Оқу- әдістемелік кешені оқУ-Әдістемелік материалдар

5В050200 «Бастауышты оқытудың педагогикасы және әдістемесі» мамандығына арналған

«Қазіргі қазақ тілінің негіздері» пәнінің

ОҚУ- ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР

СЕМЕЙ

Мазмұны

1 Глоссарий

2 Дәрістер

3 Тәжірибелік және лабораториялық сабақтар

4 Курстық жұмыс (жоба)

5 СӨЖ

1. 
   ГЛОССАРИЙ
   

1.Фонетика – тіл ғылымының бір саласы. Зерттелуі

2.Фонетиканың бүгінгі жай-күйі

3. Тілдің дыбыстық жүйесі

1. 
   Фонетика – тіл ғылымының бір саласы. Зерттелуі
   
2. 
   Фонетиканың бүгінгі жай-күйі
   
3. 
   Латын әліппиіне көшу туралы өз ойыңыз
   

1. Мырзабеков С. Қазақ тілінің фонетикасы. – Алматы: Қазақ университеті, 1993.

1.Лексикологияның зерттеу объектісі

2.Лексикологияның салалары.

3.Лексикологияның тіл білімінің басқа салаларымен байналысы.

Бір тілде қанша сөз болса, солардың тұтас жиынтығын тіл ғылымында лексика (гр.lexikos) немесе сөздік құрам деп атайды. Сөздердің лексикалық жүйеде алатын орнын, шығу төркінін, қолданылу қабілетін күнделікті қарым-қатынастағы көрінісін, сан қилы стильдік мәні мен сипатын тексеретін ғылымды лексикология (гректің lexikos - сөздік + logos - ілім сөздерінен) дейді. Қазақ тілінің лексикологиясы – қазақ тілінің сөздік құрамын (лексикасын) тексеретін ғылым. Бүгінгі қазақ тілі сөз байлығы жағынан дамыған тілдердің қатарына жатады. Қазақ тілінің сөздік құрамы халқымыздың басынан кешірген бүкіл өмірінің, шаруашылығы мен кәсібінің, материалдық байлығы мен рухани қазынасының айнасы, куәсі іспеттес, замандар бойы біртіндеп қалыптасқан, ұзақ дамуының жемісі. Сондықтан лексиканы зерттеу сөздік құрамды тұтас бір бүтін жүйе деп қарауды міндеттейді. Яғни, лексикология жекелеген сөздердің тобын емес, тілдің қалыптасқан лексикалық жүйесін қарастырады.

Лексикология ғылымы сөз ұғымымен үйлесіп, сәйкесіп отыратын тұрақты сөз тіркестерін зерттейтін фразеологияны да (гр. Phrases - сөйлемше + logos – ілім) төл объекті ретінде қарастырады.

Тілдің қаншалықты дамып жетілгендігі сөздік құрамдағы сөдердің санымен ғана емес, мәнімен (көп мағыналығымен) де өлшенеді. Бұл жағынан лексикология сөздердің мағыналық құрылымын зерттейтін семасиология (гр semasia – мән, мағына + logos – ілім сөздерінен) ғылымымен тікелей байланысты. Семасиологияның мәні әсіресе түсіндірме сөздіктерді жасағанда айқын байқалады. Мұнда сөздің негізгі, туынды және ауыс мағыналары даму тұрғысынан сараланып талданады.

Лексикология мәселелерін жан-жақты, терең түсіну үшін, тіл білімінің оған шектес басқа салаларымен қандай байланысы бар екенін ашып қарастырудың зор мәні бар.

Ана тілімізде сөз байлығының басынан кешкен ұзақ тарихы бар. Сөздердің қалыптасуына, өзгеруі мен дамуына тарихи заңдылықтарын тарихи лексикология тексереді. Тарихи лексикологияның бір саласы – этимология. Этимология (гр. Etymon – шындық + logos – ілім) сөздердің шығу төркінін, олардың ең, алғашқы түр-тұрпаты мен мағынасын анықтайды. Сол арқылы қазақ халқының бұрынғы замандағы өмірінен мәлімет алуымызға болады.ана тілі лексиканың даму, өзгеру заңдылықтарын туыстас тілдердің лексикасымен тарихи тұрғыда салыстыра зерттегендет ғана дұрыс, білуімізге болады.

Бақылау сұрақтары:

1. Лексикологияның зерттеу нысанын атаңыз.

2. Лексикологияның салаларын атаңыз.

3. Лексикологияның тіл білімінің өзге салаларымен байланысы қандай?

1. Болғанбаев Ә., Белбаева М. Қазақ тілінің лексикологиясы. А., 1988.

1. Сөз мағынасының өзгеру себептерi.

2. Ауыспалы мағынаны тудыратын тәсiлдер

3. Метонимия жасалу жолдары.

4.Сөздердiң мағыналық қатысына қарай жiктелуi.

5.Омонимдер. Синонимдер. Антонимдер.

6. Табу, эвфемизм. Дисфемизм.

Семасиология – сөздің мағынасын, мағынаның өзгерісін зерттейтін ғылым. Кейбіреулер мұны семантика деп те атайды. Семачсиология туралы әртүрлі көзқарастар болды. Ішіндегі ең бастыларының бірі – батыс елдерінде туған структурализм (структуралық лингвистика) – сөздің дыбыстық формасны тексерудің қажеті жоқ, өйткені ол тілден аулаққа кетіп, философияға, психологияға апарады дейді. Стуктурализмді жаңалап, кеңес тіл біліміне енгізуге болады деген пікір де аз болған жоқ.

