Лекция 4. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік стандарттау

1 Стандарттаудың құқықтық негіздері

2 Қазақстан Республикасының Мемлекеттік стандарттау жүйесінің құрылымы.
Лекцияның қысқаша конспекті

Стандарттаудың құқықтық негіздері.
Стандарттаудың құқықтық негіздері алғашқы рет 1993 жылы қабылданған Қазақстан Республикасы «Стандарттау және сертификаттау туралы» Заңында бекітілген болатын.

1999 жылы бұл Заң Қазақстанның дамуы және нарықтың реформа жүргізуге байланысты қайта құрылып, жаңа «Стандарттау туралы» Заңы қабылданған. Бұл заңға 10.06.2003 ж. өзгерістер мен толықтырулар негізілген.

2004 ж. қараша айында қабылданған Қахақстан Республикасы «Техникалық реттеу туралы» Заңына сәйкес «Стандарттау тыралы» Заңының күші жойылды. Кейбір баптары ғана уақытша күшінде қалды.

«Техникалық реттеу туралы» ҚР Заңы Қазақстан Республикасында өнімнің, көрсетілетін қызметтің, процестедің қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған мемлекеттік техникалық реттеу жүйесінің құқықтық негіздерін белгілейді.

Сонымен бірге бұл Заң өнімге, көрсетілетін қызметке, өнімнің өмірлік циклінің процестеріне (процестерге) қойылатын міндетті және ерікті талаптарды айқындау, белгілеу, қолдану және орындау, олардың сәйкестігін растау, аккредиттеу және техникалық реттеу саласындағы мемлекеттік бақылау мен қадағалау жөніндегі қоғамдық қатынастарды реттейді.

ҚР «Техникалық реттеу туралы» Заңы реттейді:

• 
  техникалық реттеу облысындағы негізгі ұғымдарды;
  
• 
  ҚР техникалық реттеу туралы заңнамасын;
  
• 
  осы заңның қолданылу саласын;
  
• 
  техникалық реттеудің негізгі мақсаттары мен принциптерін;
  
• 
  Мемлекеттік техникалық реттеу жүйесінің құрылымын;
  
• 
  ҚР Үкіметінің техникалық реттеу саласындағы құзіретін;
  
• 
  Уәкілетті органның құзыреті;
  
• 
  Мемлекеттік органдардың техникалық реттеу саласындағы құзіретін;
  
• 
  Мемлекеттік органдар жанындағы техникалық реттеу саласындағы сарапшылық кеңестерді;
  
• 
  стандарттау жөніндегі техникалық комитеттердің құзыретін;
  
• 
  сәйкестікті растау жөніндегі органдарды;
  
• 
  техникалық реттеу саласындағы жеке және заңды тұлғалардың құқықтары мен міндеттерін;
  
• 
  сәйкестікті растау, стандарттау, аккредиттеу жөніндегі сарапшы- аудиторлардың құзреті;
  
• 
  техникалық реттеу саласындағы нормативтік- құқықтық актілерін;
  
• 
  стандарттаудың жалпы ережелерін;
  
• 
  сәйкестікті растауды;
  
• 
  техникалық реттеу саласындағы нормативтік- құқықтық актілерде белгіленген талаптардың сақталуын мемлекеттік бақылау мен қадағалауды;
  
• 
  мемлекеттік органдардың, олардың лауазымды адамдарының, жеке және заңды тұлғалардың Қазақстан Республикасының техникалық реттеу саласындағы заңнамасын сақтамағаны үшін жауаптылығын.
  

1. 
   техникалық реттеу және метрология жөніндегі уәкілетті орган, оның территориялық бөлімшелері және бағынысындағы кәсіпорындар;
   
2. 
   Қазақстан Республикасының мемлекеттік басқару органдары, олардың стандарттау облысындағы компетенциясы шегінде;
   
3. 
   жеке және заңды тұлғалар, оның ішінде стандарттау жөніндегі техникалық комитеттер, сарапшы- аудиторлар;
   
4. 
   Қазақстан Республикасы стандарттарының мемлекеттік қоры.
   

Техникалық реттеу және метрология жөніндегі Комитет атқару үкіметінің салааралық үйлестіруді, сондай-ақ стандарттау, метрология, сәйкестікті растау және аккредиттеу облысында реттеуді жүзеге асырушы мемлекеттік органы болып табылады.

