Отбасы тұрмысының қолайсыздығын қалай

14 
 
«Қазақстанның 
демографиялық 
жыл 
сайынғы 
анықтамалығы» 
статистикалық 
анықтамалығындағы деректерге сай есептелді. Астана, 2012. 
2.4.  Отбасылардың материалдық жағдайы 
 
 Табыс  деңгейі  –  отбасы  әл-ауқатына  әсер  ететін  маңызды  факторлардың  бірі. 
ҚР  Статистика  агенттігінің  ресми  деректеріне  сәйкес  2011  жылы  ең  тӛменгі 
кҥнкӛріс деңгейінен тӛмен, тҧтынуға пайдаланылған табыстары бар халық ҥлесі 
5,3%-ды қҧрады. Егер кедейшіліктің жас ерекшелік бойынша бӛлінуін талдасақ, 
халықтың  кедей  тобының  арасында  (ең  тӛменгі  кҥнкӛріс  деңгейінен  тӛмен) 
37%-ы  14  жастан  кіші  балаларға,  19%-ы  15-24  жастағы  жасӛспірімдер  мен 
жастарға  тиесілі,  яғни  халықтың  кедей  тобының  ішінде  жартысынан  жуығы 
(57%)  балалар  мен  жастар  ҥлесіне  тиеді.  Ал  халықтың  кедей  емес  тобы 
арасында  аталған жас  шамасы  тобына 42%  тиесілі.  Осылайша,  басқа  топтарға 
қарағанда  кедейшіліктен  14  жасқа  дейінгі  балалар  зардап  шегеді  деп  айтуға 
болады
4
. 
 
ҚР 
Статистика 
агенттігінің 
статистикалық  деректерін 
талдау 
қорытындысы 
бойынша 
отбасы 
кедейшілігі 
ондағы 
балалар 
санына 
байланысты 
деген 
қорытынды 
шығаруға 
болады: 
бала 
саны 
неғҧрлым 
кӛп 
болса, 
отбасы 
да 
соғҧрлым 
кедейлене 
тҥседі. 
Мысалға,  тӛрт  және  одан 
да  кӛп  баласы  бар  кӛп 
балалы  отбасылар  осал 
кҥйде  –  олардың  54%-нда 
табысы 
ең 
тӛменгі 
кҥнкӛріс 
деңгейінен 
тӛмен,  3  баласы  бар 
                                                           
4
 Дерек кӛзі: «Қазақстандағы халықтың 2007-2011 ж.ж  ӛмір сҥру деңгейі» статистикалық жинағы, ҚР 
Статистика агенттігі  

15 
 
отбасылар  арасында  кедей  отбасылар  ҥлесі  34%  болса,  2  баласы  бар  20,3% 
отбасы, бір ғана баласы бар 9% отбасы кедейлік деңгейінен тӛмен орналасқан.  
Осылайша, кӛп балалы отбасылар мемлекеттің әлеуметтік саясаты бағытталуы 
тиіс  кедейлік  деңгейі  жоғары  ерекше  топты  қҧрайды,  ӛйткені  мәселе 
балалардың дене және әлеуметтік денсаулығы, олардың қалыпты әлеуметтенуі 
жағдайларына қатысты болып отыр. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

16 
 
3. Қазақстанда балалы отбасыларды қолдау жүйесі  
3.1.  Отбасы,  отбасылық  қатынастар  және  балалардың  құқығын 
қорғау  мәселелері  бойынша  нормативтік  құқықтық  базаны 
талдау  
 
Әр адам отбасы ӛмірі туралы алғашқы тҥсініктерді ерте жастың ӛзінде ӛз ата-
аналарының  мысалында  алады.  Бала  ынтымақты  әрі  сәтті  отбасында  есейсе 
жақсы.  Алайда  қандай  отбасыны  бақытты  немесе  сәтті  деп  атауға  болады?! 
Мҥмкін  бірін  бірі  және  ӛз  баласын  ӛте  жақсы  кӛретін  ата-анасы  бар 
отбасыларды шығар? Немесе материалдық қиындықтары жоқ, бірақ керісінше 
қарым-қатынас,  қҧрметтеу,  махаббат  және  ӛзара  қолдау  сезімдері  бар 
отбасыларды  ма?  Ӛкінішке  орай,  біздің  заңнамада  сәтті  отбасы  ҥшін  ресми 
қабылданған  анықтама  жоқ,  бірақ  бірі  анық  –  отбасының  сәттілігін 
анықтаудағы  ең  басты  ӛлшем  бала  болып  табылады.  Бҧл  «Бала  қҧқықтары 
туралы»  БҦҦ  Конвенциясында  жазылған  «БҰҰ  Жалпыға  бірдей  адам 
құқықтары  декларациясында  балалардың  ерекше  қамқорлық  пен  кӛмекке 
құқылы екендігін, отбасына қоғамның негізгі ұясы ретінде және оның барлық 
мүшелерінің  ,әсіресе  балалардың  ӛсіп-жетілуінің  және  игілігінің  табиғи 
ортасы  ретінде,  қоғам  шеңберінде  ӛз  міндеттерін  мойнына  толық  ала 
алатындай  қажетті  қорғау  және  кӛрсетілуі  тиіс  екендігін,  баланың  жеке 
басы  толық  және  үйлесімді  дамуы  үшін  оның  отбасы  аясында,  бақыт, 
махаббат және түсінушілік ахуалында ӛсуі қажет екендігін жариялады...». 
 