Сөйтіп, семасиология сөздің мағынасын, оның дамуын зерттегенде мағынаның тұрақты екенін, бірақ сөздің қатып қалған мағынасы жоқ, өйткені догмалық тұрақтану дегеннің сөз мағынасында болмайтынын, сөйтіп сөз мағынасы тек сөйлем ішінде ғана көрініп, айқындалатынын ескереді.

Сөз тілдің, оның сөздік құрамының заттар мен құбылыстарды, олардың қасиеттерін, шындық өмірдегі қатынастарын атап білдіретін негізгі единицасы (сөз бірлігі), дербес бөлшегі болып табылады. Әр тілдегі сөздердің лексикалық бірлік болу сипаты, олардың құрылымдық еркешеліктері сол тілдің фонетикалық, семантикалық, грамматикалық белгілері арқылы анықталады.

Біріншіден, сөз біткеннің бәрі де тілдегі дыбыстардан жасалады, дыбыссыз сөз жоқ. Сөз – дыбыстық құрылымның жиынтығы, сол арқылы жарыққа шығады. Мысалы, адамның, жан-жануардың көру мүшесін атап білдіретін көз деген сөз к, ө, з фонемаларының бізге белгеілі жүйеде тіркесіп берілу арқылы жасалып тұр. Сөйтіп, сөзді жасайтын дыбыстар оның материалдық жамылғысы, сыртқы көрінісі болып табылады.

Екіншіден, сөз дыбыстық құрылымнан жасала отырып, зат, құдылыс, іс-қимыл жайында жалпыға түсінікті, қоғамдық дәрежеде қалыптасып, қауым таныған ұғымды (мағынаны) білдіреді. Мысалы, мал, қол, үй деген сөздер жеке тұрып-ақ нақты заттардың ұғымын білдіріп тұр. сөздің дыбысталуы оның материалдық сыртқы көрінісі болып табылса, ал ұғымды білдіріп мағынаға ие болуы оның ішкі мазмұнын білдіреді. Мағынасыз сөз жоқ.

Үшіншіден, сөз грамматикалық тұрғыдан қарағанда сөз таптарына тікелей қатысады, соларға телулі. Сөз таптарында біртұтас сөз тұлғаларын жасап, грамматикалық бірлік бола алады. Бұл - оның сөз тіркесінен өзгешеліген көрсетеді.

Бақылау сұрақтары:

1. Сөз мағынасының өзгеру себептерi.

2. Сөз мағынасы өзгеруiнiң, жаңа маңына иеленуiнiң сыртқы (немесе экстралингвистикалық) және iшкi (немесе лингвистикалық) себептерi болатындығы.

3. Ауыспалы мағынаны тудыратын тәсiлдер.

4. Сөз мағынасының функционалды семантика заңы бойынша да өзгеретiндiгi.

5. Метонимия жасалу жолдары. Бүтiннiң орнына бөлшектi, жалпының орнына жалпыны, Үлкеннiң орнына кiшiнi немесе керiсiнше қолданудың негiзiнде сөз мағынасының ауысуы.

1. Болғанбаев Ә., Белбаева М. Қазақ тілінің лексикологиясы. А., 1988.

1. Фразеологизмдер туралы түсiнiк.

2. Фразеологизмдердiң зерттелу тарихы.

3. Фразеологизм және ұйытқы сөздер.

4. Фразеологизмдердiң семантикалық категориялары.

Фразеология деген термин негізінен екі түрлі мағынада қолданылады. Бірінші мағынасы тілдегі тұрақты тіркестерді зерттейтін тіл білімінің саласы деген ұғымда қолданылады. Екіншісі – бір тілдегі фразеологизмдердің тұтас жиынтығы дегенді білдіреді. Фразеология жеріне жеткізіп зерттеліп біткен деп айтуға болмайды. Мұның шешілмеген даулы мәселелері өте көп. Сондықтан да соңғы жылдарға дейін мұны жеке пән ретінде арнайы зерттеушілер тым аз болды. Көбінесе лексикалық қор ретінде сөз байлығы деген топқа жатқызып, лексиканың көлемінде тексерумен шектеліп келгендігі мәлім. Соңғы 30-40 жыл көлемінде түркі тілдерінде фразеология проблемалары әжептәуір зерттеліп, бірқатар еңбектер жарық көрді. Әсіресе, академик І.Кеңесбаевтың «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі» атты көлемді еңбеігн тек қазақ тілінде ғана емес, бүкіл түркітануға қосылған елеулі үлес деп қарауға болады. Автор аталған сөздіктің «Қазақ тілінің фразеологизмдері» туралы бөлімінде қазақ тіліндегі фразеологизмдердің теориялық мәселелерін жан-жақты қарастырып, біраз ілгері дамытқан. Қазақ тілінің фразеологиясын зерттеушілердің қай-қайсысы да –бұл еңбекке соқпай өте алмайды.

Фразеологизмдердің өз алдына дербес лингвистика саласы екендігін танытатын негізінен үш түрлі басты белгісі бар: 1) даяр қалпында жұмсалу белгісі; 2) мағына тұтастығы; 3) тіркес тиянақтылығы.

