаған əйелдерде 250-300 ккал, жаттықпаған ер адамдарда –
400-500 ккал, спортшы əйелдерде – 75-150 ккал, спортшы ер адам-
дарда – 150-200 ккал құрайды.
Оттегіні максималды пайдалану (ОМП)
Жүзуге жаттықпаған адамдарда жүзу кезінде ОМП жер үсті
жағдайларына (мысалы, тредбанда жүгіру кезіне) қарағанда орта
есеппен, 15-20% төмен. Неғұрлым жүзгіштің жаттығу дəрежесі
жоғары болған сайын соғұрлым оның «жүзгіш» ОМП (жүзу кезінде
анықталатын) абсолютті («жер үсті») мөлшеріне жуық болады.
Жоғары дəрежеде жаттыққан жүзгіштерде байқалған «жүзгіш» ОМП
тредбанда «тауға» жүгіру кезінде анықталған абсолютті мөлшерден
орта есеппен шамамен, тек 6-8% төмен жəне шамамен, велоэрго-
метрде жұмыс кезіндегі ОМП тең болады. Айтулы жүзгіштерде жүзу
