Өсімдік шаруашылығы және топырақтану кафедрасы

Өсімдік шаруашылығы және топырақтану кафедрасы

Айдарбекова Тойжан Жумагалиевна

Байдалина Салтанат Есетовна

Жоңышқа ауыспалы егісін жобалау және агротехникалық негіздері мен топырақ өңдеу жүйесі

Орындаған: Алшынбай Әсем

Топ: АгК-81, 3- курс.

Оқу нысаны: күндізгі

Көкшетау 2020

Мазмұны

Кіріспе

Ауыспалы егіс – топырақ құнарын сақтау және арттыру, тұрақты мол өнім алу мақсатында дақылдарды және танаптарды алмастырып отыру жүйесі. Ауыспалы егістің б.з.б. қолданылуы туралы мәліметтер Рим шежірелері (Катон, Варрон, Вергилий, т.б.) арқылы жеткен. Қазақстанда қара топырақты, ылғалдылығы жеткілікті аймақтарда 5 танапты және 8 танапты Ауыспалы егістің кеңінен қолданылады. Ауыспалы егістің жүйесі ауыл шаруашылығында өндірілетін өнім түріне қарай егістік, мал азықтық және арнайы болып үш түрге бөлінеді. Егістік ауыспалы егістің жүйесі бойынша ылғалдылығы мол жерлерде егістік дақылдарды (бидай, сұлы, жүгері, күнбағыс, картоп, т.б.) себердің алдында танапқа 2 – 3 жыл жоңышқа егіледі. Ал қуаңшылық аудандарда сірі жер танабын бос қалдырады. Мал азықтық ауыспалы егіс жүйесі бойынша көп жылдық жоңышқа өсіруден кейін оның орнына отамалы дақылдар (бір жылдық, көп жылдық шөптер, сүрлемдік жүгері) өсіріледі. Арнайы ауыспалы егіс жүйесінде көкөністерді, мақтаны, темекіні, күрішті т.б. жыл сайын орын ауыстырып егеді. Сондай-ақ арнайы ауыспалы егіс жүйесін қолдану үшін жер құнарлығы жоғары, ылғал, температура жеткілікті болуы керек. Ауыспалы егіс мол өнімді дақылдар егіп, халықты азық-түлікпен, малды жемшөппен және техниканы жыл бойы жұмыспен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Дақылдар алмастырылып егілгенде, өнім көрсеткіштері жақсарады, жердің құнарлылығы артады, топырақ эрозиясы төмендейді, егістіктің ластануы, зиянкестер мен ауру қоздырғыштардың көбеюі азаяды

Әдебиетке шолу

Ауыспалы егіс өсімдіктерге, топыраққа және қоршаған ортаға көп қырлы әсер етеді. Ол топырақ құнарлылығын реттеуде және кеңейтілген көбеюде маңызды рөл атқарады. Бұл топырақтың химиялық, физикалық-химиялық және физикалық қасиеттерін, микробиологиялық процестердің қарқындылығы мен фитосанитарлық жағдайды жақсартуға үлкен әсер етеді.

Ауыспалы егіс - бұл ұйымдастырушы және тәртіптік принцип, әр шаруашылықтағы ауыл шаруашылығының негізі, еңбекті жақсы ұйымдастыруға, техника мен тыңайтқыштарды ұтымды пайдалануға ықпал етеді және маңызды агроэкономикалық категория болып табылады. Олар ауылшаруашылық өндірісінің негізгі құралы - өнімді едәуір өнімді және өнімнің бірлігіне жұмсалатын шығындармен жоғары өнім алуға мүмкіндік береді.

Ауыспалы егіс далалық өңдеу нәтижелеріне әсер етіп қана қоймай, сонымен қатар мал шаруашылығының даму бағыты мен қарқынын анықтайды, өйткені табиғи жемшөп алқаптарымен қатар ол жемшөп базасын жасайды.

Мал шаруашылығы өз кезегінде ауыспалы егіске әсер етеді, өйткені ауыспалы егістегі дақылдар жиынтығы мал санымен, азықтандыру түрімен және оның құрамымен анықталады. Сонымен қатар, мал шаруашылығы егіншілікті органикалық тыңайтқыштармен қамтамасыз етеді, бұл ауыспалы егістердің өнімділігін арттырады.Ауыспалы егiстiң бiр жақсы алғы егiсiнен басталып, екiншi жақсы алғы егiстiң алдында бiтетiн бөлігін буыны деп атайды. Буынның атын ол басталатын негiзгi алғы дақылға байланысты бередi: сүрi танапты, отамалы, шөптi. Бiр буын 2-4 танаптан тұруы мүмкiн. Бiр буынды ауыспалы егiстiң сұлбасының мысалдары.

1. 
   Шаруашылықтың топырақ-климаттық жағдайлары
   

Облыстың ауыл шаруашылығына жарамды жерінің аумағы 10,3 млн га, оның ішінде жыртылатын жер аумағы 0,8 млн га. Ауыл шаруашылығында 63,3 мың шаруа (фермер) қожалығы, 956 ӨК, 6 АҚ, 608 ЖШС жұмыс істейді. Олар жалпы респ. ауыл шаруашылығы өнімінің 12,2%-ын береді. Ауыл шаруашылығының басты саласына стратегиялық маңызы бар мақта өсіру мен өндіру жатады. Оның егіс көлемі 170 мың га-ға (егіс көлемінің 30%-ы) жетті. Шитті мақтаны өңдеумен жылдық қуаты 650 мың тонналық 19 мақта зауыты айналысады. Олар облыстың Мақтаарал, Сарыағаш, Шардара ауданында және Түркістан қалалық әкімдігі жерінде орналасқан. Облыс әкімшілігі 2003 жылдың соңында мақта иіру фабрикаларының құрылысын бастады. Егіннің орташа жылдық өнімі: бидай – 400 мың т, күріш – 10 мың т, шитті мақта – 360 мың т, көкөніс – 400 мың т, бақша өнімдері – 291 мың т, картоп – 115 мың т. 2004 ж. жетті.

2. 
   Ауыспалы егіс сызбалары
   

Ауыспалы егіс топырақтың құнарлылығын реттеу мәселесін шешуде маңызды рөл атқарады. Олар топырақтың ылғалын жақсы пайдалануды қамтамасыз етеді, құрғақшылықтың жағымсыз әсерін едәуір дәрежеде болдырмайды және топырақ эрозиясын төмендетеді, зиянкестермен және аурулармен, арамшөптермен күрестің агротехникалық құралы ретінде қызмет етеді. Ауыспалы егістерде егіс алқаптарының құрылымы табиғи ресурстармен де, астық, жем-шөп және басқа ауылшаруашылық өнімдерін өндіру бағдарламасымен де, яғни экономиканың нақты өндірістік қажеттіліктерімен, оның бағыты мен мамандануымен, даму перспективалары мен экономикалық жағдайымен тығыз байланысты. Егістік алқаптарының оңтайлы құрылымымен ауыспалы егістегі ауыспалы егіс ең жоғары өнімді қамтамасыз етіп, топырақтың құнарлылығын қалпына келтіруге ықпал етуі керек.

Шаруашылықтағы негізгі дақылдардың бірі - күздік бидайдың алдыңғы орнын алдыңғы дақылға жоғары талаптарды қоймайтын, ал өнімі айтарлықтай өсетін күздік бидай үшін ең жақсы дақылдардың бірі болып саналатын біржылдық шөптер алды.

Қысқы дақылдар су мен қоректік заттардың едәуір мөлшерін тұтынады, бірақ олар басқа дақылдарға қарағанда өнімді. Олар күзгі және қысқы жауын-шашындарды қолдана алады, егіннің қалыптасуын жылу басталғанға дейін аяқтайды, алқаптарды бос қалдырады және топырақты жақсы өңдеуге, оған ылғал жинауға, арамшөптерді жоюға мүмкіндік береді. Олардың астында топырақтың құрылымы айтарлықтай жақсарды. Сондықтан күздік дақылдар барлық дақылдар үшін жақсы предшественниктер болып табылады.