Осы үш белгіні түсіну үшін әрқайсысын жеке-жеке қарастырады. Фразеологизмдердің даяр қалпында жұмсалу белгісі еркін сөз тіркесімен салыстырғанда айқын байқалады. Фразеологизмдер бір бүтін сөз бірлігі ретінде қолданылуы жағынан лексикалық сөз бірлігіне, яғни жеке сөзге ұқсайды. Фразеологизмдердің өзіндік екінші белгісі – мағына тұтастығы. Фразеологизм біткеннің барлығында белгілі бір меншікті мағынасы болады. Ол мағына тұрақты тіркесті құрастырушы сыңарлардың мағыналарына сәйкеспейді, оларға тәуелсіз өмір сүреді. Тіркес тиянақтылығы да фразеологизмдердің ең негізгі белгілерінің біріне жатады. Тиянақты сөз тізбегіндегі сөздер әркімнің қалауынша емес, қалыптасқан белгілі жүйемен орналасқан. Жоғарыда аталған үш белгі арқылы фразеологизмдер тілдің өзге категорияларынан оқшауланып, өзіндік бітім бейнесімен дербес өмір сүреді. Бақылау сұрақтары:

1. Фразеологизмдер туралы түсiнiк. Фразеологизмдер құрамындағы сөз- компоненттердiң фразеологиялық мағына жасаудағы рөлi мен олардың өзiндiк ерекшелiктерi.

2. Фразеологизмдердiң зерттелу тарихы. В. Виноградов, Н. Шанский, М.Молотков т.б. зерттеу еңбектерi. Түркi және қазақ фразеологизмдерiнiң зерттелуi, қазiргi тiл бiлiмiндегi зерттеу бағыттарына шолу. I.Кеңесбаев, Ә. Қайдаров, М. Копыленко мектептерiнiң қалыптасуы.

3. Фразеологизмдердің тiлдiк бiрлiк ретiнде тоғысуы. Фразеологиялық тiркестер деп тану үшiн қойылатын талаптар. Фразеологизмдердiң түрлерi. Фразеологизмдердi кең және тар мағынада түсiну.

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Болғанбаев Ә., Белбаева М. Қазақ тілінің лексикологиясы. А., 1988.

1.Грамматиканың зерттеу нысаны

2.Грамматика және оның салалары.

3.Морфология пәні және зерттеу объектісі.

Морфология – грамматиканың көп қолданылатын және оның барлық саласымен ұштасты, оларды қолдануға дәнекері сияқты қызмет атқаратын ең бір тармақты саласы. Соныдқтан да біз мектебіміздегі тәжірибелі мұғалімдеріміз оқушыларға қазақ тілінің грамматикасын жақсы білгізу үшін, тіліміздің морфология бөлімін жақсы білгізуге ерекше ғылыми, пратикалық мән береді. Егер оқушылар морфологияның ғылыми негізгі мен оның өзіне тән белгілерін жақсы білсе, олар қазақ тілі грамматикасының басқа салаларын да жақсы білітін болады.

Морфология бөлімі негізінен мынадай 2 салаға бөлінеді:

1. 
   Сөз құрамы
   
2. 
   Сөз таптары
   

1. Тілдің грамматикалық құрылысы дегеніміз не?

2. Морфологияның зерттеу нысанына не жатады?

3. Синтаксистің зерттеу нысанын айтыңыз.

1. Қазақ грамматикасы. – Астана, 2002. 

1.Грамматикалық мағына туралы түсінік.

2.Грамматикалық форма

3.Грамматикалық категория

1.Грамматикалық мағынаның берілу жолдарын айтыңыз.

2. Грамматикалық тәсілдерге мысал келтіріңіз.

3. Грамматикалық форма дегеніміз не?

4. Грамматикалық категория дегеніміз не?

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Қазақ грамматикасы. – Астана, 2002. 

1.Сөздер тобының лексика-грамматикалық сипаты.

2.Сөздерді топтастыру принциптері.

3.Сөз таптырының үш принципке сәйкестігі

Заттың түсін, сапасын, белгісін, күйін, салмағын, көлемін, иісін т.б. қасиеттерін білдіретін сөз табын сын есім дейміз. Негізгі сын есімдерге түбір сын есімдер жатады.Сын есімнің туынды түріне сын есімдердің бірігуі қосарлануы, зат есім мен сын есімдердің тіркесуі арқылы және сын есімге, басқа сөз таптарына түрлі жұрнақтар қосылуы арқылы жасалған сөздер жатады.

1. Грамматикалық категориялардың сөз таптарына қатысы туралы айтып беріңіз.

2. Сөздер тобының лексика-грамматикалық сипаты дегеніміз не?

3. Сөздерді топтастыру принциптерін атаңыз.

4. Сөз таптырының үш принципке сәйкестігі туралы талдап көрсетіңіз.

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Қазақ грамматикасы. – Астана, 2002. 

1.Есімдіктің өзіндік мағынасы, морфологиялық белгілері, синтаксистік қызметі.

2.Есімдіктің құрылымдық ерекшеліктері

3.Есімдіктің мағыналық топтары

4.Етістіктердің лексикалық ерекшеліктері

5.Етістіктің грамматикалық категориялары

6.Етіс категориясы

Мөлшер: сонша, осынша, әжептәуір, бірталай, қыруар т.б. Сұрақтары: қанша? Қаншалық? Қаншама?

Сын-қимыл: әрең, әзер, тез, шапшаң, үнемі, кенеттен т.б.Сұрақтары: қалайша? Қайтіп? Кімше? Қалай?

Мақсат: әдейі, әдейілеп, жорта, қасақана.Сұрақтары: неліктен? Не үшін? Не мақсатпен?

Себеп-салдар: басқа, бекерге, жоққа, амалсыздан, шарасыздан.Сұрақтары: не себепті? Неге? Қалай?

Күшейткіш: өте, орасан, мүлде, тіпті, тым, аса, кілең.Сұрақтары: қалай? (қандай?)

Өздік есімдігі - өз деген бір ғана сөзден және оның тәуелденген түрлерінен тұрады. Мысалы: Менің өзім, баланың өзі, өз ісім т.б.

Жалпылау есімдігі – жалпылау, жинақтау мағыналарын білдіретін есімдіктер: бәрі, барлық, бар, барша, бүкіл, күллі, түгел т.б.

Болымсыздық есімдігі – болымсыздық мағынаны білдіретін есімдіктер. Ештеңе, ештеме, ешкім, ешбір, ешқашан, ешқандай, ешқайда т.б.

Белгісіздік есімдігі – заттың сындық белгісін, сан мөлшерді белгісіз етіп, жорамалдап, тұспалдап көрсету: кейбіреу, біреу, әркім, әлдекім, әлдене, бірнеше, әлдеқайда т.б.

Етістік сөйлемде не болымды, не болымсыз түрде қолданылады. Түбір етістіктер болымды етістік болып саналады: кел, сөйле, тында, кет т.б. Болымсыз етістіктер –ма (-ме, -ба, -ба, -бе, -па) –пе жұрнақтарының етістікке жалғануы арқылы және жоқ, емес көмекшілерінің етістікке тіркесуі арқылы жасалады: кел – ме, сөйле – ме, тыңда – ма, кет – пе, барған емес, айтқан жоқ т.б.

Тұйық етістік қимылдың, іс - әрекеттің атын білдіреді, -у жұрнағы жалғану арқылы жасалады: сұра – у, келме – у, айт – ут.б.

Етістік сөйлемде не болымды, не болымсыз түрде қолданылады. Түбір етістіктер болымды етістік болып саналады: кел, сөйле, тында, кет т.б. Болымсыз етістіктер –ма (-ме, -ба, -ба, -бе, -па) –пе жұрнақтарының етістікке жалғануы арқылы және жоқ, емес көмекшілерінің етістікке тіркесуі арқылы жасалады: кел – ме, сөйле – ме, тыңда – ма, кет – пе, барған емес, айтқан жоқ т.б. Біраз ғалымдар бір-бірімен салыстыруға, біріне-бірін қарсы қоя қарауға болатын, өзара байланыста, шарттық кңтынаста түратын бір тектес элементтер бар жердің бәрінде де жүйе бар дегенді айтады.

Бақылау сұрақтары:

1. Есімдіктің арнайы түрлену парадигмасы бар ма?

2. Есімдік жалпылық мәнде қолданылады дегенді қалай түсінесіз?

3. Есімдіктің қандай мағыналық түрлері бар?

4. Етіс жұрнақтарының қабаттаса қолданылуына мысал келтіріңіз

5.Шартты рай формасындағы етістіктің жіктелуіне мысал келтіріңіз

6.Рай жасаушы формаларды атаңыз

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Қазақ грамматикасы. – Астана, 2002. 

1. Етіс категориялары

2. Үстеудің жалпы сипаттамасы

3. Үстеудің мағыналық түрлері

Етістіктің ерекше грамматикалық категориясының бірі - етіс. Істің істеушісіне және істелген затқа қатынасына байланысты мағыналық және тұлғалық жақтан құбылуын етіс деп атайды. Етістің 5 түрі бар: 1) негізгі етіс; 2) өздік етіс; 3) өзгелік етіс; 4) ортақ етіс; 5) ырықсыз етіс.

Түбір етістіктің де, басқа сөз табынан жасалған туынды етістіктің де алғашқы тура қалпында айтылған түрін негізгі етіс деп атайды. Бұл етістің басқа түрін жасауға негіз болады. Мысалы: ал, алу, айт, жуын, жуыну т.б.

Іс-әрекеттің сол іс-әрекетті орындаушының өзіне жұмсалуын білдіретін етістіктің түрін өздік етіс деп тайды. Іс-әрекет істеушінің өзіне арналады. Демек, қимылды, іс-әрекетті іске асырушы, екі субъект болады: бірі - сол қимылды орындатушы, екіншісі - қимылды тікелей орындаушы. Өздік етіс етістіктің түбіріне -ын, -ін, -н жұрнағы қосылу арқылы жасалады. Мысалы: жу-ын, ки-ін, мақта-н.

Іс-қимылдың басқа біреу арқылы орындалатынын білдіретін етістің түрін өзгелік етіс деп атайды. өзгелік етісті жасайтын жұрнақтар әр түрлі: -қыз, -кіз, -ғыз, -гіз, -ыз, -із, -дыр, -дір, -тыр, -тір, -ыр, -ір, -т. Мысалы: айт-қыз, жет-кіз, отыр-ғыз, ем-із, киін-дір, ас-ыр, боса-т, ки-гіз т.б.

Іс-қимылды орындаушының екі немесе бірнешеу екендігін білдіріп, іс-қимылдың бірлесе немесе бір-біріне бағыттала орындалатындығын көрсететін етістің түрін ортақ етіс деп атайды. Мысалы: жаз-ыс, жина-с, хабарла-с т.б.

Іс-әрекеттің атқарушысы, қимыл иесі арнайы аталмай, қимыл өздігінен істелетіндігі көрініп тұрса, ондай етісті ырықсыз етіс деп атайды. Ырықсыз етіс -ыл, -іл, -л жұрнақтары арқылы, кейде түбір –л дыбысына ақталса -ын, -ін, -н жұрнақтары арқылы сабақты етістіктен жасалады. Ырықсыз етіс тек сабақты етістіктен жасалады, өзі жалғанған сабақты етістікті салт етістікке айналдырады. Мысалы: үй сал-ын-ды, бөлме тазала-н-ды, машина көр-ін-ді.

1. Етіс категориялары

2. Үстеудің жалпы сипаттамасы

3. Үстеудің мағыналық түрлері

1. Қазақ грамматикасы. – Астана, 2002. 

1.Шылаулардың лексикалық ерекшеліктері

2.Шылау сөздердің түрлері

3.Жалғаулықтарға тән грамматикалық сипат

4.Септеулік шылаулар

5.Демеулік шылаулар

Шылау сөздер – толық лексикалық мағынасы жоқ, тек сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді байланыстырып тұратын немесе сөзге қосымша мән үстеп тұратын көмекші сөздер.Шылау сөздер мағыналарына, қызметіне қарай 3 топқа бөлінеді: септеулік, демеулік, жалғаулық шылаулар.

Септеулік шылаулар өзі тіркесетін сөздің белгілі бір септік жалғауында тұруын қажет етеді.Септеулік шылаулар: үшін, шейін, кейін, бұрын, арқылы, бірге, қатар, жөнінде т.б

Жалғаулық шылаулар сөзбен сөзді, сөйлем мен сөйлемді байланыстырады: және, мен, бен, пен, бірақ, ал, алайда, не, немесе, өйткені, себебі т.б

Демеулік шылаулар –сөйлемге күшейту, тежеу, шектеу, сұрау, болжалдық, күмән сияқты қосымша мағына үстейді.Олар: -ма,-ме, -ба,-бе,-па,-пе,-қана,-ақ,-ау,-мыс,-міс т.б

1. Шылаулардың грамматикалық мағыналары қандай?

2. Жалғаулықты шылаулар қандай қызмет атқарады?

3. Септеулікті шылаулар қандай қызмет атқарады?

4. Демеулікті шылаулар қандай қызмет атқарады?

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Қазақ грамматикасы. – Астана, 2002. 

1.Одағайлардың лексика-грамматикалық сипаты

2.Одағайлардың мағыналық түрлері

3.Одағайлардың сөйлемде қолданылуы

4.Еліктеу сөздер туралы түсінік.

5.Еліктеу сөздердің семантикалық сипаты, синтаксистік қызметі.

Одағай сөздер – сөз табына жататын толық мағынасы жоқ сөздер, тек адамның қорқу, қуану, шаттану, ренжу, өкіну сияқты көңіл – күйін, сезімін білдіреді. Мысалы: алақай, бәрекелді, аһ, паһ – паһ, оһо, уһ, әттең, мәссаған, тәйт, тек т. б. Еліктеу сөздер – лексикалық тұлғалық жағынан өзгеше сөз табы. Олардың айналадағы дыбыстар мен қимылдарға еліктеуден жасалатындығы. Еліктеу сөздердің түрлері: еліктеуіш сөздер. Бейнелеуіш сөздер. Дара және күрделі еліктеу сөздер.

1. Одағайлардың қандай мағыналық топтары бар?

2. Одағайлардың сөйлемде қолданылу ерекшелігін атаңыз.

3. Көңіл күй одағайларына мысал келтіріңіз

4. Шақыру одағайларының мағыналық ерекшелігі қандай?

5.Еліктеу сөздер туралы түсінік.

6. Еліктеу сөздердің семантикалық сипаты, синтаксистік қызметі

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Қазақ грамматикасы. – Астана, 2002. 

1. Сөз тіркесінің байланысу формалары. Матасу,қабысу жайлы көзқарастар

2. Матаса байланысқан сөз тіркестерінің бірінші сыңарының түлғасы.

3. Қабысу. Ол туралы көзқарастар. Қабысу сөздердің орын тәртібі арқылы жасалатындығы, оның көріністері

4. Жанасу. Жанасудың өзіндік белгілері.

Матасу туралы түркологиялық көзқарастар, қиысумен ара қатынасы, ілік және барыс, табыс т.б. жалғаулы сөздердің басыңқы сөзбен тіркесіндегі ерекшеліктері туралы. Матаса байланысқан сөз тіркестерінің бірінші сыңарының түлғасы. Ілік жалғауының ашық түрі екендігі, олардың орны, бағыныңқы сыңарда қолданылатын сөз таптары:

- Есімдер, етістік, үстеу.

- Негізгі сөздер мен көмекші сөздер, олардың түрлері.

- Тұрақты тіркестер.

- Бар, жоқ сөздері.

Қабысу. Ол туралы көзқарастар. Қабысу сөздердің орын тәртібі арқылы жасалатындығы, оның көріністері:

- сөздердің орын тәртібі арқылы, жақсы тілек;

- негізгі сөздер мен көмекші сөзді түйдекті тіркестерге кейбір жұрнақтардың жалғануы арқылы, үйдің қасындағы бау;

- көнеленген септік жалғаулы үстеулер арқылы, зорға түсіндіру;

- септік жалғауларының түсірілуі арқылы, кітап оқу;

- тұрақты тіркестер арқылы.

Қабысудың бағыныңқы сыңарлары: есімді сөз тіркестері: зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, есімше, қимыл есімі, үстеу, негізгі сөз бен көмекші сөздер, түрақты тіркестер; етістікті сөз тіркестері: үстеу, көсемше, еліктеуіш сөздер, сын есім, сан есім, зат есім, түрақты тіркестер ондай сөздердіц тіркесу қабілеті, мағыналық байланысу. Қабысудың басыңқы сыңарына қарай есімді, етістікті және ортақ басыңқы түрлері, ондай кездегі сөз таптарының ара қатынасы.