Қазақстан Республикасының «Техникалық реттеу туралы» Заңына сәйкес Техникалық реттеу және метрология жөніндегі Комитет тікелей немесе оның бағынысындағы ұйымдар арқылы стандарттау саласында төмендегі негізгі функцияларды орындайды:

1. 
   мемлекеттік стандарттарды және техникалық- экономикалық ақпараттың жіктеуіштерін әзірлеудің, келісудің, есепке алудың, бекітудің, сараптаудың, өзгертудің, жоюдың және қолданысқа енгізудің тәртібін белгілейді;
   
2. 
   техникалық реттеу саласындағы нормативтік актілермен үйлестірілген стандарттарды талдауды және әзірлеуді ұйымдастырады;
   
3. 
   халықаралық, өңірлік және ұлттық стандарттарды, шет мемлекеттердің техникалық- экономикалық ақпараттың жіктеуіштерін, стандарттау, сәйкестікті растау және аккредиттау жөніндегі ережелері мен ұсынымдарын Қазақстан Республикасының аумағындаесепке алу және қолдану тәртібін белгілейді;
   
4. 
   мемлекеттік, халықаралық және өңірлік стандарттардың, шет мемлекеттер стандарттарының ресми басылымдарын, стандарттау, сәйкестікті растау және аккредиттеу жөніндегі ережелер мен ұсынымдарды басып шығару туралы ақпаратты жариялайды;
   
5. 
   мемлекеттік стандарттаудың жоспарлары мен бағдарламаларын әзірлеу тәртібін белгілейді;
   
6. 
   стандарттау жөніндегі ноормативтік құжаттардың мемлекеттік тілдегі және орыс тіліндегі аудармаларын растауды ұйымдастырады.
   

Кәсіпорындар және мекемелердің стандарттау жөніндегі қызметтер өз құзыреті шегінде стандарттау облысында ұйымдастыру- әдістемелік және ғылыми- техникалық басқаруды жүзеге асырады. Бұл мақсатта олар ғылыми- зерттеу, тәжірибелік- конструкторлық және басқа өнімді, көрсетілетін қызметтерді, өндірістік процестерді, оның ішінде өндірісті басқару процестерін стандарттау және унификациялау жөніндегі жұмыстарды орындайды. Бұл жұмыстар нәтижелері сапа жүйесін және экологиялық басқару жүйесін енгізу арқылы іске қосылады.

1 Стандарттаудың құқықтық негізі болып қай заң табылады?

2 ҚР стандарттау жүйесінің құрылымдық элементтерін атап беріңіңз

3 Техникалық реттеу және метрология жөніндегі уәкілетті органның стандарртау облысындағы функцияларын атап беріңіз

1 Основы стандартизации, метрологии, сертификации и менеджмента качества. Под общей редакцией К.А. Тазабекова. - Алматы, 2003. - 450 с.

2 Крылова Г.Д. Основы стандартизации, сертификации и метрологии - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 1999. – 711 с.
Лекция 5. Стандарттау жөніндегі нормативтік құжаттар.
Лекцияның мазмұны

1 Стандарттау жөніндегі нормативтік құжаттардың түрлері

2 Мемлекетаралық стандарттар

3 ҚР Мемлекеттік стандарттарын әзірлеу кезеңдері

4 Әртүрлі стандарттардың сипаттамалары
Лекцияның қысқаша конспекті

Стандарттау жөніндегі нормативтік құжаттардың түрлері.

Стандарттау жұмыстарын жүзеге асыру барысында стандарттау объектілеріне тиісті ноормалар, талаптар, ережелер, сипаттар қалыптастырылады. Аталғандар (талаптар және т.б.) нормативтік құжат түрінде өңделеді.

