Кәсіпорындағы  қаржы   қарым

Кәсіпорынның      қаржы    ресурсының    жасақталуының  негізгі    көзі  өнімді  

өткізуден, істелген жұмыс  немесе  қызметтен түсетін;  кәсіпорын  уақытша  

қолданатын қаржы-несиелік  жүйе  әдісінен түсетін пайда болып табылады. 

Кәсіпорынның  қаржысының  үйлестіру  (бөліп    тарату)      функциясы

, 

қәсіпорын пайдасын мемлекетке беру   (салық  салу  жүйесі  бойынша) және  

өз    қарамағында    қалатынын    бөліп  тарату  қызметін  атқырады.  Сонымен  

қатар,  егер  кәсіпорын цехтық, технологиялық  звеносы, бөлігі  немесе  басқа  

бөлімшелері  болса,  онда  кәсіпорынның  қаржысы  оларға  бөліп  таратылатын 

болады.  Кәсіпорындағы    ақша    қаражатының    бөліп  тараттылуы    және  

жасақталу  функциясы өзара  қатынаста  болады. Мысалға, пайданы  тарату   

кезінде,  ол    өндірістік    дамуға      (инвестициялық  көздер),  еңбек    ұжымын  

әлеуметтік  қорғауға   қажет ақша  қорын  құру сияқты  мәселелер шешіледі. 

Қаржы    функциясын    бақылау  кәсіпорынның    экономикалық 

қызметінде    маңызды    орын  алады.  Бақылау    функциясының    нысаны  

кәсіпорын қызметінің қаржылық  көрсеткіштері болып  табылады. Кәсіпорын  

деңгейінде    және  мемлекеттік    немесе    облыс  деңгейінде  қаржылық  

бақылаулар    болады.  Қаржылық    бақылаудың    міндетіне:  кәсіпорындағы 

ақша    қаражатының      жалпы    айналымы;  қаржы    ресурстарын    мақсатты   

пайдалану;  сатып  алушы    және    жеткізушімен,  салық    салудың    мемлекттік  

жүйесімен  өз  уақытында  және  дұрыс  есеп  айырысуды  жүргізу  және 

бюджеттен тыс  қорды  құруы және кәсіпорынның эконмикалық    қызметінің  

басқа  да аспектілері жатады. 

Қаржының      барлық    үш    функциясы  бір-бірімен    толықтырып,  

араласып,  кәсіпорынның    теңдестірілген      қаржылық      жүйесін    құрып   

жұмыс  істейді. 

Қаржы    функциялары    кәсіпорындағы    қаржы    қатынасының  

қалыптасуына    маңызды    рөл  атқарады. 

Кәсіпорындағы    қаржылық  

қатынастар 

 үш  аспектіде дамып  қалыптасады: 

–

 

басқа  кәсіпорынмен және  ұйымдармен   қатынасы;  

–

 

мемлекеттің   қаржы-несиелік  жүйесімен  қатынасы; 

–

 

ішкі  өндірістік  бөлімшелермен    қатынасы.  

Бұл  қаржылық  қатынастардың   әрқайсысы  өзіндік ішкі құрылымы, 1- 

суретте  анық  көрсетілген. 

Кез  келген  кәсіпорын  оның  қалыптасуынан  бастап,  шаруашылық 

қызметті    ұйымдастыру    үшін    керекті  ақша  қаржылары    бөлінеді.  Бұл  

қаржылардың  көздері    кәсіпорын    түріне    және    оның  меншік    формасына  

байланысты  әртүрлі  болуы  мүмкін.  Мемлекет    меншігіндегі  кәсіпорын  бұл  

қорларды  бюджет  есебінен  алса, жекеменшік немесе  ұжымдық меншіктегі 

кәсіпорындар  бұл    қорларды    өздері    немесе  басқа    сырттан  тартылған 

қаржылардан    құрайды.  Кәсіпорынның  өзінің  қызмет  кезінде  де  тиімді  

жұмыс  істеуі  үшін оның  ақшалық  қоры толығып отырады және қосымша   

қорлар   құрылады. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 Сурет - Кәсіпорынның  қаржылық  қатынастар   жүйесі 

Кәсіпорында    құрылуы    тиіс  маңызды    ақшалық    қорларға    

жататындар: 



 

жарғылық қор немесе жарғылық капитал

– негізгі  және   айналым   

капиталын  құруға  қажетті  ақша  қаражатының   негізгі  көзі; 



 

қосымша  капитал

 – инфляциялық кезеңде негізгі қорлардың құнын 

қайта  бағалау  кезіндегі  олардың  құнының  өсуін,  айналым  қаражаттарын 

толықтырылуын,  акционерлік  қоғамның  акцияларын  қор  нарығында  өз 

құнынан жоғары сатудан түскен табысты есепке алады; 



 

инвестициялық қор

  –  кәсіпорында  өндірісті  дамыту  үшін  жинақтау  

қоры  құрылады.  Бұл    қаражаттың    көзі,  өндіріс    пайдасы    және  

амортизациялық  аударылымдар   болып  табылады; 



 

резервтік  қор  немесе  резервтік  капитал

  –  мүмкін    болатын  

шығындарды  және  акция  мен  облигацияларды  міндетті  төлеу  мақсатында  

кәсіпорын есебінен  құрылатын қаржыны айтады. 