Жанасу. Жанасудың өзіндік объектілері. Жанасуда бағыныңқы сыңардын, алшақ, іргелес тұруына қарай шылаулы меңгерумен ара қатынасы, жанасу терминінің мәні, жанасудың құрамы. Бағыныңқы мен басыңқыны жанастыратын дәнекерлер, түрлері: жанасудың етістікті, кейде есімді, құрама түрлері:

- негізгі сөз бен көсемше тұлғалы көмекші етістік;

- негізгі сөз және шылау;

- негізгі сөз және модаль сөздер;

Бақылау сұрақтары:

1.Матасу, қабысу формаларына мысалдар келтіріңіз

2.Матаса байланысқан сөз тіркестерінің бірінші сыңарының түлғасын мысалдар арқылы көрсетіңіз

3.Қабысу мен жанасу формаларына мысалдар келтіріңіз

1. Аманжолов А.С. Қазақ тілі синтаксисінің қысқаша курсы. 1940.

2. Аманжолов А.С., Сауранбаев Н. Қазақ тілі грамматикасы. II бөлім.

Синтаксис. 1 басылуы. 1939.

3.Аманжолов А.С., Әбілқаев А., Ұйықбаев И. Қазақ тілі грамматикасы.

II бөлім. Синтаксис.1971.

4. Аманжолов А.С. Сөйлем мүшелерін таптастыру мәселелері. - "Тіл

мәселелері". Мақалалар жинағы ІІ-кітап, Алматы, 1936.

5.Әмір Р., Әмірова Ж. Жай сөйлем синтаксисі. Алматы, 1998.
13-дәріс. Сөйлем мүшелерінің түрлері.

Дәрістің мазмұны:

1. Сөйлем мүшелерінің түрлері

2. Сөйлем мүшелері туралы козқарастар.

3.Сөйлемнің тұрлаулы мүшелерінің зерттелуі

4. Бастауыш пен баяндауыштың негізгі қасиеттері

Сөйлем мүшелері туралы жалпы түсінік. Сөйлем мүшелерінің атаулары туралы. Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері, олар туралы көзқарастар. Тұрлаулы сөйлем мүшелерінің кайсысының басым екендігі, бастауыш пен баяндауыштың арасындағы катынас - предикативтік туралы, оның көріністері.

Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері. Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері туралы көзқарастар. Тұрлаусыз мүшелерге қатысты сөздердің тұлғалық, мағыналық ерекшеліктері, олардың, түрлері мен бір-бірінен айырмашылығы, сұраулары мен мағыналарындағы өзара ұқсастық пен айырмашылық.

Бастауыш, оның зерттелуі. Бастауыштың негізгі қасиеттері. Бастауыштық топ, оның көрінісі. Бастауыштың сөйлемдегі орны. Бастауыштық тұлға: нольдік, көптік, тәуелдік жалғаулы түрлері мен септік жалғаулы сөз бен көмекші сөзді топтар. Бастауыштың сұраулары. Бастауыштың түрлері. Бастауыштағы жақтык, көрініс. Бастауыштың жасалу жолдары, семантикасы. Негізгі сөздердіц бастауыш қызметінде жүмсалуы, ерекшеліктері. а) зат есім иен есімдік. ә) заттану арқылы: сын есім, сан есім, есімше, есімдіктер, үстеу. Негізгі сөздер мен көмекші сөздердің түйдектелуі арқылы жасалған бастауыштар, түрлері, олардың тұлғалық ерекшеліктері.

Бастауыштың құрамы. Дара, күрделі, үйірлі бастауыштар. Бастауыш аясының, кеңеюі. Бастауыштың басқа сөйлем мүшелеріне ауысу процессі. Баяндауыш, оның зерттелуі, бастауышқа қатысы. Баяндауыштың негізгі қасиеттері. Баяндауыштық топ. Баяндауыштық тұлғалар.

Етістікті баяндауыштардың тұлғалық ерекшеліктері: бұйрық рай, жіктік жалғауы, есімше формасы, шартты рай, қимыл есімі, негізгі етістіктер мен көмекші етістіктер, көнеленген баяндауыштық. Есімді баяндауыштардың тұлғалық ерекшеліктері: нольдік форма. Септік жалғауы, көптік жалғаулы, жіктік жалғаулы түрлері. Құрама баяндауыштар. Баяндауыштың сұраулары, жасалу жолдары, семантикасы. Негізгі сөзді баяндауыштар. Негізгі сөздер мен көмекші сөздердің баяндауыш қызметінде жүмсалуы. Баяндауыштың құрамы: дара, күрделі түрлері. Етістікті, есімді, құрама, үстеулі, еліктеуіш, модаль сөзді және бар, жоқ сөзді.

1. 
   Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері туралы көзқарастарды конспектілеңіз
   
2. 
   Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері туралы көзқарастар конспектілеңіз
   
3. 
   Бастауыш пен баяндауыштың негізгі қасиеттеріне сипаттама беріңіз
   
4. 
   Бастауыш пен баяндауыштың жасалу жолдарын көрсетіңіз
   

1. Аманжолов А.С. Қазақ тілі синтаксисінің қысқаша курсы. 1940.

2. Аманжолов А.С., Сауранбаев Н. Қазақ тілі грамматикасы. II бөлім.

Синтаксис. 1 басылуы. 1939.

3.Аманжолов А.С., Әбілқаев А., Ұйықбаев И. Қазақ тілі грамматикасы.

II бөлім. Синтаксис.1971.

4. Аманжолов А.С. Сөйлем мүшелерін таптастыру мәселелері. - "Тіл

мәселелері". Мақалалар жинағы ІІ-кітап, Алматы, 1936.