ҚР «Техникалық реттеу туралы» Заңы бойынша Қазақстан Республикасының аумағында қолданылатын стандарттау жөніндегі нормативтік құжаттарға жатады:

1 Қазақстан Республикасының мемлекеттік стандарттары

2 Қазқстан Республикасының техникалық- экономикалық ақпаратының мемлекеттік жіктеуіштері

3 Қазақстан Республикасындағы ұйымдар стандарттары және стандарттау жөніндегі ұсынымдар

4 Халықаралық, өңірлік стандарттарды, шет мемлекеттерінің ұлттық стандарттары мен стандарттау жөніндегі нормативтік құжаттарын қолдану
Мемлекетаралық стандарттар.
Мемлекетаралық стандарттар (ГОСТ) ТМД мемлекттерінің стандарттау жөніндегі мемлекетаралық техникалық комитеттермен (МТК) әзірленеді және міндетті және/ немесе ұсынылатын талаптарды тағайындауы мүмкін.

Мемлекетаралық стандарттарды стандарттау, метрология және сертификаттау жөніндегі Мемлекетаралық Кеңес (МГС), ал құрылыс саласында арнайы стандарттау, техникалық ноормалау және сертификаттау жөніндегі Мемлекетаралық ғылыми- техникалық Комиссия қабылдайды.

Мемлекетаралық стандарттар қабылдаудан өткеннен кейін стандарттар жөніндегі Бюрода тіркеледі. Бюро Минск (Беларусь Республикасы) қаласында орналасқан.

Қазақстан Республикасы аумағында ГОСТ-тар Комитеттің бұйрығы бойынша енгізіледі. Бұйрықта әр стандарт үшін оны Қазақстан Республикасында мемлекеттік стааандарт ретінде енгізу датасы тағайындалады және оған қайшы келетін (немесе оны қайталайтын) мемлекетаралық немесе ҚР мемлекеттік стандартының күші жойылады.

Қазақтың стандарттау және сертификаттау институты (Комитет уәкілет берген орган) Мемлекетаралық Кеңестің стандарттау жөніндегі Бюросынан тіркелген стандарттарды және оларды енгізу туралы ақпрат алады, ГОСТ-тарды көбейтеді (баспадан басып шығарады) және Қазақстан Республикасында олармен заңды және жеке тұлғаларды қамтамасыз етеді.
ҚР Мемлекеттік стандарттарын әзірлеу кезеңдері.

Қазақстан Республикасы мемлекеттік стандарттарын мемлекеттік басқару органдары, заңды тұлғалар, стандарттау жөніндегі комитеттер әзірлейді. Стандарттарды әзірлеуге өнімнің технологиясын әзірлеуші, шығарушы және тұтынушылардың өкілдері, ғылыми- техникалық және инженерлік қоғамдар, тұтынушылар қоғамдарының өкілдері, Комитеттің мамандары шақырылуы мүмкін.

Стандартты әзірлеуді жоспарлау және ұйымдастыру кезінде ұйымдастыру- әдістемелік бірегейлікке жету мақсатында, сондай- ақ стандартты әзірлеу бойынша жұмыстардың орындалуын талдау және бақылау үшін стандартты әзірлеудің төмендегі 6 кезеңдері тағайындалған.

1-кезең – стандартты әзірлеуді ұйымдастыру және техникалық тапсырма әзірлеу;

2-кезең – стандарттың жобасын (I- редакциярын) әзірлеу және оны пікір алмасуға жіберу;

3-кезең – түскен пікірлерді өңдеу, стандарт жобасының соңғы (II- және келесі) редакциясын (редакцияларын) әзірлеу;

4-кезең – стандарт жобасын дайындау, келісу және бекітуге жіберу;

5-кезең – стандарт жобасын қарастыру, оны бекіту және тіркеу;

6-кезең – стандартты баспадан басып шығару.
Әртүрлі стандарттардың сипаттамалары.

Стандарттау объектлерінің ерекшеліктеріне және тағайындалатын талаптардың мазмұнына байланысты стандарттардың төмендегі түрлері әзірленеді:

- негізін қалаушы стандарттар;

- өнімдер мен көрсетілетін қызметтер стандарттары;

- бақылау (сынау, өлшеу, талдау) әдістерінің стандарттары;

- процестер стандарттары.

- белгілі әрекеттер саласы үшін жалпы ұйымдастыру- әдістемелік жағдайларды;

- өнімді, процестерді (жұмыстарды) және көрсетілетін қызметтерді әзірлеу және пайдалану процестерінде әртүрлі ғылым, техника және өнімдердің өзара байланысын, техникалық бірегейлігін және өзара түсінушілігін қамтамасыз ететін жалпы талаптар, нормалар мен ережелерді;

- басқа да жалпы жехникалық талаптарды.