Тәуелсіздік  жылдарында  Қазақстан  балалар  мҥдделерін  қозғайтын  бірнеше 
халықаралық Конвенцияларды мақҧлдап, қабылдады:  
 

 
«Қазақстан Республикасының Шет елде алименттi ӛндiрiп алу туралы 
конвенцияға қосылу туралы» Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 30 
желтоқсандағы Заңы, 213-бап 
 

   «Жҧмысқа қабылдау ҥшін ең тӛменгі жас туралы конвенцияны бекіту 
туралы» Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 14 желтоқсандағы 
Заңы (138-Конвенция, ХЕҦ) 
 

 
2004 жылғы қараша, Қазақстан Республикасы Президентінің                      
2004 жылғы 12 қазандағы № 1460 Жарлығымен Адамдарды сатуға және 

17 
 
ҥшінші тҧлғалардың жезӛкшелiктi пайдалануына қарсы кҥрес туралы 
БҦҦ конвенциясына және басқа да конвенцияларға қол қойылды.  
 
Қазақстан  1994  жылы  бҧрынғы  Кеңес  Одағы  мемлекеттерінің  ішінде  бірінші 
болып 
Бала 
қҧқықтары 
туралы 
халықаралық 
конвенциясын 
ратификациялағанын атап ӛткен жӛн.
5
 
 
БҦҦ  Бас  Ассамблеясы  2011  жылғы  27  қаңтарда  ӛткен  алпыс  алтыншы 
сессиясында  2012  жылы  қол  қоюға  ҧсынылатын  жаңа  «Алмасу  рәсіміне 
қатысты  Бала  қҧқықтары  туралы  конвенцияға  факультативтік  хаттама» 
қабылданатын  болады.  Мҧны  халықаралық  аренада  балалардың  қҧқықтарын 
қорғау  саласындағы  басты  оқиға  деп  есептеуге  болады.  Қазақстан  аталған 
қҧжатты қабылдаған жағдайда еліміздің азаматтары қҧқықтарының бҧзылғаны 
туралы БҦҦ-ның тиісті комитетіне хабарлай алады. 
 
Кез  келген  басқа  мемлекеттегі  сияқты  Қазақстанда  отбасы  мен  отбасылық 
қарым-қатынас,  оның  ішінде  балалар  мәселелеріне  қатысты  бірқатар 
нормативтік  қҧжаттар  бар.  Мынадай  ҧлттық  заңнамалық  қҧжаттарға  сәйкес 
қоғамға  балалар  қҧқықтарының  қорғалуына  және  отбасы  жауапкершілігіне 
кепілдік беріледі: 
 Қазақстан Республикасының Конституциясы; 
 ҚР Азаматтық кодексі; 
 «Қазақстан Республикасындағы баланың қҧқықтары туралы» Заңы;  
 «Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» ҚР кодексі 
 «Қазақстан Республикасының Еңбек кодексі»; 
 «Білім туралы» ҚР Заңы; 
 «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жҥйесі туралы» ҚР кодексі; 
 «Кәмелетке 
толмағандар 
арасындағы 
қҧқық 
бҧзушылықтардың 
профилактикасы  мен  балалардың  қадағалаусыз  және  панасыз  қалуының 
алдын алу туралы» ҚР Заңы; 
 ҚР Қылмыстық кодексі; 
 «Әкімшілік қҧқық бҧзушылық туралы» ҚР кодексі; 
 «Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік жастар саясаты туралы» ҚР 
Заңы және т.б.. 
                                                           
5
 «Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы» ҚР Заңы, 2002, «Бала – он сегіз жасқа (кәмелетке толмаған) 
адам»