Бұл айналымда мен қант қызылшасын күздік бидайдан кейін орналастырдым. Егер қожалықта күздік бидайға қолдану үшін гербицидтер сатып алуға қаражат болса, ол салыстырмалы түрде таза алқапты қамтамасыз етуі керек, бұл келесі қант қызылшасы үшін өте маңызды.

Сүрлемдік жүгері - күздік қара бидайдың жақсы ізашары, өйткені ол егісті ерте тазартады. Сонымен қатар, қара бидай өзінен бұрынғыларға қызық емес, сондықтан ол жүгеріге себілген болса, бидай сияқты өнімді төмендетпейді.Егіншіліктегі топырақтың тыңаюында болатын уақыты біртіндеп екі жылға дейін қысқартылғаннан соң, пар өңдеудің қажеттілігі пайда болды. Мұндай жағдайда тыңайған жер арамшөптерінің жойылуын, қоректік заттардың жинақталуын толық қамтамасыз ете алмайды. Егер танапты екі жыл бойы өңдеуден өткізіп тұрсақ, әрине, мұндай міндетті орындауға болар еді. Тыңайған жердің осыған өту сатысы, яғни бір жылдық, пардың екі жылдық парға ауысуын немесе оны қайта парлау деп атайды. Өңдеу жұмысын жетілдірген сайын, парлауды бір жылдың ішінде аяқтайтын болды. Парды енгізумен егіншілікті тыңайту жүйесі – дәнді-парлы жүйесіне айналды, оның негізі – екі танапты ауыспалы егіс – пар-күздік бидайдан тұрады. Күздік бидайдан кейін топырақты жаздық дәнді дақылдардан өнім алу үшін өңдеуге мүмкіндік болады, сөйтіп жетілдірілген формаға – дәнді үш танапқа (пар, күздік дақылдар, жаздық дақылдар) ауысу осылай басталып еді. Бұл көптеген елдерді қамтып және жүздеген жылдар бойы сақталып келді. Ауыспалы егіс дегеніміз - ғылымға негіздеп дақылдар мен орналасу орнына және белгілі бір мерзімге қарай кезектестіріп орналастыру.

2.1 Ауыспалы егістердің тәсімін кұру принциптері және оларды жіктеу.

Ауыспалы егістерді құрастырған кезде өрбір дақылға барынша қолайлы жағдай жасап, сыртқы ортаның қолайсыз әсерін азайту керек. Әрбір дақылдың биологиялық ерекшеліктері, олардың тіршілік факторларына қатынасы, топырақтың физикалық және химиялық қасиеттеріне, су және қоректік режимдеріне, танаптардың ластануына, сонымен қатар микроорганизмдердің тіршілігіне әсері анықталады. Ауыспалы егістің тәсімін құрастырғанда топырақ құнарлығын тиімді пайдалану кажетілігін ескеру керек.

Осыдан кейін дақылдардың егіс алқабының үлестік салмағы мен егістік алқабының ауданы есептеліп, 3-бағанға (графа) жазылады.

18- 40,0; 8- 5; 1-14; 30-41;..... 2000га

Ауыспалы егістің ауданы - 2000 га (18-40,0; 8-5; 1-14; 30-41;)

200*0,01*40,0%=800га; 200*0,01*5%=100га; 200*0,01*14%=280га; 200*0,01*41%=820га;

Кесте 1 – Егістікті пайдалану құрылымы

3. 
   Ауыспалы егіске көшу жоспары және ротациялық кесте
   

Жоспарланған ауыспалы егістердің схемалары жасалғаннан кейін, осы ауыспалы егістерге ауысудың жоспары жасалады. Дамыған ауыспалы егістерге ауысу жоспары ауылшаруашылық дақылдарын ауыспалы егіс алқаптары бойынша орналастыру кестесі болып табылады.

Ауыспалы егістерді дамытқан кезде дақылдардың мөлшері мен құрылымы ұзақ мерзімді жоспарда белгіленген көрсеткіштерге көбірек жақындауы керек. Дамудың алғашқы жылдарында-ақ дәнді дақылдарды, техникалық дақылдар мен мал шаруашылығы өнімдерін өндіруді ұлғайту бойынша айтарлықтай нәтижелерге қол жеткізу үшін ауыспалы егіс алқаптарына дақылдарды дұрыс орналастыру, агротехниканы жетілдіру, дала жұмыстарының мерзімдерін қысқарту, егін жинау кезіндегі ысыраптарды жою қажет.

Айналу кезіндегі өрістердің саны орташа өрістің таңдалған өлшеміне және айналудың жалпы ауданына байланысты есептеледі.

n = Ssev / Sields

мұндағы n - ауыспалы егістіктегі өрістер саны;

Ссев - ауыспалы егістің жалпы ауданы;

Танаптар - орташа ауыспалы егіс алқабының мөлшері.

Әр дақыл алқаптарының саны келесідей анықталады:

Nc = Sk / Sfield

мұндағы N - егін алқаптарының саны;

Sк - мәдениет алып жатқан аймақ;

Танаптар - орташа ауыспалы егіс алқабының мөлшері.

Ауыспалы егісті игеру үшін оған әдетте, 2–3 жыл қажет. Дақылдардың танаптар бойынша орналасуы жасалған сызбаға сай келетін болып, тыңайтудың, дақылдардың кезеңі сақталса, ауыспалы егіс игерілді деп есептеледі. Масақты дақылдар түріне қарай алғы дақыл ретінде әртүрлі бағаланады. Күздік бидай-жаздық бидай, арпа үшін көптеген отамалы дақылдар жақсы алғы дақыл болып есептеледі. Себебі олар арашөптермен жақсы күресе алады, танапты ерте босатады. Жаздық бидаймен арпа – орташа алғы дақыл болып есептеледі. Бұлардың ішінде нашары – тары. Тары өте жай өседі де, өсіп-дамуы жайынан арамшөптерден кейін қалып қояды. Тарыдан кейін танаптарда арамшөптер көп болады.Жаздық дақылдардың онша айтарлықтай алғы дақыл болып есептелмейтін тағы бір себебі бар, олар топырақтағы жеңіл сіңірілетін қоректік заттарды едеуір мөлшерде пайдаланады. Сондықтан олар көбіне, ауыспалы егістің ең соңғы танабына себіледі де, бұл дақылдардан кейін танаптар көбіне, парға қолданылады.

3.1 Жер өңдеу

Жоңышқа терең қопсытуға жауап береді (30-32 см-ге дейін). Бұл микробиологиялық белсенділіктің белсенділенуіне және өмірдің бірінші жылында тамыр жүйесінің өсуіне ықпал етеді.

Егер ол бір жылдық өсімдіктер жамылғысының астына себілсе, онда жоңышқа мен жамылғы дақылдары үшін оңтайлы топырақ өңдеу жүйесі қолданылады. Көпжылдық тамыр жайып өсетін арамшөптермен зақымданған алқаптарда жырту алдында екі рет сабан өсіру жүргізіледі (жақсартылған жер жырту). Бір жылдық өсімдіктермен көмілген алқаптар 1-2 ізде 6-8 см тереңдікке дейін жыртылады, ал олар өнгеннен кейін жер жыртып, қопсытқыштар мен құлама жоталарды тегістейді. Ерте жырту кезінде жартылай бумен өңдеу мүмкін.

Көктемде физикалық пісу басталған кезде олар топырақты ерте көктемде тырмалауды бір мезгілде тегістеуден бастайды. Иесіз алқаптарда жабылмаған жоңышқа мен ерте дақылдардың жамылғысы тырмалағаннан кейін себілуі мүмкін (өңдеусіз). Бітелген танаптарда себуге дейінгі өңдеу (УСМК-5.4) 3 см тереңдікте жүргізіледі.Жоңышқа тұқымын 2-3 см-ден терең емес себу үшін егісті себер алдында сақиналы роликтермен орайды. Егер жоңышқа кеш дәнді дақылдардың (тары, жасыл жемге арналған жүгері) жамылғысының астына себілсе, онда алқап екі рет өңделеді.

Жазғы жалаңаш себу кезінде жұппен тырмалаумен қабат-қабат өсіру жүргізіледі: біріншісі - 12-14 см, екіншісі - 8-10 см, үшіншісі - 3-4 см.Құрғақ ауа-райында, әр өңдеуден кейін, егін оралады. Жазғы егіс кезеңінде жер бетін өңдеуді жасыл жемге жиналған күздік дақылдарды жинап алғаннан кейін бірден қолдануға болады (дискирование, культивация, прокат).

4. 
   Егістіктің ластану картасы
   

Танаптардағы арамшөптерді есепке алып, картасын жасау, арамшөптерге қарсы күресті ұйымдастыру шарасына жатады. Картаның екеу болғаны лайық: 1.оперативті жыл сайын жасалады; 2.арамшөп тұқымдарымен топырақтың жырту қабатының ластану картасы, бірнеше жыл ішінде бір-ақ рет жасалады.

Егістіктің ластануын есепке алудың негізгі үш жолы болады;1) шамамен сандық 2) сандық 3)өлшенген сандық. Егістіктің ластану дәрежесін бағалауға көзбен шолу тәсілін пайдаланғанда, тұтас себілген далалық дақылдардың ластану дәрежесін көзбен мөлшерлеу жолымен бағалайды. Онша дәлдігі болмаса да, бұл үлкен алқапты егістіктердің тексеруін тез жүргізуге көп пайдалы. Өндіріс жағдайында қолайлы.

Сандық тәсілінде 0,25 немесе 1 шаршы метрлі кішкентай рама алаңындағы арамшөптер санын есептеу жолымен анықталады. Рамалар танаптың диоганалы бойымен 16-25 алаңқайларға қойылады.

Өлшенген сандық тәсілінде, арамшөптердің санын есептеуден басқа, олардың дымқыл және құрғақ массасы анықталады. Агротехникалық тәжірибелер жүргізілгенде қолданылады. Бірқатар зерттеушілер ластанудың көз мөлшермен есептеу тәсілінде, арамшөптер шыққан танап бетін жабу жобасының негізіне сай жүргізуді ұсынады.

Кесте 4 – Ауыспалы егісте топырақты өңдеу жүйесі.

Егістік № және дақыл	Топырақты өңдеу тәсілдері	Орындалатын тәсілдердің мақсаты мен міндеті	Өңдеу тереңдігі (см); гербицид мөлшері ( л/га, кг /га 1 га ә.з.)	Құралдар, агрегаттар машиналар	Агротехникалық жұмыстарды жүргізу мерзімдері
Жоңышқа	астықты-отамалы ауыспалы егісі	Топырақты өңдеу	Agrofer Turbma-tic	Rostelmash Agrolead	Егінді жинағаннан кейін
Жаздық бидай	Ерте көктем тырмалау	Ерте көктемдегі топырақты өңдеу	Тереңдігі 3-4 см	«Morris Field PRO»	Топырақтың физикалық пісу кезеңі,2 ізбен
Күздік бидай	Күзгі топырақ өңдеу а)дәнді дақылдардан кейін	Топырақты өңдеу	Тереңдігі 3-4 см	«Morris Field PRO» «John Deer-2700», «Morris rangler»	Егінді жинағаннан кейін
Мақта	Топырақты күзде өңдеу (сүрі жерден кейінгі дақылға)	Топырақты өңдеу	«John Deer» «Медион-310-330» «Беларус 80.1»	«Lemken-cмapard» Agrofer	Егінді жинағаннан кейін Шөпті шауып алғаннан кейін, маусымның 2 онкүндігі
Жүгері сүрлем	астықты-отамалы ауыспалы егісі	Топырақты өңдеу	«Morris Field PRO» «John Deer 4720» «Morris Concept», «John Deer» 1700, 1730.	«Lemken Cмaрагд» РОУ-6, ГУН-4, «Lemken» СВШ-10,СВУ-2,6, СВШ-7.	Жинап алғасын Желтоқсан- Ақпан

5. 
   Топырақ өңдеу жүйесі
   

Жоңышқа егісінде топырақ кұнарлылығы біршама артады. Оның тамыр жүйесі айдалатын қабаттан едәуір тереңге жайыла отырып, тамыр жайласатын қабатты толығымен жақсартады. Жоңышқа суармалы жерлерде өзіне тән дренаж ролін атқарады, мұнда тереңде жайласқан тамырлаы арқылы (әсіресе олар қурап қалғаннан кейін) жер асты суларын терең қабаттарға жылжуын кұшейтеді. Жоңышқа қайта сорланудың алдын алады немесе сорлану бар анықталған жағдайда оны төмендетеді, сондай-ақ терең қабаттардағы ылғалды пайдалану арқылы жер асты суларынының деңгейін төмендетеді.

Суармалы аймақтарда бұршақ тұқымдастар және жүгері бақша дақылдарына жақсы алғы дақылдар болуы мүмкін. Оларға әдетте, көп мөлшерде органикалық тыңайтқыштар еңгізіледі және оның әсерін қарбыз да пайдаланады.

Дақылдардың дұрыс алмасуын сақтаған жағдайда ғана ауыспалы егіс жоғары пайда келтіреді. Бір алқапта бірнеше жыл қатарынан бір дақылды егу қолайсыз нәтижелерге алып келеді. Дақылды ауыстырмау топырактың физикалык касиетін нашарлатады, егілген дақылға байланысты белгілі бір кабаттарының құрамындағы қоректік элементтер азайып кетеді.

Сондықтан ауыспалы егісте дақылдарды анықтауда олардың биологиялық ерекшеліктерін – суға және қорекке талабын, сондай – ақ арамшөптер мен зиянкестермен арақатынасын есепке алу керек. Ауыспалы егісте дақылдардың дұрыс ізбе-ізділігі өсімдіктің тұтынатын коректік элементтерінін шығынын реттеумен бір уақытта топырактың қорын да толтыруға жағдай жасайды. Әрбір алғы дақыл осылайша өзінен кейінгі дақылға едәуір оңтайлы жағдай жаратады.

Ауыспалы егісте дақылдарды тандауда және олардың ізбе-ізділігін реттеуде ұйымдастырушылық-шаруашылық жағдайларын да есепке алу керек. Дакылдарды, сорттарды және агро әдістерді тандауда өсіріп баптауға кеткен еңбек шығындары уақыт бойынша біркелкі бөлістірілуі қажет. Сондай-ақ суару жағдайларында суландыру жүйесіне салмақ түсуінің немесе су жетіспеушілігінің алдын алу үшін дакылдар құрамын тандап алу керек.

Дақылдарының құрамы бойынша ауыспалы егiстер дәндi, мал азықтық, көкөністiк, күрiштiк, мақталық т. б. немесе дәндi мал азықтық т.б. болуы мүмкiн. Танаптарының саны бойынша - үш, төрт, бес, алты т. с. танапты болып бұлiнедi. Төртiншi белгiсi бойынша ауыспалы егiстiң аталуы толықтандырылуы мүмкiн. Мысалы, топырақ қорғайтын, мал фермаларының маңайына орналасқан, көп жылдық шөптерден тұратын шықпа танапты. Қазақстан Республикасы агроөнеркәсіптік кешенін дамыту жөніндегі 2010-2014 жылдарға арналған бағдарламада ауыл шаруашылығы саласының бәсекелестік мүмкіндігін арттыру,еліміздің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету мен өнім экспортын ұлғайту тұрғысында біршама шаралар қарастырылған. Еліміз 2011 жылдан бастап өзінің индустриялық-инновациялық дамуын белсенді іске асыра бастады. Өткен жылдың соңына қарай еліміз Тәуелсіздігінің 27 жылдығына орайластырып Алматыда елбасынын қатысуымен өткен ғалымдар форумында индустриялық-инновациялық дамудың іргетасы қаланғаны атап өтілді. Елбасы осы жиында ғалымдарға ғылымның қәзіргі жаңа жетістіктері де назардан тыс қалмауы керек деді. Ауыл шаруашылығы ғылымында, оның ішінде егіншілік саласында ауыспалы егістің алатын орны ерекше. Қазіргі таңда еліміз нарықтың экономика бағытын таңдап, нәтижесінде жер қатынастарында қолайлы өзгерістер жасалынып, жер жекеменшік иелігіне көшті және ұзақ мерзімге жалға берілді. Өкінішке орай,елімізде нарықтық қатынастар жағдайында жаңадан құрылған фермерлік (қожалық) шаруашылықтарда,жауапкершілігі шектеулі серіктестерде және үлкен астық өндіруші компанияларында ғылыми негізделген ауыспалы егістіктерді танаптарда орналастыру жүйесінің сақталмауы әсерінен астық дақылдары көлемінің өсуі біршама орын алуда және тек қана дәнді дақылдарды егіп өсіру өңірде тиімді болмай тұрғаны байқалуда. Енді егін танаптарында басқа да ауылшаруашылық дақылдарын енгізу немесе өсімдік шаруашылығы өндірісінде ауыспалы егісті әртараптандыру міндеті тұр. Сондықтан көп жылдар бойы өңірдегі өсімдік шаруашылығында дәнді дақылдар, әсіресе, оның ішінде жаздық бидайдың көлемі әлі де басым болып келеді. Егіс алқаптарының құрылымын пайдаланудың 2011 жылғы деректері бойынша Ақмола облысындағы барлық егіс көлемінде дәнді дақылдар 93,5%-ға шоғырланған, ал оның ішінде жаздық бидайдың үлес салмағы 86,9%-ды құрады. Ал керісінше басқа ауылшаруашылық дақылдарының егіс көлемінің үлесі өңделген дерлерде біршама азайған. Мысалы, майлы дақылдардың егіс көлемі-3,8%,дәнді –бұршақты дақылдар-0,4%, ал жарма дақылдар үлесі-0,01% болды. Алайда дүниежүзілік және отандық тәжірбе нәтижелері көрсеткендей, тек қана бір дақыды өсіру және соған тірек арту ауыл шаруашылығына астық өнімін өндіру тұрақты арттыра бермейді, ал кейбір қолайлы жылдарда өсірілген бидайдан жоғары өнім алынуы және оның бағасының тұрақсыздығымен байланыстыруға болады. Қазіргі таңда жергілікті табиғи климат, топырақ және экологиялық жағдайларды ескере отырып ауыл шаруашылық тауар өндірушілері үшін алқаптарды барынша тиімді пайдалануды қамтамасыз ететін бірден-бір жолы ауыспалы егісті әртараптандыру болып табылады. Әсіресе, таза сүрі (парлы) астықты ауыспалы егістер орнына өнімді дақылдармен алмастыру жүйесі арқылы өңірдегі егіс алқаптарының құрылымын оңтайландыру қажет. Осы айтылған мәселеге байланысты осыдан 25-30 жыл бұрын, яғни 1988 жылдан бастап ауыспалы егіс зертханасы көпжылдық стационарында ауылшаруашылық дақылдарының 20-шақты түрі ауыспалы егіс танаптары кестесіне енгізіле бастаған еді. Ауылшаруашылық дақылдарын өсіру үшін қазіргі заманғы топырақ үнемдеу технологияларына көшу маңызды шара. Егістік жер құрылымында ағымдағы жағдайда жүргізіліген талдау нәтижесі мен өңірдегі топырақ-климаттық аймақтардағы деректер осыны көрсетті және оны одан әрі қарай жетілдірудің мол мүмкіндіктері бар екені анықталды.

Өңдеу үшін атқарылған жұмыстардың жиынтығын Топырақ өңдеу жүйесі деп атайды. Жаздық, күздік, т.б. дақылдардың Топырақ өңдеу жүйесі әр түрлі болады. Суармалы, қайтадан тыңайтылған жерлердің, эрозияға қарсы, т.б. Топырақ өңдеу жүйелері де бар. Топырақтың жыртылған қабатының борпылдақ жағдайда болуы барлық отамалы дақылдар үшін (қант қызылшасы, картоп, жүгері, т.б.) қажет болса, басқа көпшілік дақылдарға топырақтың беткі қабатының құрылымы уақ түйіртпекті болғаны қолайлы. Міне, сондықтан да отамалы дақылдар аралығын жиі өңдегенде, топырақ беті борпылдақ күйінде сақталады. Кейде топырақ қабатындағы ылғал тез буланып, ауаға ұшқанда оның бетін тырмалап, борпылдақ етеді, сонда оның бетінен ылғалдың булану мөлшері төмендейді. Ал керісінше топырақ бетінен ылғал тез буланып кету үшін оның бетін ауырырақ техникамен өңдеп (малалау) тығыздайды. Сонда топырақ қабатындағы капиллярлар (қылтүтіктер) бір-біріне тез жалғасып, оның құрамындағы ылғал ауаға тез ұшады. Әдетте топырақты мұндай өңдеулер топырақ беті бос, егіс егілмей тұрған кезде немесе арнайы егіс егілмейтін сүрі жер танабында жүргізіледі.

1. 
   Топырақ өңдеудің мәселесі
   

Топырақ өңдеудің басты мәселесі – жерді жырту сол егістік орналасқан аймақтардың табиғи жағдайларына тікелей байланысты. Мыс., Қазақстанның солт. аймақтарындағы дәнді дақылдар өсірілетін негізгі егістіктер жел эрозиясына қатты ұшырайтындықтан, негізінен қайырмалы соқамен жыртылмай, жай қопсытылады. Ал оңт. аудандардағы еңіс тау беткейлерінде су эрозиясы болмас үшін, жерді жыртқан кезде жырту бағытын беткей еңісіне көлденең етіп жырту немесе жемісті ағаштарды қолдан жасалған сатылы белдеулерге (террасса) орналастыру тәжірибесі қолданылады. Кейбір жағдайларда топырақ құнарлылығын топырақ ортасының жағымсыз реакциялары да кемітеді. Мыс., солт. аймақтарда топырақ ортасының қышқылды реакциясы басым болса, оңт. құрғақ шөлді аймақтарда керісінше сілтілі реакция басым түсіп, топырақ құнарына теріс әсер етеді. Бұл жағдаймен күресу үшін қышқылды топырақтардың сол қабатына қажетті мөлшерде әк енгізілсе, сілтілі топырақтардың қабатына тиісті мөлшерде гипс енгізіледі. Бұл шаралар топырақты хим. жақсарту деп аталады. Ал егістік жерлердегі көбейіп кететін арамшөптермен күресу үшін ауыспалы егіс жүйесінде арнайы сүрі жер танабы енгізіліп, жыл бойы әр түрлі өңдеулерден өтіп, арамшөптерден тазартылады. Топырақ өңдеудің біршама күрделі шаралары суармалы егістік жерлерде жүзеге асырылады. Көктемде және тұқым себер алдында Топырақ өңдеу үшін тырмалау, тырмалап қопсыту, тегістеп қопсыту жұмыстары жүргізіледі. Тұқым себілгеннен кейін топырақты нығыздап, жер бетіне өскіні шыққанға дейін және шыққаннан кейін де тырмалайды. Қайтадан тыңайтылған жерлердегі Топырақ өңдеу жұмыстарына шымтезекті-батпақты және жайылма, орманды және тыңайған жерлердегі өнімділігі аз топырақтарды өңдеу жатады.