Кең мағынада алғанда негізін қалаушы стандарттардың объектілері болып мемлекеттік және салааралық маңызы бар объектілер: мемлекеттік стандарттау жүйесі, мемлекеттік сертификаттау жүйесі, өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесі, конструкторлық құжаттардың бірдей жүйесі (ЕСКД), өлшем бірліктері, салааралық маңызы бар терминдер мен анықтамалар (сапаны басқару, сенімділік, буып түю) және т.б. табылады.

Тар мағынада қарастырғанда негізін қалаушы стандарт нақты жүйенің стандарттар комплекстерінде жалпы ережелерді анықтаушы стандарт болып табылады. Мысалы: ҚР СТ 1.0 – 2000 «ҚР Мемлекеттік стандарттау жүйесі. Негізгі ережелер».

Негізін қалаушы стандарттарды былай бөлуге болады:

а) ұйымдастыру-әдістемелік стандарттар. Бұлар белгілі салады жұмыстарды жүргізу жәніндегі жалпы ұйымдастыру- эдістемелік ережелерді тағайындайды. Мысалы: ҚР СТ 1.2 – 2000 «ҚР Мемлекеттік стандарттау жүйесі. Мемлекеттік стандарттарды әзірлеу тәртібі»; СТ РК 1081 – 2002 «Тағамдық өнімдердіге технологиялық ңұсқаулар мен рецептуралар әзірлеу тәртібі. Негізгі жағдайдар».

• 
  б) жалпа техникалық стндарттар.
  

Өнімге төмендегі стандарттар түрлері әзірленеді:

а) жалпы техникалық шарттар стандарты - біртекті өнімдер (көрсетілетін қызметтер) топтарына талаптар тағайындайды (мысалы, СТ РК 1061 – 2002 «Продукты кислоиолочные. Общие технические условия», СТ РК 1040 – 2001 «Условия транспортные по пассажирским перевозкам. Общие технические условия»;

б) техникалық шарттар стандарттары – нақты өнімге (көрсетілетін қызметке) талаптар тағайындайды. Мысалы, СТ РК 982 – 95 «Кефир. Технические условия», СТ РК 1095 – 2002 «Волокно хлопковое. Технические условия».

Аталған стандарттар, мысалы өнім стандарттары, әдетте, төмендегі бөлімдерден құралады:

• 
  жіктелуі;
  
• 
  негізгі параметрлегі және/ немесе өлшемдері;
  
• 
  техникалық (жалпы техникалық) талаптар;
  
• 
  қабылдау ережелері;
  
• 
  маркалау, буып- түю, тасымалдау, сақтау;
  

г) техникалық талаптар стандарттары - техникалық шарттар стандартының бір ғана бөлімінен құралатын тар арнаулы стандарттар (мысалы, ГОСТ 20902 – 95 «Столы обеденные школьные. Функциональные размеры»; ГОСТ 20809 – 75 «Патроны охотничьи. Типы и основные размеры»).

Стандарттарда тағайындалатын бақылау әдістері объективті, дәл, нәтижелердің ұдайы қайталануын қамтамасыз ететіндей болуы керек.

Әр әдіс үшін оны жүзеге асырудың ерекшеліктеріне қарай мыналарды тағайындайды:

• 
  сынау құралдарын, көмекші құралғыларды, реактивтерді, материалдарды;
  
• 
  сынақ жүргізуге дайындалу тәртібін;
  
• 
  сынақ жүргізу тәртібін;
  
• 
  сынақ нәтижесін өңдеу тәртібін;
  
• 
  сынақ нәтижесін көрсету тәртібін;
  
• 
  сынақтың жіберілетін қателігін.
  

Сертификаттау тәжірибесі аралас түрлі стандарттарды - өнім мен бақылау әдістерінің стандарттарын, атап айтқанда, өнімге (көрсетілетін қызметке) қауіпсіздік талаптар мен қауіпсіздікті бақылау әдістерінің стандарттарын әзірлеудің қажеттілігін білдіріп отыр (мысалы ГОСТ 25779 – 90 «Игрушки. Общие требования к безопасности и методы контроля»).

Процестер (жұмыстар) стандарттарына технологиялық операцияларды жүргізу кезінде адам өмірі мен денсаулығы және қоршаған ортаны қорғаауға талаптарын енгізуі керек.

Қазіргі күні сапа менеджменті жүйелері шегінде басқару процестерінің - құжаттарды сатып алуды, кадрлерді дайындауды және т.б. басқару процестерінің стандарттары үлкен маңыз алып отыр. Басқару процестері – сапа жүйесі жұмыс кәсіпорындардың фирмалық стандарттарының типтік объектілері болып табылады.
Бақылау сұрақтары:

1 Стандарттау жөніндегі нормативтік құжаттардың қандай түрлері тағайындалған?

2 ҚР Мемлекеттік стандарттарын әзірлеу кезендерін айтып беріңіз

3 Стандарттардың қандай түрлері кездеседі?

1 Основы стандартизации, метрологии, сертификации и менеджмента качества. Под общей редакцией К.А. Тазабекова. - Алматы, 2003. - 450 с.

2 Крылова Г.Д. Основы стандартизации, сертификации и метрологии - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 1999. – 711 с.
Лекция 6. Қазақстан Республикасы Өлшем бірлігін қамтамасыз ету жөніндегі мемлекеттік жүйесі (МӨЖ)

Лекцияның мазмұны

2 Өлшем бірлігін қамтамасыз ету жөніндегі мемлекеттік жүйенің құрылымы

• 
  шама бірліктерінің эталондар базасын құру және жетілдіру;
  

• 
  өлшеулер облысын ақпаратпен қамтамасыз ету.
  

• 
  шама бірліктері;
  
• 
  шама бірліктерінің эталондары;
  
• 
  өлшем құралдары;
  

• 
  өлшеулерді орындау өдістемелері;
  
• 
  нормативтік құжаттар.
  

Өлшем бірлігін қамтамасыз ету үшін ҚР Мемстандарты төмендегі функциялар атқарады:

1. 
   өлшем бірлігін қамтамасыз ету жөніндегі мемлекеттік саясатты
   

2. 
   Қазақстан Республикасы метрологиялық қызметінің жұмысын
   

3. 
   қолдануға рұқсат етілген шама бірліктерін белгілейді;
   
4. 
   метрология саласында іргелі зерттеулер жүргізуді ұйымдастырады;
   
5. 
   шама бірліктерініңмемлекеттік эталондарын жасау, бекіту, сақтау
   

6. 
   өлшем бірлігін қамтамасыз ету жөніндегі нормативтік құжаттарды
   

7. 
   өлшем құралдарына, әдістеріне және нәтижелеріне қойылатын
   

8. 
   өлшем құралдарын қолдану, өндіру және жөндеу тәртібін белгілейді;
   
9. 
   өлшем бірлігін қамтамасыз ету жөніндегі мемлекеттік жүйенің тізілімін
   

10. 
    мемлекеттік метрологиялық қадағалауды ұйымдастырады және
    

11. 
    метрология жөніндегі халықаралық және аймақтық ұйымдарда
    

12. 
    өлшем бірлігін қамтамасыз ету саласында кадрларды кәсіби
    

• 
  шама бірліктерінің мемлекеттік эталондары және Қазақстан
  

• 
  өлшеу құралдары, оның ішінде республика территориясында
  

• 
  физикалық тұрақтылар және заттар мен материалдардың қасиеттері
  

• 
  шама бірліктерін;
  
• 
  шамалардың мемлекеттік эталондарын және мемлекеттік
  

• 
  өлшеу құралдарын салыстырып тексеру және калибрлеу әдістері
  

• 
  өлшеу құралдарының нормаланатын сипаттамаларының
  

• 
  өлшеу дәлдігі нормаларын;
  
• 
  өлшеу нәтижелерін және өлшеудің дәлдік көрсеткіштерін выражать
  

• 
  өлшеу жүргізу әдістемелерін;
  
• 
  заттар мен материалдардың құрамы және қасиеттерінің стандарттық
  

• 
  өлшеу құралдарын сынау, метрологиялық аттестациялау,
  

• 
  метрология саласындағы терминдер мен анықтамаларды.
  