Кәсіпорында,  сонымен    қатар   

валюталық  қор,  тұтыну  қоры

 

(кәсіпорын  жұмыскерлеріне  әлеуметтік  төлемдер  төлеу  үшін)  және  белгілі-

бір  мақсаттық бағыттағы   басқа  да қорлар  құрылуы  мүмкін.  

Кәсіпорынның қаржылық қатынастары 

Басқа кәсіпорындар 

мен ұйымдармен 

өзінің ішкі өндірістік 

жүйесімен 

Қаржы-несиелік 

жүйесімен 

жеткізушілермен 

Өнімді 

тұтынушылармен 

Бюджетпен 

Кәсіпорынның 

өзінің 

бөлімшелерімен 

(филиалдары, 

цехтары, т.б.) 

Еңбек 

коллективімен 

Әртүрлі қаржылық 

қварым қатынас 

түрлері бойыша 

отандық және 

шетелдік 

кәсіпорындармен 

Банкпен 

Сақтандыру 

компанияларымен 

Қор нарығымен 

Бюджеттен тыс 

қорлармен 

Өзінен жоғары 

тұрған салалық 

ұйыммен 

Кәсіпорынның    қаржылық    қарым-қатынастар  жүйесінде    олардың 

басқа    ұйымдармен,  жеткізушілермен,  өнімді    тұтынушылармен  қарым-

қатынасында  «дебиторлар»  және  «кредиторлар»  немесе  кәсіпорынның  

дебиторлық  қарыз  және    кредиторлық  қарыз  (берешек)  түсініктерін  ерекше  

айта  кеткен  жөн.  Қазіргі    нарықтық  жағдайда    олардың  экономикалық  

жағдайының    тұрақсыздығынан  сатып  алынатын    және    өткізілетін    өнім 

бойынша есеп айырысу  шарттарының жиі  бұзылатынын, яғни (келісім  шарт 

бойынша)  өнімге    төлемнің    өз    уақытында    жүргізілмейтіндігін  айтуға 

болады. 

Дебиторлық  берешек

  кәсіпорынға  қарыз  басқа  кәсіпорындардың 

немесе  кәсіпорын    өніміне    қарыз    тұтынушылардың    ақша    қаражатын  

сипаттайды.

 

Кредиторлық  берешек

  кәсіпорын    басқа    кәсіпорынға  немесе  

басқа  ұйымдарға қарыз  болған  ақша  қаражатын  айтады. 

Кәсіпорынның  қаржылық  жай-күйін    және  оның  қаржылық  қызметін 

күнделікті  басқаруды  бағалаған  кезде  кәсіпорынның  барлық  қаржылық 

ресурстары  мен  шығындарын    бухгалтерлік    есепке  алу      маңызды    орын 

алады. 

Бухгалтерлік    есеп 

  кәсіпорынның    қаржылық    қызметінің  бір  түрі  

сияқты  өндіріс    шаруашылығының  барлық    іс-қималдарының  түрін  арнайы  

есептік  шоттар  арқылы  тіркеп  отыру  жүйесін  айтады.  Кез-келген  

шаруашылық    іс-қимылдар    ақша    қаражатының  келіп  түсуімен    немесе  

шығысымен сипатталады. Бухгалтерлік  есеп  жүйесі  әртүрлі  бухгалтерлік  

есепке  алу  амалдары  арқылы  кәсіпорынның    мүліктік  және    шаруашылық   

күйін дәл есепке алуын қамтамасыз  етеді. 

Кәсіпорынның    қаржылық    жағдайы    нақты    есептік    кезең  бойынша 

қорытынды 

бухгалтерлік  баланста 

-  құжатында

 

көрсетіледі.

 

Кәсіпорынның 

бухгалтерлік  балансының    жалпы    сипаттамасының  көрінісі  8-ші  кестеде  

көрсетілген. 

 

8- Кесте - Кәсіпорын  балансы (топтасырылған түрде) 

АКТИВ 

Сомасы, 

теңге 

ПАССИВ 

Сомасы, 

теңге 

1 Негізгі қорлар және 

салымдар 

 

1 Өз қаражатының 

көздері 

 

2 Резервтер және  

шығындар 

  

2 Несиелер және басқа 

да қарыздық ақшалар  

  

3 Ақшалай қаражат, есеп 

айырысулар жәнее басқа 

да активтер  

  

3 Есеп айырысулар 

және басқа да пассивтер 

  

БАЛАНС  

 

БАЛАНС  

 

жүктеу 1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: