Жұмыс уақытының түсінігі мен түрлері

Қазақстан Республикасы Конституциясының 24-бабында қызметкерлердің жұмыс  уақыты тынығу уақытымен тығыз байланыста деп  белгіленген. Аталған бапта  «Әркімнің тынығу құқығы бар. Еңбек  шарты бойынша жұмыс істегендерге заңмен белгіленген жұмыс уақытының  ұзақтығын, демалыс және мереке күндерінде, жыл сайынғы ақылы демалысқа  кепілдік беріледі» делінген. 

Жұмыс уақыты – қызметкер жұмыс берушінің актілері мен жеке еңбек шартының талаптарына сәйкес еңбек міндеттерін орындайтын уақыт. Еңбек туралы заңның 45 – бабына сәйкес қызметкердің жұмыс уақытының қалыпты ұзақтығы аптасына 40 сағаттан аспауға тиіс. Жеке еңбек шартында тараптардың келісімі бойынша жұмыс уақытының ұзақтығы белгіленген нормадан азырақ көзделуі мүмкін.

Қызметкер жеке еңбек шартында белгіленген еңбек міндеттерін  жұмыс уақыты ішінде орындауға міндетті, дегенмен бұл уақыт нақты жұмыс  істелген уақытымен сәйкес келе бермейді. Нақты жұмыс істелген уақыты дегеніміз - жұмыс уақытын есепке алу тізімінде  көрсетілген жұмыс уақыты. Еңбекке  ақы төлеу нақты жұмыс істелген уақытқа төленеді.     

Жұмыс уақытына мыналар жатады:     

1)Дайындалу-қорытынды жұмыстар (тапсырма алу, материалдар, құралдар, техникалармен, құжатамамен танысу, жұмыс орнын дайындау және тазалау, дайын өнімді өткізу және басқалары);     

2)Технология, еңбек ұйымы, еңбекті нормалау және қорғау ережелерінде қарастырылған үзілістер, жұмыс орнындағы немесе жұмысшының өз уақытын дұрыс қалыптастыра алмағандағы күту уақыттары, мейрам және демалыс күндеріндегі кезекшілік;     

3)Еңбек, ұжымдық келісім-шарт, жұмыс берушінің актілерімен немесе Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілерімен анықталған үйде кезекшілік ету және басқа да кезеңдер.

2001 жылғы өндірістік күнтізбелікке  сәйкес жұмыс уақытының қалыпты  ұзақтығы аптасына 40 сағат болып  белгіленген қызметкерлер үшін  жұмыс күннің ұзақтығы:

5 күндік жұмыс аптасында  – 5 күн – 8 сағаттан

6 күндік жұмыс аптасында  – 5 күн – 7 сағаттан, ал бір  күн – 5 сағаттан болып белгіленген  (Қазақстан Республикасының Еңбек  және халықты әлеуметтік қорғау  министірлігінің 2000 жылғы 18 желтоқсандағы  № 05 – 2 (8008 хаты).

Жұмыс уақытының түрлерін айтатын болсақ, олар:

А) Қысқартылған жұмыс уақыты.  жұмыс уақытының қысқартылған ұзақтығы қызметкерлердің жекелеген санаттарының еңбегін қорғау, оқу мен өндірісті оңтайлы ұштастыруға жағдай жасау, өндіріске кәмелетке толмаған жетекшілерді және еңбекке қабілеттіліктері төмендеген тұлғаларды тарту мақсатында белгіленген. Еңбек туралы заңнамаға сәйкес қызметкерлердің жекелеген санаттары үшін жұмыс уақытының қысқартылған ұзақтығы:

−14 жастан 16 жасқа дейінгі қызметкерлер үшін – аптасына 24 сағаттан, яғни 6 күндік жұмыс аптасында – 4 күн – 5 сағаттан, 1 күн – 4 сағаттан;

−16 жастан 18 жасқа дейін – аптасына 36 сағаттан, яғни 6 күндік жұмыс аптасында – күніне 6 сағаттан, ал 5-күндік жұмыс аптасында – 4 күн 7 сағаттан 15 мин. (7,25 с) және 1 күн – сағаттан аспайтын;

Ә)   Ауыр дене жұмыстарында және еңбек жағдайлары зиянды жұмыстарда істейтін қызметкерлер үшін – аптасына 36 сағаттан аспайтын болып белгіленеді.

Ауыр дене жұмыстары деп қызметкерлердің ауыр заттарды көтеруге немесе орын ауыстыруға байланысты қызметкердің түрлері не 300 ккал /сағаттан астам күш-қуат жұмсайтын басқа да жұмыстарды айтады. Зиянды (өте зиянды) еңбек жағдайларына белгілі бір өндіріс факторларының әсер етуі қызметкердің жұмыс қабілеті төмендеуіне немесе ауыруына, оның ұрпақтарының денсаулығына теріс ықпал етуіне әкеп соғатын еңбек жағдайлары жатады. Қауіпті (өте қауіпті) – белгілі бір өндіріс факторларының әсер етуі еңбекті қорғау ережелері сақталмаған жағдайда қызметкер денсаулығының кенеттен күрт нашарлауына немесе жарақаттануына, не оның қайтыс болуына әкеп соғатын еңбек жағдайлары.