Егістік танаптарының топырақтарың ойдағыдай өңдеу- егіншілік мәдениетін көтерудің басты шартының бірі болып саналады.

Сапалы өңделген топырақта дақылдардың өсіп-дамуына қажетті жағдайлардың бәрі жасалады. Дұрыс бапталған топырақ қабатында ылғал мол жиналып, ұзақ сақталады, сонымен қатар қар мен жауын суы және ауа тез сіңеді.

Топырақты өңдегенде құрылымы төмендеген беткі қабаттың орнына органикалық қалдықтарға бай, қоректік заттар қоры анағұрлым көп төменгі қабат ауысып түседі. Мұндай жағдайда аэробты мироорганизмдердің белсенділігі артып, органикалық заттардың минералдануы күшейеді. Сонымен топырақты өңдей арқылы оның қабаттарына ылғал, ауа және қажетті қоректік заттардың қорын молайтуға болады.

2. 
   Топырақ өңдеудің мақсаты
   

Егілетін дақылға қолайлы жағдай туғызу үшін машиналар мен өндіргіш құралдары арқылы топыраққа механикалық әсер етуді топырақты өңдеу деп атайды.

Топырақты өңдеуде органикалық және миниралдық тыңайтқыштарды ендіруге, қөпжылдық шөп пен сабан түптерін, сондай-ақ топырақтың жоғарғы қабатында, аңызда, арамшөптерден болатын зиянкестер мен өсімдік ауруларының тұқымдарын жауыпе, әрі тұншықтырады.

Егіншіліктің ұзақ жылғы тарихында өңдеу тәсілдері мен құралдары қарапайым түрінен бастап, осы заманғы топырақты өңдейтін құралдары мен машиналарға дейін үлкен өзгерістерден өтті.

Өңдеу ең алдымен топырақта өтетін физикалық, химиялық және биологиялық процестердің жоғарғы қарқынды жүреді, өсімдіктер үшін қолайлы жағдайларды жасайды. Яғни су және коректік заттар өсімдікке тікелей топырақ арқылы бірігіп әсер етеді.

Өңдеудің көмегімен ылғалы мол аудандардағы артық ылғалды кемітуге, ал құрғақшылық аудандарда ылғалды жинауға болады. Арамшөптермен күресуде топырақты өндеудің рөліне баға жетпейді.

6. 
   Арамшөптермен күресу шаралары
   

Жерді өңдеу аймақтық егіншілік жүйесінің маңызды элементі болып қала береді. Жалпыланған түрдегі оның рөлін келесі негізгі ережелерге дейін төмендетуге болады:

1) Қопсыту, қопсыту, тегістеу, ұсақтау арқылы топырақтың физикалық жағдайын жақсарту;

2) Эрозияның әлсіреуі;

3) Су режимін реттеу (судың сіңуін жақсарту);

4) Қоректік заттарды жұмылдыру немесе иммобилизациялау (азотты аз жұмылдыру, оның трансформациясын белсендіру);

5) Өсімдіктердің өсу факторларын оңтайландыру (тамыр жүйесінің дамуына жақсы жағдайлар);

6) Арамшөптердің, зиянкестердің және аурулардың теріс әсерін азайту

Ғылыммен дамыған және өндірісте қолданылатын топырақты өңдеу жүйелері шартты түрде үш үлкен топқа бөлінеді.

Бірінші топқа молдинді қарқынды өңдеу әдістері жатады: 20-22 см және одан да көп жырту, кейіннен 14 см дейін өңдеу.

Екінші топ интенсивті пішінсіз қопсытуды қарастырады: тегіс қопсыту, қалыпсыз қопсыту, қашау және кейіннен 14 см дейін өңдеу.

Үшінші топ ылғалды жинауға және оны үнемді пайдалануға, гумустың минералдану жылдамдығын төмендетуге мүмкіндік беретін, ал жергілікті қопсыту әдістерімен (жырықтармен) - топырақ эрозиясының толығымен алдын-алатын мульчирование әдістерінен тұрады. Топырақты өңдеудің бұл жүйесі өте үнемді, бұл еңбек өнімділігін күрт арттырады. Алайда, бұл жүйемен органикалық тыңайтқыштарды тиімді енгізу мүмкіндігі шектеулі, тұқым себу сапасы төмендейді және дақылдардың ластануы күшейеді.

Әр түрлі топырақ-климаттық жағдайларда олар топырақ қорғаушы рөлін жоғарылату негізінде әр түрлі типтегі ауыспалы егістерде молдопластты, тегіс кесілген (қалыпсыз) және минималды (нөлдік) өңдеулерді біріктіреді. Минималды өңдеу кезінде қопсыту 12-15 см-ге жүзеге асырылады, соған байланысты жалпы азоттың мөлшері қопсытуға қарағанда артады, өсімдік қалдықтарының 70% жоғарғы қопсытылған қабатта болады. Топырақ өңдеусіз өсімдік қалдықтары топырақ бетінде қалады және дақыл тікелей себіледі. Аммоний түрінде азот әлдеқайда көп, гумустың мөлшері көп болады. Тазартылмаған топырақтың кеуектілігінің төмендеуі ылғалдың капиллярлы көтерілуіне ықпал етеді, ауылшаруашылық тұқымдарының өну жағдайларын жақсартады. Сонымен бірге ауа сыйымдылығы төмендейді. Аэрация процестері нашарлайды. Минималды және топырақты өңдеусіз, жер жыртуға қарағанда жақсы топырақ құрылымына қол жеткізіледі. Топырақты өңдемеудің ұзақ мерзімді артықшылықтарын атап өтуге болады, бұл микробты популяциялардың өмір сүруіне қолайлы жағдайларға байланысты.

Алайда, минималды, нөлдік өңдеу болмаса, қоректік заттардың қозғалу динамикасы бұзылады. Топырақ өңдеу тереңдігінің төмендеуімен тыңайтқыштар топырақтың жоғарғы горизонтында да қалады, бұл терең қабаттарды сарқылтады. Нәтижесінде өсімдіктердің тамыр жүйесі жоғарғы горизонттарда да шоғырланған. Мұндай өзгерістер, әсіресе тұрақсыз ылғалмен қамтамасыз етілетін жерлерде жағымсыз салдары бар. Сондықтан топырақты минималды және нөлдік өңдеудің заманауи технологиялары қопсытумен біріктіріледі, оның ішінде тамыр жүйесінің мүмкін болатын даму аймағын кеңейту, органикалық және минералды тыңайтқыштарды енгізу үшін ауыспалы егіс айналымына 1-2 рет терең қопсыту.

Өсімдік айналу салаларда уақыт және орналастыру дақылдары мен бу ғылыми негізделген алмасуы деп аталады. Ауыспалы егістің негізгі міндеттері: топырақтың құнарлылығын арттыру және топырақ құнарлылығын ұтымды пайдалану және қоректік заттарды ұтымды пайдалану; өнімділікті арттыру және өсімдік шаруашылығы сапасының жақсаруы; арамшөптер алқабының азаюы, өсімдіктердің аурулар мен зиянкестерге бейімділігі; жел және су эрозиясының жағымсыз әсерін азайту.