5.Әмір Р., Әмірова Ж. Жай сөйлем синтаксисі. Алматы, 1998.
14-дәріс. Жай сөйлем туралы түсінік. Жай сөйлемнің түрлері.

Дәрістің мазмұны:

1. 
   Жай сөйлемнің айтылу мақсатына қарай бөлінуі
   
2. 
   Тұрлаусыз мүшелердің қатысу, қатыспауына қарай жалаң, жайылма сөйлемдер.
   
3. 
   Атаулы сөйлемдер қолданысы
   

Тұрлаусыз мүшелердің қатысу, қатыспауына қарай жалаң, жайылма сейлемдер. Бастауыштың қатысу, қатыспауына қарай жақты, жақсыз сөйлемдер. Белгісіз жакты және жалпылама жақты сөйлемдер. Тұрлаулы не тұрлаусыз мүшелерінің қатысуына қарай толымды, толымсыз сөйлемдер. Атаулы сөйлем, оның өзіндік ерекшеліктері Бақылау сұрақтары:

1.Жай сөйлемнің айтылу мақсатына қарай бөлінуін нақты мысалдармен дәлелдеңіз

2.Тұрлаусыз мүшелердің қатысу, қатыспауына қарай жалаң, жайылма сөйлемдерге мысалдар жазыңыз

3.Атаулы сөйлемдерге мысалдар жазыңыз

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі /синтаксис/. А., 1972.

1. Құрмалас сөйлем туралы жалпы сипаттама.

2.Құрмалас сөйлемнің даму жолдары.

3.Құрмалас сөйлем синтаксисінің зерттелуі.

4. Салалас, сабақтас, аралас құрмалас сөйлемдердің жалпы сипаттамасы және айырым белгілері.

Құрмалас сөйлем - синтаксистік тұлға, оның грамматикалық, семантикалық сипаты. Құрмалас сөйлемнің формасы. Құрмалас сөйлем жүйесіндегі предикативтік. Құрмалас сөйлемнің компоненттерін байланыстыратын, тұтастыратын тіл амалдары. Құрмалас сөйлемнің компоненттерін байланыстырудағы жалғаулықтардың, септеуліктердің, анафористік сөздердің, орын тәртібінің, блин, морфологиялық тұлғалардың т.б. жұмсалу сипаттары. Құрмалас сөйлемді бір синтаксистік тұлға ретінде тұтастыруда, оның грамматикалық түрлерін саралауда интонацияның атқаратын рөлі. Құрмалас сөйлем компоненттерінің баяндауыш мүшелерінің үйлесу сипаты.

Құрмалас сөйлемдердің салалас, сабақтас болып топтасу принципі. Түркологияда, қазақ тіл білімінде құрмалас сөйлемдердің түрлерін ажырату принцибінің айқындалуы. Бұл принциптің тіл-тілдердің құрылыс ерекшеліктеріне сай көрінуі. Құрмалас сөйлем құрлысы мен пікірдің қарым-қатынасы және құрмалас сөйлемнің тілге тән тұлға ретінде ерекшеленуі. Құрмалас сөйлем жүйесі мен жай сөйлем жүйесінің құрылымдық, функционалдық қарым-қатынасы.

Құрмалас сөйлем – синтаксистің үлкен бір саласы. Тіліміздегі жай сөйлемдер мен оның күрделенген түрлері де бір предикаттық қатынастың негізінде құрылса, құрмалас сөйлемдер ең кем дегенде екі предикаттық қатынастың негізінде құрылады.

Қазақ тілі құрмалас сөйлем жүйесін зерттеуге арналған алғашқы еңбектер, олардың мазмұны. А.Байтұрсынұлының құрмалас сөйлемдер құрылысын зерттеуге арналған еңбектері. С.Жиенбаевтың құрмалас сөйлемдердің грамматикалық типтерін тануға арналған еңбегі. С.Аманжоловтың, С.Сауранбаевтың қазақ тілі синтаксисін оның қатарында құрмалас сөйлемсинтаксисін зерттеуі, негізгі еңбектері.

Бақылау сұрақтары:

1. Қазақ тілі құрмалас сөйлем жүйесін зерттеуге арналған алғашқы еңбектерге шолу жасаңыз

2. Құрмалас сөйлемнің даму жолдарын баяндаңыз

3. Құрмалас сөйлем синтаксисінің түркі тіл білімі мен орыс тіл білімінде зерттелуі жайын салыстырып көріңіз

4. Салалас, сабақтас және аралас құрмалас сөйлемдердің түрлері.

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі /синтаксис/. А., 1972.

1.Фонетика – тіл ғылымының бір саласы. Зерттелуі

2.Фонетиканың бүгінгі жай-күйі

3. Тілдің дыбыстық жүйесі

4. 
   Фонетика – тіл ғылымының бір саласы. Зерттелуі
   
5. 
   Фонетиканың бүгінгі жай-күйі
   
6. 
   Латын әліппиіне көшу туралы өз ойыңыз
   

1. Мырзабеков С. Қазақ тілінің фонетикасы. – Алматы: Қазақ университеті, 1993.

1. Сөзге тән белгілер

2. Сөз типтері.

3.Ұғым мен мағынаның айырмашылығы

4. Көп мағыналылық

5. Сөз мағыналары, кеңею мен тарылуы, бөлшектің бүтінге ауысу заңы.

6. Сөздің ауыс мағынасы және жасалу тәсілдері.

Сабақтың мақсаты: Сөздің анықтамасына тоқталып, негізгі белгілері мен нұсқалары, типтері туралы теориялық ұғым қалыптастыру.Ұғым мен мағына,сөз және олардың ара қатынасы мен сөз мағынасының түрлерін ажырата білуге дағдыландыру. Семасиологияның зерттеу объектісі туралы алған білімдерін толықтыру және оның негізгі заңдары қарастыратын мәселелерін ажырату, меңгерту.

Бақылау сұрақтары:

1.Қазақ тілінің генеологиялық жіктемесі.

2. 
   Қазақ тілі - ұлт тілі, ұлттық әдеби тіл және мемлекеттік тіл.
   
3. 
   Қазақ тіл білімінің зерттелу тарихына шолу. Конспект
   

4. 
   Лексикологияның мақсаты, зерттеу обьектісі.
   
5. 
   Тіл білімінің лексикологиямен шектес салалары.
   

1. Болғанбаев Ә., Белбаева М. Қазақ тілінің лексикологиясы. А., 1988.

1. 
   Омонимдер, жасалу жолдары
   
2. 
   Омофондар
   
3. 
   Омографтар
   
4. 
   Синонимдердің лексика-семантикалық сипаты
   
5. 
   Синонимдердің жасалуы. Синонимдік қатар.
   
6. 
   Антонимдер. Олардың лексика-семантикалық сипаты
   

1. 
   Омонимдердің стилистикалық мәні, зерттелу жайы. Аханов К. Қазақ тіліндегі омонимдер. Конспект жасау.
   
2. 
   Лексикалық антонимдердің стилистикалық мәнін поэзия тілінен алынған мысалдар негізінде дәлелдеу.
   
3. 
   Омофондар, омографтар, омоформаларға мысалдар келтіру.
   

Аз, ана, ара, арба, арна, айыр, бау, бақ, без, біз, бу, бар, дақ, делбе, еле, ем, ен, ер, ерін, ерік, ес, ет, жалын, жара, жас, жат, жау, жек, жең, жирен, жөн, жыр, көп, көрік, косо, қош, күл, лақ, мал, мақта, мін, мен, нан, ой, ор, от, он, піс, сай, сан, сана.

5.Омонимдердің түрлерін ажырату.

1. 
   Лексикалық омоним. (бір сөз табынан). Дәрі І. Дәрі ІІ (оқ-дәрі)
   
2. 
   Әр сөз табынан лексика-грамматикалық омоним.
   

3. 
   Аралас омоним. Ат – зат есім, ат – етістік.
   
4. 
   Сөздердің әрқайсысын омоним болатындай етіп сөйлем құрау, түрін ажырату.
   

6. Мына сөз, сөз тіркестерінің қайсысы омофон, қайсысы омограф? Ажырату. Көмбе-көнбе. Көрші-көрші. Тұщы-тұзшы. Оқушымыз-оқушымыз. Қосшы-қошшы. Том ба? – тон ба? Ала ғой-ала қой. Қалада-қала да. Қара ат-қарат. Ортақ ой – орта ғой. Бала-ақ – балақ. Сары ала – сарала. Баспа – тас па. Қара ала – қарала. Бөлме, алма, тартпа, кеспе, сүзбе, көрме.

1. Болғанбаев Ә., Белбаева М. Қазақ тілінің лексикологиясы. А., 1988.

1. 
   Кәсіби сөздер
   
2. 
   Диалект сөздер
   
3. 
   тұрмыстық сөздер
   
4. 
   Бейнелі сөздер
   
5. 
   Жаргон, арго
   
6. 
   Варваризмдер
   

1. 
   Кез-келген мәтіннен арнаулы сөздерді тауып,олардың терминдік мағынасын жалпыхалықтық қолданыстағы сөздер мен терминдердің семалық құрылысындағы ұқсастықтар мен өзгешелікерін саралай отырып жазыңыз.
   
2. 
   Қазақ тіліндегі жергілікті ерекшеліктер. Конспект жасау.
   
3. 
   Берілген сөздердің әдеби тілдегі вариантын анықтаңыз:
   

Баспақ –

Дүз-

Көпей –

Құман –

5.Тұрмыстық сөйлеу тілі, варваризмдердің көркем шығарма тіліндегі көрінісіне мысалдар келтіру.

6.Тыңдаушыға ерекше әсер қалдыруда варваризмдердің қолданысы.

Әдістемелік нұсқаулық: Қолдану аясы тар лексиканың түрлеріне шолу. Фонетикалық, грамматикалық, лексикалық ерекшеліктері

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Болғанбаев Ә., Белбаева М. Қазақ тілінің лексикологиясы. А., 1988.

1. Қазақ фразеологизмдерінің ұлттық мәдени көрінісі

2.Фразеологимдердің лексика семантикалық табиғаты

3. Қазақ фразеологизмдеріндегі синонимия құбылысы

1. 
   Тұрақты тіркестер құрамындағы мағынасы күңгірттенген компоненттер. Конспект жасау.
   
2. 
   Ауыспалы мағынаның, метафорлы тіркестердің фразеологизмге өту амалдарын мысалдар арқылы дәлелдеу.
   

1. Болғанбаев Ә., Белбаева М. Қазақ тілінің лексикологиясы. А., 1988.

1. 
   Морфологияның зерттелу тарихы, зерттеу объектісі.
   
2. 
   Морфологияның тіл білімінің басқа салаларымен байланысы.
   
3. 
   Сөз және оның морфологиялық құрылымы.
   
4. 
   Грамматика және оның салалары.
   

7. 
   Біріккен сөз
   
8. 
   Қос сөз
   
9. 
   Қысқарған сөз