• 
  негізін қалаушы құжаттар (жалпы талаптар, ережелер мен нормаларды
  

• 
  жеке өлшеу түріне талаптар ережелер және нормаларды реттеуші
  

Ұсынылатын әдебиеттер:

1 «Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы» ҚР заңы (2000 жылдың 7 маусымы № 53-11 ( 09.06.2004 ж. өзгерістер мен толықтырулармен)

2 Основы стандартизации, метрологии, сертификации и менеджмента качества. Под общей редакцией К.А. Тазабекова. - Алматы, 2003. - 450 с.

1 Физикалық шама және оны өлшеу

2 Өлшеу түрлері

3 Өлшеу принциптері

Өзіне тән қасиеті дегенде біз бұл қасиет бір объект үшін басқа объектілерге қарағанда бірнеше есе көп немесе аз болуы мүмкүндігін айтамыз. Физикалық шама мысалдары ретінде тығыздық, балқу температурасы, жарықтың сыну корсеткішін және тағы басқаларды келтіруге болады.

Өлшеуді жүзеге асыру үшін мыналардың болуы қажет:

• 
  физикалық шаманың;
  
• 
  өлшеу әдісінің;
  
• 
  өлшеу құралының;
  
• 
  оператордың;
  
• 
  өлшеуді жүзеге асыру үшін қажетті жағдайлардың.
  

Шаманың мөлшері және мәні арасында айырмашылық бар. Шаманың мөлшерін осы шаманың кез келген бірлігімен сандық мәні арқылы көрсетуге болады. Сандық мән таңдалған бірлікке байланысты өзгереді, ал физикалық шаманың мөлшері бірқалыпты болады.

Жанама өлшеу мына жағдайларда жүргізіледі:

• 
  өлшенетін шаманың мәнін тура өлшеуге қарағанда жанама өлшеу арқылы табу жеңілге түседі;
  
• 
  шаманы тура өлшеу мүмкүн емес;
  
• 
  жанама өлшеу тура өлшегенге қарағанда төмендірек қателік береді.
  

) алу арқылы мына формула бойынша табу:

Мысалы, наборға кіретін әр гирянің массасын олардың біреуінің белгілі массасы бойынша және гирялардың әртүрлі сочетаниесінің массаларын тура салыстыру нәтижесінде табу.

Өлшеу принцибі - өлшеу негізіне қойылатын құбылыс немесе эффект.

Кейбір өлшеулер негізіне қойылатын принциптерді қарастырайық.

Егер әртүрлі материалдан жасалған екі электродтың спайкаланған жерін қыздыратын болсақ, онда электр қозғалтқыш күш пайда болады. Бұл құбылыс температураны жоғарғы дәлдікпен өлшеу негізіне қойылған (термопара).

Электр өткізгіш және жартылай өткізгіштерді қыздыратын болсақ, олардың сопротивлениесі өзгереді. Бұл құбылыс та температураны жоғарғы дәлдікпен өлшеуге мүмкүндік береді, әсіресе платина қолданған кезде.

Кейбір материалдарды созу несесе қысу кезінде олардың электр сопротивлениесі өзгереді. Бұл құбылыс аз мөлшердегі дене деформациясын, сондай-ақ жоғары және өте жоғары қысымдарды өлшеу үшін қолданылады.

Метал және жартылай өткізгіштің шекарасында сәуле түскен кезде электр қозғалтқыш күш пайда болады (фотоэффект). Фотоэффект құбылысында көптеген өлшеу құралдарында қолданылатын фотоэлементтердің жұмысы негізделген.

Дене шығаратын жарықтың қарқыны температурадан тәуелді, ал соңғысы (температура) өз кезегінде денені қыздырушы токтың күшінен тәуелді болып табылады. Бұл құбылыс температураны контактсыз өлшеу әдісінің негізіне қойылған (оптикалық пирометр).
Бақылау сұрақтары:

1 Физикалық шама деген не?

2 Өлшеу жүргізу үшін қандай элементтердің болуы керек?

3 Өлшеу түрлерін атап беріңіз

4 Өлшеу принциптерін атап беріңіз
Ұсынылатын әдебиеттер:

1 Основы стандартизации, метрологии, сертификации и менеджмента качества. Под общей редакцией К.А. Тазабекова. - Алматы, 2003. - 450 с.

2 Крылова Г.Д. Основы стандартизации, сертификации и метрологии - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 1999. – 711 с.