Ауыспалы егістердің экономикалық негізі - егін алқаптарының ғылыми негізделген құрылымы, бұл әр гектардан максималды шығынды ең төменгі шығындармен қамтамасыз етеді. Өңделетін алқаптардың құрылымы топырақ-климаттық жағдайларды және экономиканы мал шаруашылығына қажетті өнімдермен және азық-түлікпен толық қамтамасыз етуді ескере отырып жасалады. Егістік алқаптарының ұтымды құрылымын дамыта отырып, олар еңбек және материалдық ресурстарды, құрал-жабдықтарды пайдалануды, өзіндік құны мен таза кірісті есептейді.

Егер мәдениет ұзақ уақыт бойы бір салада өсірілсе, онда оны тұрақты деп атайды. Егер бұл фермада жалғыз болса, онда бұл монокультура. Бір өрісте қатарынан сегіз жылдан артық өспегенде, мәдениетті қайталама деп атайды.

«Су басқан аймақ» пен «қорғасын алаңы» ұғымдарын ажырата білу керек. Ашық аймақ - бұл ауыспалы егістен тыс орналасқан және ауылшаруашылық дақылдарын өсіруге арналған егістік жер учаскесі. Ауыспалы егістің штрихтық өрісі - бұл жалпы ауыспалы егістіктен уақытша алынып тасталған және сол көпжылдық немесе бір жылдық дақылдармен бірнеше жыл иеленетін егістік. Көбіне жоңышқа, басқа көпжылдық шөптер және олардың қоспалары инкубацияланбайтын алқаптарда өсіріліп, жүгеріні қайталап себу қолданылады.

Ғылым мен практика тұрақты дақылдардың ауылшаруашылық дақылдарына кері әсерін дәлелдеді. Ауыспалы егістің ауыспалы шарты - егілген алқаптардың дамыған құрылымына енгізілген дақылдардың кезектесуі. Дақылдар мен күздіктер ауыспалы егіс схемасында көзделген кезекпен әр танаптан өтетін кезеңді ауыспалы егіс деп атайды, егіндер мен шабындықтарды егістіктер мен жылдар бойынша орналастыру жоспарын айналымды кесте деп атайды. Әрбір ауыспалы егіс алқабының тұрақты саны болады. Топырақ карталары мен картограммаларында олар рим цифрларымен белгіленеді.

Д.Н.Прянишников ауылшаруашылық дақылдарының ауыспалы егістігінде олардың кезектесіп ауысуымен өнімділігін арттырудың төрт фактор факторын анықтады: химиялық, физикалық, биологиялық және экономикалық.

Химиялық факторлар. Ауылшаруашылық дақылдарының әр түрлі топтары қоректік заттарды әр түрлі алып тастайды және оларды сіңіру қабілетіне ие. Дәнді дақылдар азот пен фосфорды, картопты көбірек қажет етеді, фосфор мен калийді көп сіңіреді, топырақты азотпен байытады.

Өсімдіктер қоректік заттарды оңай еритін және қиын еритін қосылыстардан әртүрлі жолмен сіңіреді. Зығыр, бидай, қант қызылшасы жеңіл сіңімді, суда еритін элементтерді қажет етеді. Картоп, қарақұмық, эспарцет, люпин оларды аз еритін қосылыстардан қолдана алады. Өткеннен кейінгі соңғы дақылдар кейінгі дақылдар үшін фосфордың еритін түрлерін қалдырады.

Әр түрлі дақылдардың тамыры топыраққа әр түрлі тереңдікке енеді. Зығыр мен картоптың тамыры 0,8-1м, күздік бидай мен күздік қара бидай 1,5-1,6, жүгері 2-2,5, қант қызылшасы мен күнбағыс 3-3,5, жоңышқа 4-5 м тереңдікке енеді. Нәтижесінде тамырлары күшті және терең енетін өсімдіктер топырақтың терең қабаттарындағы суды және минералды қоректік заттарды пайдаланады, бұл тамырлары аз дамыған және үстірт орналасқан өсімдіктер үшін әрдайым бола бермейді. Сонымен, ауыспалы егістегі ауыспалы егістер топырақтың біржақты сарқылуын болдырмауға ғана емес, қоректік заттардың қорын тиімді пайдалануға мүмкіндік береді.

Физикалық факторлар. Ауылшаруашылық дақылдары егістік қабаттың қопсытылуына, оның су-ауа режимінің күйіне әр түрлі талаптарымен ерекшеленеді және осы қабаттың тығыздығына, құрылымына және құрылымына әр түрлі әсер етеді.

Көпжылдық шөптер топырақтың құрылымын жақсартады, бірақ, керісінше, оны тығыздап, құрғатады. Картоп пен жүгеріден кейін өрістер босап, ылғалды болады. Күнбағыс, қант қызылшасы, судан шөбі топырақты қатты құрғатады, сондықтан ылғалдылықты талап ететін дақылдарды олардың артынан орналастыруға болмайды.

Органикалық тыңайтқыштарды қолданғаннан кейін топырақтың физикалық қасиеттері жақсарады. Олар топырақты өңдеу жылдамдығына да тәуелді: жылдамдық неғұрлым жоғары болса, соғұрлым аз домалақ болады, соғұрлым ұсақтау жылдамдығы жақсарады, жоталардың биіктігі соғұрлым төмен болады.

Биологиялық факторлар. Ауыспалы егістің биологиялық қажеттілігі олардың арамшөптерге, зиянкестерге және ауруларға деген әртүрлі көзқарастарынан туындайды.

1. Тыңайтқыштар

Жоңышқа тыңайтқыштары және оның дәнді дақылдармен қоспасы топырақтың жоспарланған өнімділігі мен агрохимиялық параметрлерін ескере отырып енгізіледі. Жоңышқа органикалық, минералды макро және микроэлементтердің тыңайтқыштарына жақсы жауап береді. Алдыңғы жоңышқа астында 30-40 т / га шіріген көң себіледі.

Фосфор жоңышқа үшін өте маңызды, ол өсімдіктер кесілгеннен кейін қайта өсіп, гүлденуін ынталандырады. Сонымен бірге фосфорды бай топырақтарға енгізу, оның 100 г немесе одан көп мөлшерде 17 мг-ға жетуі мүмкін емес. Фосфор тыңайтқыштарын күзде жер жырту үшін қолдану тиімдірек.

Азотты көктемнің басында, суық ауа райында, түйін бактериялары әлі де дамымаған кезде, нашар топырақтарға аз мөлшерде (30 кг / га a.i.-ден көп емес) қолдануға болады. Жоңышқа үшін орташа дозалар N30-45P60-90K6O-90, жоңышқа-дәнді шөп қоспалары үшін - N90P60K30. Сонымен қатар, себу кезінде Р20-30 қолдану ұсынылады.

Воронеж ауылшаруашылық университетінің мәліметтері бойынша, жоңышқа тұқымын түйіршіктеу кезінде қоспаның құрамына молибден мен борды қосу олардың өнгіштігін жоғарылатып, жемшөп массасының шығымын 17,2% арттырады.

• 
  Кесте 9 – Ауыспалы егіс танабындағы арамшөптермен күрес шаралары.
  