Жұмыс ісеу жұмыс уақытының  ұзақтығын қысқартуға құқық беретін  өндірістердің кәсіптер мен қызметтердің тізімін, содан-ақ еңбек жағдайлары зиянды (өте зиянды) және ауыр (өте  ауыр), қауіпті (өте қауіпті) жұмыстардың  тізбесін еңбек жөніндегі уәкілетті  мемлекеттік орган белгілейді.

Б) Толық емес жұмыс уақыты:

− толық емес жұмыс күні   

  − толық емес жұмыс аптасы

    − күнделікті жұмыс уақытының нормасын бір мезгілде азайту (жұмыс ауысымы) және жұмыс аптасындағы жұмыс күндерін қысқарту.

Толық емес жұмыс күні. Үй шаруасындағы әйелдердің, оқшаулардың, мүгедектердің, зейнеткерлердің және тағы басқа азаматтардың жағдайларын ескере отырып, олармен жеке еңбек шарты толық емес жұмыс күніне жасалуы мүмкін. Қысқартылған жұмыс күнінен толық емес жұмыс  күнінің айырмашылығы мынада: егер алғашында жұмыс күні жалақы азайтылмай қысқартылатын болса, толық емес жұмыс күнінде қызметкер жалақысын жұмыс істеген уақытына немесе шығарған өнімнің көлеміне қарай алады.

 Толық емес жұмыс  уақыты жағдайында жұмыс істеген  қызметкерлердің еңбек құқықтарының  көлемі ешқандай шектелмейді.

В) Түнгі уақыттағы жұмыс. 22 сағаттан бастап таңғы сағат 6 – ға дейінгі уақыт болып есептеледі. Жұмыс уақытының кемінде 50 пайызы түнгі уақытқа келетін ауысым түнгі ауысымға жатады Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министірлігінің 2000 жылғы 10 желтоқсандағы № 493 бұйрығымен бекітілген « Қызметкерлердің еңбегіне ақы төлеу жөніндегі әдістемелік нұсқаулрды» 20-тармағы).

Жүкті әйелдерді түнгі  уақытта жұмыс істеуге тартуға  олардың келісімімен ғана жол  беріледі. Түнгі уақытта жұмыс  істеуге 18 жасқа толмаған адамдар  мен түнгі уақытта жұмыс істеуге  тыйым салынатын медициналық  қорытындысы болған жағдайда өзге де адамдар жіберілмейді.

Г) Үстеме жұмыстар:     

Әрбір жұмысшы үшін тәулігіне екі сағаттан, ал ауыр жұмыстарда, қауіпті (аса қауіпті) және зиянды жұмыстарды атқаратын қызметкерлерге тәулігіне бір сағаттан аспауы тиіс.     

Айына он екі сағаттан және жылына жүз жиырма сағаттан аспауы тиіс.      

Үстеме жұмысқа жұмылдыру  тек жұмысшынының жазбаша келісуі  арқылы, басқа жағдайда Еңбек Кодексі  бойынша жүзеге асырылады.      

Жұмысшының келісімінсіз үстеме жұмыс мына жағдайда беріледі:      

1)Елдің қорғанысына қажетті жұмыстарды өндіруде, сонымен қатар төтенше жағдайлар, табиғи апаттар мен өндірістік апаттардың алдын алуға немесе оларды жоюға байланысты жұмыстар кезінде;     

2)Суқұбырлары, газқұбырлары, жылуқұбырлары, энергияқұбырлары мен басқа да жүйелердің қалыпты қызметін бұзатын басқа жағдайларға жол бермеу;      

3)Ауысымдағы қызметкер келмеген жағдайда, егер жұмыс міндетті түрде адам ауыстыру арқылы үзіліссіз жүруді талап етсе жұмысты жалғастыу кезінде.     

Үстеме жұмысқа мына тұлғалар жатпайды:     

−жүкті әйелдер;     

−он  сегіз жасқа толмаған қызметкер.      

Жұмыс уақытына мыналар кіреді:      

−күнделікті жұмыс уақыты (жұмысшының өтеген және өтелмеген  уақыттары кіреді);     

−үстеме жұмыстар, түнгі  уақыттағы жұмыстар, демалыс күндері, мейрам күндері, іссапарлар.     

−төленетін және төленбейтін  уақыттар, сонымен қатар жұмысшының немесе жұмыс берушінің кесірінен  жұмыс уақытынан айырылу.

−жұмыс уақытында жұмысшыны  басқа орында қызметке жұмылдыру, сол  уақыт мерзімін бекітілген еңбек  келісім-шартына сәйкес есеп құжаттарына  толық жұмыс уақыты ретінде белгілеу. 

Күнделікті жұмыс уақыты (жұмыс ауысымы):     

Бес күндік жұмыс аптасы кезінде – 40 сағаттық апталық норма  бойынша 8 сағаттан аспауы тиіс, 36 сағаттық апталық норма кезінде 7 сағат 12 минуттан және 24 сағаттық апталық норма кезінде 5 сағаттан аспауы тиіс.     

Алты күндік жұмыс аптасында  – 40сағаттық апталық норма кезінде 7 сағаттан, 36 сағат апталық нормада 6 сағаттан және 24 сағат аптаоық норма  кезінде 4 сағаттан аспауы тиіс.     

Өнер және мәдени саланың кәсіби ұйымның шығармашылықпен айналысатын қызметкерлеріне, бұқаралық ақпарат құралдары қызметкерлеріне, спортсмендер, жаттықтырушыларға Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасымен, жұмыс берушінің актілерімен, ұжымдық және еңбек келісім-шарттарға сәйкес басқа жұмыс уақыты бекітіледі.