Ауыспалы егістегі дақыл	Арамшөптің атауы, ластану балы	Агротехникалық		Химиялық
		Өңдеу шарасы, құралдың маркасы, тереңдігі, см	Мерзімі	Гербицидті қолдану мерзімі мен тәсілі	Мөлшері, жұмыс сұйықтығының шығыны, л / га	Бүріккіштің маркасы	Қолдану шарттары.
1	2	3	4	5	6	7	8
Жаздық бидай	Кәдімгі қара сұлы, 3б.	Ерте көктем Тырмалау 4-6 см БМШ-20. Егінді егу алдындағы культивация 8-10 см ОП-12	25. IV 15-25. V	Авадекс 300-400л/га	1.0.-1,5 кг/га	ОП-2000 ОП-3200	Дереу топыраққа дереу енгізу
Жоңышқа	Егістік сары қалуен - (Cirsium arvense Scop), Тышқан сиыр жоңышқасы - (Vicia cracca) 3балл	культивация, тырмалау, қатараралық өңдеу және т.б. өлшемі 50 х 50 сантиметр болатын, 12-15 сантиметр тереңдіктен 8-16 сынамадан қазынды алынады	25. IV 15-25. V	бірінші - препарат шашқанға дейін (бастапқы арамшөп басуы), екінші - 30 тәуліктен соң, үшінші - өнімді жинар алдында.	1.0.-1,5 кг/га	ОП-3200	Дереу топыраққа енгізу

7. 
   Егін егу және егінді алу технологиясы
   

Егіс үшін 1-2 класты тұқымдар қолданылады. Егіс алдында тұқымдарды ауа-жылуымен қыздырады, оларды скарификациялайды, жоңышқа ризоторфинмен себеді және микроэлементтермен (бор, молибден және т.б.) байытады. Тұқымдарды скарификациялау қаттылығы 20% -дан жоғары СКС-1 және СТС-2 арнайы машиналарында жүргізіледі. Скарификациядан кейінгі тұқымдар («Mobitox»; PSP-0.5; PC-1 және т.б.) 80% TMTD немесе витатиураммен (әрқайсысы 3 кг / т) иленеді. Бұл жоңышқа дақылдарын саңырауқұлақтық және бактериялық аурулардан сақтайды.

Жоңышқаны және оның дәнді дақылдармен қоспаларын өсірудің екі әдісі бар - жабын астында және жабынсыз. Олардың әрқайсысының өзіндік артықшылықтары мен кемшіліктері бар. Жоңышқа мен жамылғы дақылдарының арасындағы бәсекелестік жер асты және жер үсті фитомассаларының өсуін баяулатады және жоңышқа шөптерін сиретеді. Воронеж аграрлық университеті жасыл массаның жақсы тығыздығы мен жоғары өнімділігін қамтамасыз ететін жамылғы жоңышқаның 10-15 кг / га өнгіш тұқымын себуді ұсынады. Соған қарамастан, өндірісте олар жоңышқа жасырын егуді жөн көреді.

Жасырын дақылдардың артықшылығы - жоңышқа жеке аумақты алып жатқан жоқ және арамшөптерден жақсы қорғалған. Жасырын себу ерте көктемде жүргізіледі, жабық дақылдардың (ветч-сұлы қоспасы, ерте дәнді дақылдар) себу нормасы 25-30% төмендейді. Жоңышқа дән сепкішімен немесе 17-20 кг / га себу жылдамдығымен жабық дақылдар қатарына себіледі (1 га-ға 9-9,5 млн өнгіш тұқым).

Жоңышқа-дәнді қоспалардың өнімділігі көбіне компоненттер тұқымдарының себу жылдамдығына байланысты. Шөп қоспасында жоңышқа себудің оңтайлы коэффициенті - 8-10 кг / га (гектарына 4-5 миллион тіршілік етуге қабілетті тұқым). Шөп қоспасындағы жарма компоненттерінің себу жылдамдығы шамамен 2 есеге төмендейді. Шөп қоспасы әдетте 3-тен, сирек 4 компоненттен тұрады (жоңышқа + кесек + бетеге) және жалпы алғанда гектарына 15 миллион тіршілік етуге қабілетті тұқымдар құрайды.

7.1. Күтім

Жалаң дақылдарға күтім себуден кейінгі байланысқа, топырақ қабығының бұзылуына, арамшөптермен, зиянкестермен және аурулармен күресуге дейін азаяды. Сақиналы қырлы біліктермен себуден кейін топырақты домалату өнімділіктің мейірімді болуын қамтамасыз етеді. Топырақ қабығы жеңіл сақиналы біліктермен немесе айналмалы қалқандармен жойылады.

Жоңышқаның жалаңаш жемшөптік дақылдарында арамшөптер, әдетте, өсімдік биіктігі 15-20 см биіктікте шабу арқылы жойылады.Кесілген биіктігі жоңышқа өсімдіктерінің өсу нүктелеріне зақым келтірмейтіндей етіп орнатылады. Сонымен қатар, эптамды (3,5 - 4,5 л / га) немесе эрадиканды (5 л / га) себу алдында (өсіру үшін) біржылдық дәнді арамшөптерге қарсы қолдануға болады; қос жарнақты арамшөптерге қарсы дақылдар 2,4 - DM (2 кг / га) немесе басагранмен (1,5-2 л / га) жоңышқаның 2-3 нағыз жапырағының фазасында себіледі.

Ерте көктемде жоңышқа мен жоңышқа-дәнді қоспалардың дақылдары қатаң тырмалармен қатар бойынша тырмаланады. Топырақты дискілі құралдармен қопсыту ескі шөптерді жасартуға және жазғы жауын-шашынның жақсы сіңуіне көмектеседі. Жоғары тиімділік сонымен қатар топырақтағы ылғалдың күзгі-қысқы жақсы қорын қамтамасыз ететін дақылдардың күзгі жарықшақтарымен қамтамасыз етіледі.

Жоңышқалы астық дақылдарында жамылғы дақылдарын уақытында алып тастау өте маңызды. Мал азықтық дақылдарды пішенге емес, жасыл жемге шабу керек. Дәнді дақылдарды ұсақталған сабанды бір уақытта алып тастап, кем дегенде 12-14 см биіктікте тікелей біріктіру арқылы жинау керек. Қаптамалы дақылдарды жинап алғаннан кейін жоңышқаға фосфор-калий тыңайтқыштарымен P45-60K45-60 дозасында жем беру керек.

Көктемгі қайта өсудің қарқындылығы күзгі шөп шабу уақыты мен биіктігіне байланысты. Сондықтан соңғы рет оны 7-8 см биіктікте тұрақты аяз басталғанға дейін бір айдан кешіктірмей жүргізу керек.

Суармалы жерлерде бір түрлі жоңышқа дақылдарын немесе шөптің келесі қоспаларын жасаңыз: жоңышқа + жіпсіз егеу; жоңышқа + сүйексіз-рец + шабындық бетегелі; жоңышқа + шалғындық беде + осты жоқ шалғын + шабындық бетегесі.

Таза жоңышқаның себу нормасы 15 кг / га құрайды. Екі және үш компонентті шөп қоспаларында 6-8 кг / га жоңышқа, 10-12 кг / га сүйектері жоқ жамбас және 8-10 кг / га шабындық бетегесі себіледі. Төрт компонентті шөп қоспасында жоңышқа мен беде себу нормасы 4-5 кг / га дейін төмендейді.

Жайылма жерлерге шөптердің түрлерін таңдау және қоспалар құрастыру кезінде оларды су басу ұзақтығын да ескеру қажет. Көк гибридті жоңышқа мен шалғындық жоңышқа су тасқынына 10-12 күн ішінде, сұрғылт және сары гибридті жоңышқа - 20 күн, сары жоңышқа - 25-30 күн ішінде төзе алады.

500 кг / га жасыл масса өнімділігі бар жоңышқа-дәнді шөп қоспасы 1 га-дан шамамен 380 кг азот, 800 кг фосфор және 390 кг калий шығарады. Үстіңгі киімдерге жыл сайын N180 (әр кесуге N30-45) P6O-90 K60-90 қолданған жөн. Азотты тыңайтқыштарды суармалы сумен бірге қолданған дұрыс. Фосфор-калий тыңайтқыштары әдетте бір дозада күзде, ал жайылмалы жерлерде - су тасқыны жойылғаннан кейін енгізіледі.

Суару режимі топырақтағы қысқы-көктемгі ылғал қорына және вегетациялық кезеңдегі жауын-шашын мөлшеріне байланысты. 0-70 см қабаттағы топырақтың оңтайлы ылғалдылығы 70-80% PPV құрайды.

Құрғақ көктемде алғашқы суару мамырдың бірінші онкүндігінде, содан кейін әр кесілгеннен кейін жүзеге асырылады. Өте құрғақ жылдары кесінділер арасында да суару қажет. Орташа құрғақ жылда суару жылдамдығы 500 м / га болатын 3-4 суару қажет, ал қатты құрғақшылық жылдары суару саны көбейеді. Жеңіл топырақтарда суару жылдамдығы 300 м / га дейін төмендетіліп, суару саны көбейтіледі. Әр шабудан кейін суаруды 3-5 күннен кешіктірмей жүргізу керек.

Егер жоңышқа жамылғы астына себілсе, онда 500-600 м / га жылдамдықпен алғашқы суару жабық дақыл жиналғаннан кейін дереу жүргізілуі керек. Жалаң көктемгі егіспен бірінші рет көшеттер пайда болғаннан кейін 40-50 күннен кейін 300-400 м / га жылдамдықпен суарылады, ал кейінірек - әр кесуден кейін 500 м / га.

Суару мен тыңайтқышты қолдану шөптің тығыздығы 1 м-ге кемінде 300-400 өсімдік болған жағдайда ғана тиімді болады.

ЦХР ауылшаруашылығы ғылыми-зерттеу институтында. В.В.Докучаева түрлі-түсті гибридті жоңышқа, қарақұйрық және шабындық бетегінің қоспасы суару кезінде ауаның құрғақ массасының әр гектарынан орта есеппен 138,5 центнерден өнім берді. Суару кезінде жоңышқа (350-400 кг / га және одан жоғары) және оның дәнді дақылдармен қоспаларының жоғары өнімділігі Орталық Қара Жер аймағының бірқатар шаруашылықтарында да алынды.

Мал азығын дайындау технологиясы. Пішен үшін шөп шабатын машиналармен тазалаған дұрыс (Е-301, Е-302 және т.б.). Қысу кептіру уақытын 30% қысқартады. ГВК доңғалақты тырмамен төсеніш - 6,0 кесілген массаның кебуін тездетеді. Белсенді желдету мен престеуді қолдану жапырақтардың төгілуінен болатын шығынды едәуір азайтады және пішеннің сапасын жақсартады, белок пен каротиннің құрамын арттырады. Бұл кезде 35-45% ылғалдылықпен ұсақтағаннан және төсегеннен кейін кептірілген масса үйінділерде немесе шөп қоймаларында 15-17% дейін кептіріледі.

Жоңышқа пішені мал азығы мен биологиялық құндылығы жағынан жасыл шөпке жақын. Жоғары сапалы пішендеме алу үшін жоңышқаны гүлдеу кезеңінде кондиционермен шабады. Олар кем дегенде 60% ылғалдылықта жинай бастайды, өйткені болашақта жинау, ұсақтау және тасымалдау кезінде масса кеуіп кетеді. Ылғалдылығы 48% құрайтын жоңышқа сенажының химиялық құрамы абсолютті құрғақ зат бойынша (%): ақуыз - 15,9, талшық - 23,5, май - 3,2, күл - 8,2, BEV - 49,2, кальций - 2,2, фосфор - 0,3 (рН - 5,1).

8. 
   Ауыспалы егісті бағалау
   

Жұмыстың келесі кезеңі ауыспалы егісті бағалау болып табылады. Бірыңғай көрсеткіш бойынша әр түрлі мамандықтағы ауыспалы егістерді салыстыру қате тұжырымдарға әкелуі мүмкін. Мәселен, дәнді және жемшөптік бірліктер бойынша ғана өсірілетін ауыспалы егісті бағалау бір дақылдар егістігінің қысқаруына және жемдік бірліктердің неғұрлым жоғары шығуын қамтамасыз ететін дақылдарға арналған танаптың кеңеюіне алып келуі мүмкін. Мұндай ауыспалы егістер астықтың табиғи және экономикалық көріністерде шығуы бойынша да, сондай-ақ ауыспалы егіс алаңының 1 гектарынан жемшөп бірліктерінде да бағалануы тиіс. Сондықтан, көрсеткіштерді таңдау кезінде қандай да бір ауыспалы егістің тиімділігін анықтау үшін дақылдардың құрамына назар аудару қажет.

• 
  Ауыспалы егісті салыстырмалы бағалау кезінде әр түрлі дақылдардың топырақтың құнарлылығына, олардың топырақ қорғау рөліне әсерін ескеру қажет.
  
• 
  Сонымен қатар, экономикалық көрсеткіштерді пайдаланады: қаражат пен еңбек шығындары, өнімнің өзіндік құны, таза табыс және рентабельділік.
  

Қорытынды:

Ауыспалы ауыспалы егістерді салыстырған кезде, жобаланған ауыспалы ауыспалы егіс 1 гектардан 8,3 ц / га-ға дейін жемшөп бірлігінде өнімді болғанын көруге болады. Сонымен қатар, ұсынылған ауыспалы егіс топырақтың құнарлылығына оң әсерін тигізеді, өйткені таза тыңайтқыштың орнына көбірек өсімдік қалдықтарын қалдыратын және топырақтағы гумустың минералдану қарқындылығын төмендететін бос жатқан тыңайтқыштар енгізіледі.

Топырақ өңдеуді дамытқанда, дақылдардың ерекшеліктері, олардың предшественниктері және танаптардың арамшөптігі ескерілді. Қажет болған жағдайда қопсытатын негізгі өңдеуді қолдану қажет, бірақ үнемі емес, себебі бұл органикалық заттардың минералдану жылдамдығының жоғарылауына әкеледі. Сіз сондай-ақ топырақты кептірмеуіңіз керек, өйткені Біздің аймақ тұрақсыз ылғалға ие, бірақ мұнда тиімді температураның максималды қосындылары байқалады.

Ауыспалы егіс жүйесі дегеніміз – қазіргі заман талабынан туған, егіншілікте қолдануға аса қажет агротехникалық шаралар кешенінің қажетті бір бөлігі болып табылады.

Осылайша, көрсетілген топырақты өңдеу жүйесі топырақтың қолайлы су, ауа және қоректік режимін құруға, зиянкестермен, аурулармен және арамшөптермен барынша күресуге, су мен жел эрозиясымен тиімді күресуге, яғни ауылшаруашылық дақылдарын себуге, күтуге оңтайлы жағдай жасауға бағытталған. олардың артында және егін жинау, бұл дақылдардың өнімділігіне оң әсер етеді.

Пайдалануға ұсынылған әдебиеттер

1. 
   Карипов Р. Х., Жумагулов И.И., Амралин А.У. Егіншілік практикумы. Астана: 2004
   
2. 
   Ахметов К.А., Шрамко Н.В., Вольская Н.А. Егіншіліктегі топырақ қорғау ауыспалы егісі. Алматы: Қайнар. 1988.
   
3. 
   Можаев Н.И., Аринов К.К. және т.б. Өсімдік шаруашылығы. Оқулық, 1993
   
4. 
   Мемешов С.К. Топырақтану негіздері
   
5. 
   И.П. Фирсов, А.М. Соловьев, М.Ф. Трифонова «Өсімдік өсіру технологиясы», 2004 ж.
   
6. 
   Н.А.Корлякова «Ботаника негіздерімен агрономия», 1980 ж
   
7. 
   Г.В.Коренев, Г.Г.Гатаулина, А.И.Зинченко «Ауыл шаруашылығы дақылдарын өсірудің интенсивті технологиялары», 1988 ж.
   
8. 
   Г.С.Посыпанов, В.Е.Долгодворов, Б.Х. Жеруков «Өсімдік өсіру», 2006
   

жүктеу 61,07 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: