«Қорғаныс өнеркәсібі және мемлекеттік қорғаныстық тапсырыс туралы» Қазақстан Республикасы Заңы жобасының тұжырымдамасы Заң жобасының атауы «Қорғаныс өнеркәсібі және мемлекеттік қорғаныстық тапсырыс туралы»

«Қорғаныс өнеркәсібі және мемлекеттік қорғаныстық тапсырыс туралы» Қазақстан Республикасының Заңы (бұдан әрі – Заң жобасы)

Қазақстан Республикасының аумағында тәуелсіздік алған сәттен бастап бір қатар кәсіпорындар функция атқарды, олардың қызметі ел шегінен тыс жерлерде тұрған қорғаныс өнеркәсібі кешенінің бас кәсіпорындары өндірістік айналымының тізбегінде болды.

Алайда жалпы мемлекет экономикасының ілгері дамығанына қарамастан, жаңғырту мен дамытуға қаржылай қаражаттың болмауына байланысты қиындықтары болған Қазақстан Республикасының қорғаныс өнеркәсібі кешенінде аянышты жағдай қалыптасты.

Көрсетілген кәсіпорындардың қызметін реттеу бастапқы жылдары қуаттарды дамытудың бағыттарын табуға түйістірілген жоқ, ал әлеуметтік шиеленісті шешу үшін еңбек ұжымының жұмыспен қамтылуын қамтамасыз етуге бағытталды.

Тәуелсіздік алған жылдары күн көрістің шегінде тұрған кәсіпорын іс жүзінде өздерінің ғылыми-өндірістік кадрларын, конструкторлық бюроларын жоғалтты, ал Кеңес Одағы уақытынан сақталып қалған технологиялар моральды және физикалық тұрғыдан ескірді.

Қолданыстағы заңнаманы және саладағы істің жай-күйін талдау қорғаныс өнеркәсібі кешенін дамыту мәселелеріне, осы салада қызмет атқаратын субъектілер арасында туындайтын қатынастарға, қорғаныс өнеркәсібі кешенінде бірыңғай мемлекеттік саясатты қалыптастыру мен іске асырудың міндеттемелері мен басым бағыттарын бекітуге жүйелі тәсілдің жоқтығын көрсетті.

Осының барлығы конверсияның қажеттілігіне әкеліп соқтырды.

Мемлекетті халықаралық саясаттың тәуелсіз субъектісі ретінде одан әрі дамыту тиімді түрде функция атқаратын және тиісті техникалық ресурстары – қару-жарағы, әскери техникасы, арнайы мүліктері және басқалары бар негізгі институттардың (армия, арнайы және құқық қорғау органдары) болуын талап етті.

Осыған байланысты қару-жарақ пен әскери техниканы жөндеуді қамтамасыз етуге қабілетті өндірісті жандандыру бойынша шаралар қабылдауды ұйымдастыру талап етілді. Осы шаралар қабылданды, бірақ қабылданған шараларды үйлестірместен жекелеген әлеуетті мемлекеттік органдардың мақсаттарының соңына түсе отырып өте бытыраңқы түрде қабылданды.

Таяу болашақта іс жүзінде барлық қару-жарақ пен әскери техниканың технологиялық ресурсының аяқталуын ескере отырып, жөндеуді ғана емес, сонымен бірге жаңғыртуды орындауға қабілетті неғұрлым жаңғыртылған, жаңартылған өндірісті, сондай-ақ қажетті өнімнің өндірісін ұйымдастыру қажет.

Бүгінгі күні экономиканың барлық салаларда дамығандығы байқалады. Елдегі өнеркәсіп саласының дамудың жалпы картинасының фонында қорғаныс өнеркәсібі саласы қалыс қалып келеді және өзінің инвестициялық ресурсын арттыруды талап етеді.

Осы жағдайда ішкі нарықты қамтамасыз етуге ғана емес, сонымен бірге сыртқы нарыққа шығу мүмкіндіктерін айқындауға бағытталған қорғаныс өнеркәсібін дамыту үшін жүйелі шаралар қабылдау қажет. Осының барлығы орта мерзімді болашақта залалсыз сала жасауға (өзін өзі өтеушілікті қамтамасыз ету), сонымен бірге таяу болашақта қаржылық түсімді қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Осылайша мемлекеттік басқару жүйесін өзгертудің және қорғаныс өнеркәсібінде мемлекеттік қорғаныстық тапсырыс шеңберінде өнім шығаруды жүзеге асыратын кәсіпорындарды біріктірудің қажеттілігі байқалды.

Осылай қорғаныс өнеркәсібі саласындағы мемлекеттік басқару жүйесін жаңғырту және оның тиімділігін арттыру мақсатында Қазақстан Республикасы Президентінің 2016 жылғы 6 қазандағы № 350 Жарлығымен Қазақстан Республикасының Қорғаныс және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі (бұдан

Мемлекеттік басқару жүйесінің тиімділіг арттыру отандық қорғаныс өнеркәсібі кешенін және анағұрлым ғылымды қажетсінетін шектес салаларды (электронды және аэроғарыш өнеркәсібі) дамыту деңгейін арттырудың қажеттігіне негізделген.

Соның ішінде қорғаныс өнеркәсібі саласындағы мемлекеттік басқару жүйесінің тиімділігін арттыруосы салада бірігетін субъектілердің құқықтық қатынастарын реттеуді, уәкілетті органның функцияларын нақты айқындай отырып, оның рөлін арттыруды, қорғаныс өнеркәсібі кешенінің негізінде тұрған мемлекеттік органдар құзыреттерінің тобын дұрыс белгілеуді, мемлекеттің жалпы қорғаныс өнеркәсібі саласындағы саясатының негізгі бағыттарын айқындауды және қорғаныс өнеркәсібі кешенінің саласын дамытуға және нығайтуға бағытталған бірыңғай қорғаныс өнеркәсібі саясатын жүргізуді қамтиды.

Мұның барлығы мемлекеттің қорғаныс өнеркәсібі саласындағы бұрын тиісті деңгейде реттелмеген мақсатты және жөнге салынған қызметін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Бұл ретте практика көрсеткендей Қазақстан Республикасының заңнамасын қолдану отандық қорғаныс өнеркәсібі кешенін тікелей дамыту жаңа тиісті заңнамалық акті қабылдау және қорғаныс өнеркәсібі кешеніне жанасатын және онымен шектес болып табылатын салалардаы құқықтық қатынастарды реттейтін заңнаманы түзету жолымен ғана мүмкін болады.

«Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік» атты өзінің 2017 жылғы 31 қаңтардағы Жолдауында Мемлекет басшысы дәстүрлі базалық салаларды дамытуға қарқын берудің қажеттілігі туралы айтты, оған қорғаныс өнеркәсібі жатады.

Әдетте халықаралық тәжірибе көрсеткендей қорғаныс өнеркәсібі кешені саласындағы неғұрлым жетілдірілген, алдыңғы қатарлы және технологиялық әзірлемелер жалпы өнеркәсіпті дамыт үшін жағдай жасауға мүмкіндік береді.

Мұндай дамыту мемлекетті тек қорғаныс өнеркәсібі саласында ғана емес сонымен бірге ғылыми және ақпараттық салаларда, сондай-ақ ғылыми-өндірістік кадрлар дайындау және жетілдіру саласында да шаралар кешенін қабылдауға міндеттейді, бұл мемлекетте қорғаныс өнеркәсібі саясатын үнемі жүргізудің қажеттілігін болжайды.

Қорғаныс өнеркәсібі саясатын қалыптастыру Қазақстан Республикасының қорғаныс өнеркәсібі әлеуетін дамытуға бағытталған құқықтық, экономикалық, ұйымдастыру және өзге де шаралар қабылдауды қамтиды.

Бұдан басқа Қорғаныс министрлігі қорғаныс өнеркәсібі саясатына қалай қатысатын болса Қорғаныс және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігінің Қорғаныс министрлігі қалыптастыратын бірыңғай әскери-техникалық саясатқа солай қатысуын көздеу қажет.

Осылайша мазмұндалған тәсілдер қорғаныс өнеркәсібі қатынастарын реттейтін құқықтық сала белгілейтін жеке заңнамалық акт қабылдауды талап етеді.

Осылай перспективті өнімдерді игеруді ескере отырып, өндірістік құрамдастарды дамыту үшін ынталандырудың түрлі шараларын айқындау қажет.

Сондықтан мемлекеттік қолдаудың қаржылық, сонымен бірге қаржылық емес шараларын белгілеген орынды.

Қазіргі уақытта қорғаныс өнеркәсібіндегі отандық өндірушіні мемлекеттік қолдаудың қолда бар жалғыз шарасы мемлекеттік қорғаныстық тапсырыс болып табылатындығын атап өту керек, ол да оның одан да тиімді болуы үшін жаңа тәсілдерді талап етеді.

Мемлекеттік сатып алу туралы заңнамаға түзетулер енгізген және мемлекеттік қорғаныстық тапсырыстың құрамына кіретін әскери және қос мақсаттағы (қолданыстағы) тауарларды (өнімдерді), жұмыстар мен көрсетілетін қызметтерді сатып алуға байланысты қатынастарға «Мемлекеттік сатып алу туралы» Қазақстан Республикасының Заңын қолдануды тоқтатқан және қорғаныстық тапсырыс шарттарын жасасу «институты» азаматтық заңнаманың жалпы талаптары шеңберіндегі «еркін» шарттық қатынастарға ауысқан сәттен бастап уәкілетті органның қорғаныстық тапсырыстың орындалуын бақылауды басқару және жүзеге асыру жөніндегі функцияларды іске асыруы қандайда да бір мөлшерде өзінің толық іске асырылуын таба алмайды.

Оған себеп қорғаныстық тапсырыс өнімдерінің өнім берушілері мен тапсырыс берушілерінің арасында орын алатын қалыптасқан және регламенттелген құқықтық қатынастардың болмауы болып табылады. Одан басқа «үйлестіруші» орган ретіндегі уәкілетті органның рөлі мемлекеттік қорғаныстық тапсырыс өнімдері тапсырыс берушілерінің тапсырысты жүзеге асырылуларына және отандық өндірушілердің оны орындау кезеңдерін мониторингілеуге ғана түйіседі.

Өз кезегінде уәкілетті органның уәкілетті органда осы құқықтық қатынастардың жосықсыз субъектілеріне ықпал ету негізі, мемлекеттік тапсырыс берушілердің қажеттіліктерін анықтау және әлеуетті ведомостволармен өзара байланыста қорғаныстық тапсырысты қалыптастыру және орналастыру бойынша бірыңғай саясатты жүргізу жөнінде құзыреті жоқ қолданыстағы заңнаманың шеңберінде қорғаныстық тапсырыс саласындағы басшылықты жалғастыруы жүргізуге ұсынылатын қорғаныс өнеркәсібін дамыту және оны толық жағдайда іске асыру саясатын одан әрі бытыраңқы болатындығы туралы көрсетеді.

Осының барлығы қорғаныстық тапсырысты қалыптастыру және орналастыру механизмін өзгертуді талап етеді, ондағы негізгі және басты рөл мемлекеттегі бірыңғай қорғаныс өнеркәсібі саясатын қалыптастыратын орган ретінде уәкілетті органға топтандырылатын болады.

Бүгінгі күні мемлекеттің қорғанысы мен қауіпсіздігінің мұқтаждықтары үшін әлеуетті ведомостволардың тауарларды, жұмыстар мен көрсетілетін қызметтерді сатып алуы мемлекеттік қорғаныстық тапсырыс шеңберінде де сол сияқты мемлекеттік сатып алу арқылы да жүзеге асырылады.

Мемлекеттің қорғанысы мен қауіпсіздігінің мұқтаждықтары үшін өнім сатып алу мәселесіне бірыңғай тәсілдердің болмауы мемлекеттік тапсырыс берушілерге қорғаныстық тапсырыс өнімдерін сатып алудың сондай немесе өзге де рәсімдерін қолдануға мүмкіндік береді.

Мұндай айырмашылықтар бүгінгі күні тек практикада келесіде түпкілікті бюджеттік өтінімге енгізу үшін толығымен өзгертілетін қажетті қару-жарақ пен әскери техниканың тізбесін шартты түрде айқындауға әкеліп соқтырады.

Бұл соңғы нәтижесінде қате бюджеттік жоспарлауға және соның нәтижесінде қажетті қару-жарақ пен әскери техниканы жеткізудің орындалмауына әкеліп соқтырады.

Әлеуетті ведомостволардың алдында тұрған негізгі міндеттемелердің мемлекеттің қорғанысын ұйымдастыруды, агрессияға тойтарыс беруді немесе тікелей сыртқы қауіптің алдын алуды қамтитындығын атап өту керек.

Бұл ретте мемлекеттік тапсырыс берушілердің қорғаныстық тапсырыс өнімдерін сатып алуы функциясы, өнімге арналған баға мәселесі жөніндегі келісімдердің шарттарына қол жеткізу және тауарлардың, жұмыстар мен көрсетілетін қызметтердің өнім берушілеріне байланысты және өзара әрекет ететін басқа да мәселелер әлеуетті ведомостволарға тән емес және сыбайлас жемқорлық сипатына ие.

Осының салдарынан мемлекеттік тапсырыс берушілер ретінде әлеуетті ведомостволардың бюджеттік және қаржылық заңнамалардың рәсімдері мен талаптарын, оларды іске асыру және бюджеттік қаражаттың игерілу мерзімдерін сақтауға шоғырланатындығы байқалады, бұл Қарулы Күштердің, басқа да әскерлер мен әскери құралымдардың олардың алдында тұрған елдің әскери қауіпсіздігін, егемендікті қару-жарақты қорғау, мемлекеттік аумақтық тұтастығы мен оған қол сұғылмаушылығын қамтамасыз етуді қамтитын негізгі мақсатқа «көңіл бөлмеуіне» әкеліп соқтыратындығы байқалады.

Осыған байланысты мемлекеттік қорғаныстық тапсырысты басқару және уәкілетті органның қорғаныс өнеркәсібі саласындағы бірыңғай саясатты қалыптастыратын және іске асыратын орталықтандырылған орган ретінде қорғаныстық тапсырысты қалыптастыру және орындау мәселелеріндегі функцияларын нығайту және заң жүзінде бекіту саласындағы қолда бар тәсілдерді өзгерту талап етілуде.

Сонымен уәкілетті органды мемлекеттік қорғаныстық тапсырысты қамтамасыз ететін бюджетті бере отырып, қорғаныстық тапсырыс өнімінің негізгі мемлекеттік тапсырыс берушісі етіп айқындау ұсынылады, бұл олар қалыптастыратын қорғаныс өнеркәсібі саясатының негізгі бағыттарын ескере отырып, әскери мақсаттағы өнімдерді сатып алуды жүзеге асыруға, сондай-ақ әлеуетті ведомостволарды оларға тән емес функциялардан босатуға мүмкіндік береді.

Отандық өнім берушілер мен мемлекеттік тапсырыс берушілердің функцияларын, міндеттері мен жауапкершіліктерін, қорғаныстық тапсырыс шарттарын орындау тәртібі мен шарттарын нақты регламенттеу қажет.

Сонымен бірге мемлекеттік қорғаныстық тапсырыстың қолда бар практикасы үш жылдық қорғаныстық тапсырыс болған кезде отандық кәсіпорындарда ұзақ мерзімді келісімшарттардың болмайтындығын көрсетеді. Шарттар бір қаржы жылына жасасылады немесе дайындаудың технологиялық айналымы бір жылдан артық уақытты құрайтын өнімге (корабльдердің құрылысы, зенитті-зымыран кешендерінкүрделі жөндеу және басқалары) арналған ауыспалы шарттар жасасады.

2016 жылдан бері Қазақстан кәсіпорындарының әскери мүліктерді

Алайда Ресей Федерациясынан әскери мүлік әкелуді келісу мерзімдерін, сондай-ақ өнім дайындау мерзімдерін ескере отырып, отандық кәсіпорындарда қорғаныстық тапсырыс шеңберінде мемлекеттік тапсырыс берушілер алдындағы өздерінің ұзақ мерзімді міндеттемелерін уақтылы орындамау тәуекелдері бар

Мазмұндалған дәйектер қорғаныстық тапсырыстың орындалмауына әкеліп соқтырады, бұл мемлекеттің қорғаныстық қабілетінің әлсіреуі тәуекелін тудырады.

Әскери мақсаттағы өнімдерді және оларға жиынтықтаушыларды жеткізу бойынша халықаралық өзара қатынастардың қолда бар практикаға сүйене отырып, шарттарды жасасудың неғұрлым тиімді шарттарына көшу және ұзақ мерзімді шарттар жасасу практикасын енгізу қажет.

Бұл бюджеттік қаражатты неғұрлым тиімді жоспарлауға және тапсырыс берушілермен шарттар жасасу кезінде олар қабылдайтын тәуекелдерді барынша азайту жолымен кәсіпорындардың қызметіне салмақ салудың алдын алуға, сондай-ақ қорғаныстық тапсырысты орындаудың және Қарулы Күштерді талап етілетін қару-жарақпен және әскери техникамен жарақтандырудың тұрақтылығына әкелуге, жиынтықтаушылар мен агрегаттаға арналған келісімшарттар жасасуға, қорғаныс өнеркәсібі кешінінің кәсіпорындарын жаңғырту арқылы ұзақ мерзімді перспективада оны дамытуды жоспарлауға мүмкіндік береді.

Қорғаныстық тапсырыс өнімдеріне арналған бағагы тиісті түрде және айқын қалыптастыруды қамтамасыз ету үшін баға құру институттарын енгізу қажет.

Бүгінгі күні қорғаныстық тапсырыс шеңберінде жеткізілетін өнімге арналған баға құру мәселесі реттелмеген.

Бұл ретте мемлекеттік тапсырыс берушілер алдында оны негіздеу міндеттемесінің орны бар және ол шарттардың талаптарымен негізделеді.

Өз кезегінде өнім берушілер (өндірушілер) олар жеткізетін (шығаратын) өнімге арналған бағаны негіздеу кезінде олар бойынша ұсынылатын баға құрылған мәліметтерді қоса береді, ал тапсырыс берушілерде олар ұсынатын бағаларды келісу кезінде баға есебінің толық тәртібін көздейтін белгіленген механизмі жоқ.

Осылайша қорғаныстық тапсырыс өнімдеріне арналған бағаларды реттеудің осындай механизмінің болмауы баға есебін түрліше түсінуге, қорғаныс өнеркәсібі кешіні кәсіпорындарының оның орындалуы үшін шығынның өзін өзі өтемейтіндігіне байланысты қорғаныстық тапсырысты орындаудан бас тартуларына әкеліп соқтырады.

Әскери қабылдау институтын жетілдіру қажет.

Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрінің 2015 жылғы 20 сәуірдегі № 200 бұйрығымен бекітілген Меншік нысанына қарамастан, кәсіпорындардағы Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігі Әскери өкілдіктерінің жұмысы жөніндегі нұсқаулыққа сәйкес Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігінің әскери өкілдіктері республикалық бюджет қаражаты есебінен сатып алынатын, тапсырыс берушінің мүддесінде, оның ішінде экспортқа ұйымдар жеткізетін өнімнің сапасын бақылайтын әскери орган болып табылады.

Одан басқа практика көрсететіндей қару-жарақ пен әскери техниканы қабылдау және оны пайдалануды қамтамасыз ету жөніндегі функцияларды нақты шектеу мақсатында әскери бөлімдердің басшылығын әскери қабылдау рәсімдерінен өткен қару-жарақ пен әскери технкиаларды қабылдауды жүзеге асырудың қажеттілігінен босатқан, ал қару-жарақ пен әскери техниканы қабылдауды дәйекті болуы бойынша (пайдалану сипаттамаларын тексерместен) жүзеге асырған орынды.

Бұл әскери қызметшілердің тек әскери қызмет міндеттерін орындау мәселелеріне көңіл бөлуі туралы мәселені ғана шешіп қоймай, сонымен бірге өндәрушілерге өнімнің кәсіпорыннан шығуы бойынша уақтылы төлем жасауды жүзеге асыруға мүмкіндік береді.

Осылайша әскери бөлім командирлеріне тартпастан тауарларды, жұмыстар мен көрсетілетін қызметтерді қабылдаудың тиімді механизмін пысықтау ұсынылуда. Мұндай шаралар әскери бөлімдердің басшылығы мен лауазымды адамдарын қабылдауды жүзеге асыру бойынша оларға тән емес функциялардан босатуға мүмкіндік береді.

Бұл сонымен бірге бөлім командирлеріне басқа мәселелерге алаңдамай, өзін жалпы әскери қызмет міндеттемелерін орындауға арнай отырып, қарауындағы әскери мүлік арқылы қорғаныс пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету бойынша нақты міндеттемелермен айналысуға мүмкіндік береді.

Өз кезегінде қабылдау механизмін жеңілдету және кезең-кезеңімен жүргізу, өндірістік айналым аяқталған соң қару-жарақ пен әскери техниканы қабылдау қажет.

Іс жүзінде қорғаныстық тапсырысты орындайтын барлық кәсіпорындардың шығыс материалдарын, жиынтықтаушылар мен кейбір көрсетілетін қызметтерді (көлік, сервис, логистикалық) үшінші адамдардан сатып алатындағы атап өту қажет.

Мұндай тауарлар мен көрсетілетін қызметтерді сатып алу қорғаныстық тапсырыс өніміне бағаға қосылады. Осылайша әскери өкілдердің өз мүмкіндіктері шегінде сатып алудың барлық «тізбегін» бақылауды жүзеге асыруы ұсынылуда. Одан басқа сатып алу «тізбегін» қорғаныстық тапсырысты орындаушылар тек уәкілетті орган тарапынан ғана емес сонымен бірге делдал құрылымдар арқылы сатып алынатын тауарлардың, жұмыстар мен көрсетілетін қызметтердің бағасын әдейі арттырудың алдын алу мақсатында басқа да қаржылық мәселелерін бақылайтын мемлекеттік органдарды бақылауы керек.

Қорғаныстық тапсырыс шеңберінде әскери мүлік тек отандық өндірушілерден ғана сатып алынбайтындығына байланысты мемлекеттік орган қорғаныстық тапсырыс шеңберінде мүлік сатып алуға көздеген соманың
50 %-ынан артпауы тиіс импорттауға заңнамалық шектеу көздеу қажет.

Осы шара отандық бизнесті қолдаудың элементтерінің бірі болып табылады және мемлекеттік қорғаныстық тапсырысты қалыптастыру, орналастыру және орындау кезінде импорттау тарапына ауып кетудің алдын алуға мүмкіндік береді.

Қазіргі уақытта қорғаныс өнеркәсібі кешенінің кәсіпорындарынан міндеттемелер бойынша қарыздарды өндіріп алу туралы мәселе қатты көтерілуде. Осылай кейбір кәсіпорындардың активтерінде өндіріп алу кезінде жеке меншік болып табылуы мүмкін қару-жарақ пен әскери техника бар. Осыған байланысты борыш ретінде өндіріп алудың алуды және мүлікті қару-жарақ пен әскери техника түрінде кепіл ретінде қабылдауды заң жүзінде көздеу қажет.

Қазіргі уақытта мемлекеттік материалдық резервті жаңарту механизмі толық жұмыс атқармайды. Тауарлардың тендерлік процедуралар арқылы мемлекеттік материалдық резервтен өткізу өнім бағасын айтарлықтай арзандатады және тиісінше бюджетке жаңа тауарларды сатып алу кезінде қосымша шығыстар келеді.

Бұл ретте кейбір тауарлар өткізілмей қалады, бұл қоймаларда тауарлардың іркіліп қалуына, оларды пайдалану мерзімдерін өткізуге әкеліп соқтырады. Сол уақытта мемлекеттік мекемелер сол тауарларды нарық бағасымен сатып алады. Көрсетілген жағдай бюджеттік қаражаттың тиімсіз жұмсалатындығын және мемлекеттік материалдық резерв қорын жаңартуда жүйеліліктің жоқтығын куәландырады.

Мемлекеттік материалдық резерв пен мемлекеттік қорғаныстық тапсырыс мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігі мен қорғаныстық қабілеттілігін қамтамасыз етудің бірыңғай жүйесінің негізгі элеметтері болып табылады.

Осылай мемлекеттік материалдық резервке төтенше жағдайларды ескерту және жою бойынша шаралар қабылдауға арналған тауарлар (арнайы техника, киім, байланыс құралдары, шатырлар, қамтамасыз ету құралдар) мен жұмылдыру резервінің материалдық құндылықтары кіреді.

Оған қоса жұмылдыру тапсырыстарымен белгіленген көлемде тауарлар шығару үшін талап етілетін қуаттарға ие болғандықтан жұмылдыру тапсырыстары белгіленген кейбір ұйымдар қорғаныстық тапсырыстың орындаушылары болып түсе алады.

Одан басқа жұмылдыру тапсырыстары бар ұйымдардың келесіде қайта қалпына келтіре отырып, мемлекеттік қорғаныстық тапсырысты орындау кезіндегі жұмылдыру резервінің материалдық құндылықтарын пайдалануы мүмкіндігі қосымша бюджеттік қаражат тартпастан жұмылдыру резервін үнемі өздігінен жаңартуға, сондай-ақ қорларды үнемі жаңарту жолымен материалдық құндылықтарды сапалы түрде сақтауды қамтамасыз ету қабілеттендіретін болады.

Мемлекеттік қорғаныстық тапсырыстың механизмін енгізу мемлекеттік материалдық резервін қалыптастыруға оң ықпал ете алады.

Қорғаныстық тапсырысты орындаушыларға қойылатын қосымша талаптар мемлекеттік материалдық резервке тауар өнім берушілер арасынан тапсырысты толық көлемде орындау үшін қажетті өндірістік қуаттары жоқ делдал құрылымдарды алып тастауға мүмкіндік береді.

Қорғаныс өнеркәсібі кешенін дамытудың экономикалық шараларының бірі ретінде мемлекет сыңайлы секторда, сол сияқты жеке сектор субъектілерін арасында да алға бастайтын идеяларды қаржыландыру балансын сақтау үшін қорғаныс өнеркәсібін дамытуды қолдау қорын құру ұсынылуда. Қорғаныс өнеркәсібі кешенінің кәсіпорындарын қаржыландыру мәселелеріне салмақты жүйелі тәсілдің болмауы жалпы оларды дамыту және жетілдіруді тоқтатуда.

Бүгінгі күні қабылданған жеке кәсіпкерлік субъектілерін қолдаудың мемлекеттік бағдарламалары мемлекет сыңайлы сектордың кәсіпорындарын дамытуды қамтымайтындығын атап өту қажет.

Қазақстан Республикасында 20-дан астам бизнесті қолдау құралы бар, соның ішінде Инвестициялық-инновациялық дамудың мемлекеттік бағдарламасы, шағын және орта бизнесті қолдау бағдарламалы және басқалары. Дегенмен осы элементтердің бір де бірі қорғаныс өнеркәсібі кешенінің кәсіпорындарына қолданылмайды.

Бұл ретте өндірісті дамытуға мемлекеттік бюджеттен бөлінетін ақшалай қаражат қазіргі уақытта әскери мақсаттағы жобаларды қаржыландыруды негіздеудің қолда бар күрделі рәсімдеріне байланысты жеткіліксіз.

Сонымен бірге екінші деңгейлі банктердің қорғаныс саласындағы жобаларды ниесиелендіруі халықаралық міндеттемелерге байланысты мүмкін емес және азаматтық саламен ғана шектелген.

Даму институттары мен екінші деңгейлі банктердің қаржылық саясаты қару-жарақ пен әскери техниканы шығаруды қаржыландыруды көздемейді.

Одан басқа әскери мақсаттағы өнімдерді шығарудың тиімділігі деңгейінің төмендігіне байланысты оны сериялық шығарудың бастапқы деңгейінде бүгінгі күні қолданыстағы қаржылық механизмдердегі жобаларды іске асыруға мүмкіндік бермейді.

Осылайша проблемаларды шешу және қорғаныс өнеркәсібі кешенінің кәсіпорындарын дамыту үшін әскери (қос) мақсаттағы өнімдердің бәсекеге қабілетті және қазіргі заманғы түрлері өндірісінің жаңа түрлерін оларды жаңғыртуды, сондай-ақ ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстар жүргізуді қаржыландыру сияқты негізгі міндеттемелерін бекіте отырып, Қорды құру қажет.

Одан басқа қордың көмегімен инвесторлар мен қазіргі заманғы технологияларды тарту, шетелдік компаниялармен, соның ішінде технологияларды трансферттеу жөнінде келісімшарттар жасасу, отандық қорғаныс өнеркәсібі кешенінің өнімдерін экспорттауды арттыру болжануда.

Барлық осы факторлар қорғаныс өнеркәсібі кешені кәсіпорындарының қаржылық жағдайын сауықтыруға мүмкіндік береді.

Қорды қаржыландыру көздері ретінде пайдаланылмайтын әскери мүлікті өткізуден түсетін ақшалай қаражатты, сондай-ақ қорғаныс өнеркәсібі кешенінің субъектілері енгізетін белгіленген жарналардың есебінен қарастыруға болады.

Қазіргі уақытта қорғаныс өнеркәсібі саласындағы реттеудің болмауына байланысты осы саладағы ғылым тиісті үлгіде дамымағанын атап өту керек.

Ғылымды дамыту мемлекет пен жеке органдарда еркін қаржы қаражатының болмауына байланысты тығырыққа тірелді.

Бизнесті болашақта жеке серіктестермен және мемлекеттік органдармен көп жылдық келісімшарттар алуға қабілеттендіретін жаңа әзірлемелерге ынталандыру қажет.

Қор құрудың ғылымға инвестициялауға, ғалымдардың неғұрлым перспективті әзірлемелеріне қаржы бөлуге және болашақта кәсіпорынды конструкторлық бюроны қайта жасауға итермелеуге мүмкіндік беретіндігі атап көрсетіледі.

Одан басқа ғылымды дамыту қорғаныс өнеркәсібіне ғарыш технологияларын тартуға, қорғаныс өнеркәсібінде өнеркәсіптің электрондық және басқа да бағыттарына байланысты жаңа кәсіпорындардың пайда болуына қабілеттендіреді.

Сонымен бірге мемлекеттік құпиялар туралы заңнаманың талаптарын ескере отырып, қорғаныс өнеркәсібі саласындағы «ғылым» институтын жетілдіру қажет.

2017 жылғы 5 сәуірде Әскери-ғылыми техникалық комиссияның отырысында «Үлттық қауіпсіздік және қорғаныс» деген тарауды «құпия» деген белгісінсіз 2017-2020 жылдарға арналған ғылымды дамытудың басым бағыттарына қосу туралы шешім қабылданды.

Сонымен бірге осы басымдылық өзінің ерекшелігі бойынша ұлттық қауіпсіздік пен қорғанысты қамтамасыз ету үшін стратегиялық маңызы бар «құпия» деген белгісі бар ғылыми-техникалық жобаларды қарастыруға және қаржыландыруға мүмкіндік бермейді.

Әдетте қару-жарақ пен әскери техника әзірлеу жөніндегі ғылыми жобалар мемлекеттік құпияларды құрйтын мәліметтерді қозғайды және оған шетелдік мамандар мен сарапшылардың қатысуына мүмкіндік бермейді.

Өз кезегінде «Ғылым туралы» Қазақстан Республикасының Заңында мемлекеттік құпияларды құрайтын мәліметтерді қамтитын ғылыми жобалар мен бағдарламаларды қарау тәртібі регламенттелмеген.

Бұл ғылыми жобаларды қаржыландыру үшін кедергілер туындатады.

Одан басқа ғылым туралы заңнама нормалараның қолда бар талаптары да мемлекеттік қорғаныстық тапсырыс шеңберіндегі «әскери ғылымды дамыту» саласындағы жобаларды қаржыландыруға мүмкіндік бермейді.

Осылайша осындай жобаларды мемлекеттік құпиялар туралы заңнаманың талаптарын ескеріп және оларды «Ғылым туралы» Қазақстан Республикасы Заңының қолданысына енгізе отырып, ғылыми-техникалық жобаларды жүргізудің жекелеген тәртібін құру жолымен қорғаныстық тапсырыс шеңберінде қаржыландыруға мүмкіндік беру ұсынылуда.

Қорғаныс өнеркәсібі кешенін дамытудың қаржылық құралдарынан басқа тиісті өкілеттіктерді осы саладағы министрлікке бере отырып, әскери-техникалық ынтымақтастықты жүргізу мәселелерін реттеу, бұл ретте Қорғаныс министрлігінің әскери-техникалық ынтымақтастыққа қатысуын көздеу қажет.

Одан басқа дипломатиялық өкілеттіктерде елшілік кеңесшісі (немесе елшіліктің бірінші хатшысы) лауазымдарында штаттық қызметкерлер енгізуді ұйымдастыру мүмкіндігін көздеу қажет, бұл тікелей орындарда қорғаныс өнеркәсібінің экспорттық әлеуетін дамыту жөніндегі жұмысты ұйымдастыруға мүмкіндік береді.

Жаһандану процестерінің өзіндік орны бар және үнемі күшейіп келе жатқан қазіргі заманғы әлемде әскери технологиялары мен қос мақсаттағы технологияларының даму деңгейі жоғары шет елдермен әскери-техникалық ынтымақтастықтың маңызы зор. Дұрыс жолға қойылған қатынастар жүйесі армияны қайта қару-жарақтандырып қана қоймай сонымен бірге болашақта отандық өнеркәсіптің кәсіпорындарындағы өндірістік процестерге енгізген кезде елдің әскери қауіпсіздігін айтарлықтай арттыратын технологияларды алуға мүмкіндік береді.

Заңнамалық тұрғыда мемлекетті қорғаныстық тапсырыс шеңберінде жеткізілетін әскери мақсаттағы және өзге де өнімдерді әкетуге және әкелуге, соның ішінде жеткізуге, сатып алуға, әзірлеуге және шығаруға байланысты халықаралық қатынастар саласындағы қызметті ұсынатын «әскери-техникалық ынтымақтастық» деген терминді бекіту қажет.

Қару-жарақ пен әскери техниканы отандық шығаруды дамытуға, министрліктің өзге де әлеуметтік ведомостволарының қатысуымен әскери-техникалық ынтымақтастықты жүргізуі бойынша негізгі қағидаттарын белгілеуге бағытталған жинақталған әлемдік тенденциясын назарға ала отырып, мемлекет әскери мақсаттағы өнімдерді жеткізу/шығару мәселелеріндегі және өзге де салалардағы ынтымақтастықтың мақсаттарына қол жеткізуге мүмкіндік береді, бұл қорғаныс өнеркәсібінің отандық кәсіпорындарының, ғылыми және ғылыми-техникалық ұйымдардың елдің қорғаныстық қабілетін нығайту мүддесіндегі қызметінің тиімділігін арттыруға мүмкіндік жасайды.

Бұл ретте Қазақстан Республикасының шет елдегі дипломатикалық өкілдіктері жанында тұрақты негізде қорғаныс өнеркәсібі кешенінің экспорттық әлеуетін дамыту жөніндегі жұмысты жүргізу керек, бұл өз кезегінде тиісті өкілдікті енгізуді көздейді.

Әскери-техникалық ынтымақтастықтың қорғаныс өнеркәсібі саласын қолдаудың және дамытудың қолданбалы құралы және бір бірімен өзара байланысты екендігін түсіну керек.

Осылай Қарулы Күштерде жүргізілетін ұжымдық және өңірлік қауіпсіздікті нығайтуды қамтитын әскери-техникалық саясатты ескере отырып, қорғаныс өнеркәсібі саясатын және әскери-техникалық ынтымақтастықты жүргізуді бір ведомоствода шоғырландыру әскери мақсаттағы өнімнің шетелдік өндірушілерінің дамуын, отандық өнімге ықтимал сұранысты, оның өндірісін жетілдіру жолдарын талдау жүргізуге, соның ішінде офсеттік саясатты және отандық өндірушілердің әскери және қос мақсаттағы өнімдерін сыртқы нарыққа жылжытуды (экспорттауды) жүргізуге мүмкіндік береді.

Қазіргі уақытта әскери-техникалық ынтымақтастық мәселелеріндегі құзыреттерді іске асыру бөлігінде екіұштылық бар. Сыртқы байланыстарды жүзеге асыру бойынша бірыңғай, нақты және ұзақ мерзімді бағдарлар жоқ. Осы дәйек қорғаныс өнеркәсібі саласында, технологиялар трансфертінде әзірленетін өндірістік жобаларға инвестиция тартуға әлеуетті шетелдік серіктестерді ұстап тұрады.

Қорғаныс өнеркәсібі кешенін дамыта отырып, әскери-техникалық ынтымақтастықтың тығыз өзара байланысының қажеттілігі сонымен бірге қару-жарақ пен әскери техника шығару (жаңғырту) бойынша қолда бар өндірістік технологиялардың жылдам моральдық ескіруіне негізделген, бұл сонымен бірге бірыңғай қорғаныс өнеркәсібі саясатын өткізу шеңберіндегі экспорттау-импорттау әлеуетін дамыту саласындағы мәселелерді шешудің тиімді стратегиясын нақты қалыптастыруды талап етеді.

Қазіргі уақытта әскери мүлік айналымының кейбір мәселелері қолда бар шынайылықтарды ескере отырып, қайта қарауды талап етуде.

Осылайша пайдаланылмайтын әскери мүлікке иелік ету құқығын қорғаныс ведомоствосын оған тән емес функциялардан босату мақсатында Қорғаныс министрлігінен министрлікке беру иелік ету бойынша кейбір құқықтарды нақты регламенттеу және шектеу жүргізуді талап етеді.

Әскери мүлік айналымын, соның ішінде оның Қазақстанның аумағында жылжуын есепке алуды жүргізуді мониторингілеуді жетілдіру мақсатында министрлікке оның айналымын бақылауды жүзеге асыру құқығын беру ұсынылады.

Бүгінгі күні Қазақстан Республикасының заңнамасы «пайдаланылмайтын әскери мүлік» сияқты әскери мүліктің кейбір санаттарының және азаматтық, қызметтік, жауынгерлік қол атыс және суық қару сияқты жекелеген қару түрлерінің ғана айналымы мәселелерін реттейді.

Бұл ретте өзінің моральды тұрғыдан ескіруіне байланысты өзінің қолданысын таппайтын және өзінің сипаттамалары бойынша тікелей мақсаты бойынша пайдалануға жарамды болып табылатын құқық қорға органдарының мүлкіне (қару-жарақ пен әскери техника) иелік ету мәселесі реттелмеген күйі қалады.

Сонымен мысалы, Қарулы Күштердің, басқа да әскерлер мен әскери құралымдардың қару-жарақтан шығарыған, тікелей мақсаты бойынша пайдалануға жарамсыз, есептен шығарылған, запаста сақтаудың кепілдік мерзімдерін өткерген, басы артық және қолданыс таппайтын әскери мүлкі белгіленген тәртіпке сәйкес өткізуге (сатуға) және/немесе кәдеге жаратуға жатады.

Осыған ұқсас арнаулы мемлекеттік органдарда мүлікті (қару-жарақ пен әскери техниканы) өткізу және кәдеге жарату мәселесі нормативтік құқықтық актіде бекітілген тәртіппен реттеледі.

Мүліктің (қару-жарақ пен әскери техниканың) ерекшелігін ескере отырып, қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақсатында құқық қорғау органдарының мүлкін беру, өткізу және кәдеге жарату тәртібін, заңнамалық актіде осы мүлікке иелік ету құқығын бекіте отырып, регламенттеу қажет.

Мемлекеттік мүлік үшін көзделген жалпы, соның ішінде сауда-саттықта сату және байқау негізінде кәдеге жарату жөніндегі көрсетілетін қызметтердің, қару-жарақ пен әскери мүліктің өнім берушілеріне беру жөніндегі рәсімдерді қолдануға жол берілмейді.

Сонымен бірге осындай тәртіптің болмауы бүгінгі күні орындарда талап етілмейтін мүліктердің жиналуына әкеліп соқтырады.

Босатылған және әлеуетті ведомостволар, соның ішінде құқық қорғау және арнаулы органдар талап етпейтін әскери мақсаттағы өнімдердің әрі қарайғы айналымының мәселелеріне бірыңғай тәсіл керек.

Соның ішінде Қарулы Күштердің, басқа да әскерлер мен әскери құралымдардың, құқық қорғау және арнаулы органдарының әскери мүлкін өткізу және кәдеге жарату жөнінде бірыңғай операторды айқындау ұсынылады.

Сонымен бірге заңнамада Қазақстан Республикасының резиденттеріне әскери мүлік (қару-жарақ пен әскери техника) сатып алуға мүмкіндік беретін коллизиялық нормалар бар. Резиденттердің әскери мақсаттағы өнімдерді сатып алу құқығы рұқсаттама құжаттарымен бекітілген. Өз кезегінде бүгінгі құқық қолдану практисының реалиясы резиденттердің, тіпті оған лицензиялық құқығы болған кезде де мемлекеттің аумағында әскери мақсаттағы өнімді, соның ішінде әскери мүлікті айналдыруна жол беруге болмайтындығын көрсетеді.

Әскери мүлік сатып алуға арналған рұқсаттама құжаттарын алуға арналған біліктілік талаптарын қайта қарастыра отырып, лицензиялық заңнаманың және әскери мүлік айналымын реттейтін заңнаманың кейбір элементтерін реттеу қажет.

Мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігіне қауіпке және мемлекеттің әлемдік саясаттағы имиджін түсіруге жол бермеу үшін әскери мүлікті сатудың ерекше құқығын мемлекеттік мүлікті сату мәселелерін реттейтін заңнамаға тиісті түзетулер енгізу жолымен мемлекеттің резиденттеріне осындай сату мүмкіндіктерінің алдын ала отырып, Үкімет айқындайтын уәкілетті ұйымға бекіту қажет.

Ұсынылған әскери мүлік айналымының механизмі оларды келесіде Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерге түпкілікті пайдаланушыға дейін экспорттай отырып, әлеуетті ведомостволардан босатылатын әскери мүліктің жылжуын есепке алуды жүргізуге мүмкіндік береді.

Осылайша қорғаныс өнеркәсібін дамытудың қаржылық құралдарын қабылдау шеңберінде министрлікті қару-жарақ пен әскери техника айналымы саласындағы қызметтің түрлерін лицензиялау құқығын және әскери мақсаттағы өнімді экспорттауды/импорттауды келісу құқығын беру ұсынылады.

Бүгінгі күні экспорттық бақылауға жататын өнімді бақылауды күшейтуді талап ететін бір қатар проблема бар.

Жалпы әлемдегі геосаяси жағдайды атап өту қажет.

Бүгінгі күні соғыстар, қару-жарақты қақтығыстар мен әскери-саяси тұрақсыздық халықаралық қылмыстың артуын және террористік актілердің жасалуының жоғары қаупін тудырды. Осы жағдай қару-жарақ пен әскери техниканың экспорттық операцияларын бақылауды күшейтуді талап етеді.

Соның ішінде экспорттық бақылау талаптарын бұзу тәуекелдері бар. Бүгінгі күні Қазақстанда қару-жарақ пен әскери техниканы экспорттауды қорғаныс өнеркәсібі кешенінің кәсіпорында және тиісті лицензиялары бар ұйымдар жүзеге асырады.

Экспорттық бақылау субъектілерін барынша азайту және қару-жарақ пен әскери техниканы, соның ішінде қорғаныс өнеркәсібі кешенінің кәсіпорындары шығаратын қару-жарақ пен әскери техниканы экспорттау құқығын уәкілетті ұйымның атынан бірыңғай операторларға бекіту керек.

Көрсетілген проблемалармен бір қатарда әскери мақсаттағы өнім шығаратын отандық кәсіпорындардың экспорттық әлеуетін дамытудың қажеттілігі бар.

Бүгінгі күні кәсіпорын бірінші кезекте отандық нарықтың қажеттілігіне тоғысқан.

Бұл ретте әскери және қос мақсаттағы экспорттық өнімнің үлесі өткізу көлемінде 2015 жыл жалпы өткізу көлемінің 3,7%-ын құрады. Көрсетілген статистикалық деректер қорғаныс өнеркәсібі кешенінің өнімдерін экспорттауды арттырудың, өнімді сыртқы нарыққа жылжытудың барынша ықтимал құралдарын пайдаланудың қажеттілі туралы куәландырады.

Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін дамыту үшін қару-жарақ пен әскери техниканың экспорттық-импорттық операциялары саласындағы бірыңғай мемлекеттік делдал институтын енгізген орынды.

Осындай делдал әлемдік қару нарығының даму тенденциясын, соның ішінде шығарылатын өнімнің нақты бір сегментінің баға құруын қадағалап отыратын болады және әскери және қос мақсаттағы қазақстандық өнімдерді экспорттық жеткізулердің географиясын, номенклатурасын және көлемін кеңейту бойынша мақсатты маркетингілік саясатты жүргізеді деп санаймыз.

Шетелдік серіктестердің шынайы қажеттіліктерін жан-жақты талдау негізінде бірыңғай оператор әскери мақсаттағы қазақстандық өнімдерді Қазақстанның кәсіпорындарымен тығыз өзара іс-қимылда нақты елдерге өткізудің мақсатты бағдарламаларын қалыптастыратын болады.

Сонымен бірге мемлекеттік арнайы экспрортердың/импортердың мәртебесі қорғаныс өнеркәсібіне инвестиция тартуды, қорғаныс өнеркәсібіндегі ғылыми әзірлемелерді дамытуды, сондай-ақ әскери және қос мақсаттағы өнімдерді экспорттауды/импорттауды мемлекеттік бақылауды күшейтуді қамтамасыз етуге мүмкіндік береді деп пайымдаймыз.

Жоғарыда мазмұндалғанға сүйене отырып, сондай-ақ стратегиялық, реттеуші, іске асыру және бақылау функцияларын жүзеге асырудың қажеттілігін назарға ала отырып, «Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы» Қазақстан Республикасының Конституциялық заңымен бекітілген қорғаныс өнеркәсібіндегі салааралық үйлестіруді жүргізу бірыңғай заңнамалық актіде тиісті құзырет бекіте отырып, тиісті құқықтық алаң құру қажет.

Осы шара мемлекетте бірыңғай қорғаныс өнеркәсібі саясатын өткізуге мүмкіндік береді.

Заң жобасын қабылдаудың мақсаты министрліктің негізгі міндеттемелерін, функциялары мен ұстанымдарын бекіте отырып, мемлекетте бірыңғай қорғаныс өнеркәсібі саясатын жүргізу болып табылады.

«Қорғаныс өнеркәсібі және мемлекеттік қорғаныстық тапсырыс туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының реттеу мәні қорғаныс өнеркәсібі саясатын қалыптастыру және іске асыру кезінде қалыптасатын қоғамдық қатынастар болып табылады.

Заң жобасы жеті тараудан тұрады.

Бірінші тарау«Жалпы ережелер»;

Екінші тарау «Мемлекеттік реттеу»;

Үшінші тарау «Қорғаныс өнеркәсібі»;

Төртінші тарау «Мемлекеттік қорғаныстық тапсырыс»;

Бесінші тарау «Қорғаныс өнеркәсібі кешенін экономикалық қамтамасыз ету»;

Алтыншы тарау «Әскери-техникалық ынтымақтастық»;

Жетінші тарау «Қорытынды ережелер».

6.Тиісті саладағы заңнамалық актілерге жүргізілген құқықтық мониторингтің нәтижелері.

Қорғаныс өнеркәсібі саласындағы заңнамалық актілерге құқықтық мониторинг нәтижелері бойынша қолданыстағы заңнаманың осы саланы реттемейтіндігі анықталды. Сонымен бірге:

Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 4 желтоқсандағы № 95-IV Бюджет кодексі;

«Жекелеген қару түрлерінің айналымына мемлекеттік бақылау жасау туралы» Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 30 желтоқсандағы
Заңы;

«Акционерлік қоғамдар туралы» Қазақстан Республикасының

«Қазақстан Республикасының қорғанысы және Қарулы Күштері туралы» Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 7 қаңтардағы Заңы;

«Құқық қорғау қызметі туралы» Қазақстан Республикасының
2011 жылғы 6 қаңтардағы Заңы;

«Ғылым туралы» Қазақстан Республикасының 2011 жылғы 18 ақпандағы Заңы;

«Мемлекеттік мүлік туралы» Қазақстан Республикасының 2011 жылғы
1 наурыздағы Заңы;

«Қазақстан Республикасының арнаулы мемлекеттік органдары туралы» Қазақстан Республикасының 2012 жылғы 13 ақпандағы Заңы;

«Азаматтық қорғау туралы» Қазақстан Республикасының 2014 жылғы
11 сәуірдегі Заңы;

«Рұқсаттар және хабарламалар туралы»Қазақстан Республикасының

Бұл ретте көрсетілген нормативтік құқықтық актілерде қамтылған қорғаныс өнеркәсібі мәселелерін қозғайтын нормалар бытыраңқы болып табылады және қорғаныс өнеркәсібі кешені субъектілерінің мемлекетте бірыңғай қорғаныс өнеркәсібі саясатын жүргізу мақсатында материалдық, қаржылық, еңбек және табиғи ресурстарды тиімді түрде пайдалануы үшін олардың қызметтерін реттеуді қамтамасыз етпейді.

Заң жобасын қабылдау жоғарыда көрсетілген заңнамалық актілерге түзетулер енгізуді және оларды іске асыру үшін тиісті заңға тәуелді актілер қабылдауды, сондай-ақ «Мемлекеттік қорғаныстық тапсырыс туралы» Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 19 қаңтардағы Заңын жойылуға қоюды талап етеді.

Құқықтық салдар әскери-техникалық ынтымақтастық, қару-жарақ пен әскери техниканың, соның ішінде Қарулы Күштерде, басқа да әскерлері мен әскери құралымдарда, сондай-ақ арнаулы мемлекеттік органдарда пайдаланылмайтын қару-жарақ пен әскери техниканың айналымы саласындағы құзыреттерді шектей отырып, қорғаныс өнеркәсібі саласында қалыптасатын қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеудің және мемлекеттік қорғаныстық тапсырыстың механизмін белгілеуді қамтиды.

Одан басқа Заң жобасын қабылдау жүйелі негізде қорғаныс өнеркәсібі саласындағы мемлекеттік саясатты жүргізуге, мақсаттар мен басым бағыттарды таңдай отырып, қорғаныс өнеркәсібі кешеніндегі мемлекеттік жоспарлау жүйесіндегі құжаттарды әзірлеуге мүмкіндік береді.

Заң жобасын қабылдаған жағдайдағы әлеуетті-экономикалық салдар отандық қорғаныс өнеркәсібін дамыту үшін қолайлы орта құруды қамтиды.

Бұл қорғаныс өнеркәсібі кешені субъектілерінің қызметін жүзеге асыру және олардың ішкі нарықты барынша қамту, сондай-ақ сыртқы нарыққа шығу мүмкіндіктері мақсатында бәсекеге қабілеттілі өнім шығару жөніндегі бүкіл әлімдік технологиялық талаптарға қол жеткізулері үшін тиісті жағдай жасауды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Елдің қорғанысын және мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелерінен басқа халықты жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету жөніндегі мәселелер де шешілетін болады.

8. Бір мезгілде (келесіде) басқа да заңнамалық актілерді әзірленетін заң жобасына сәйкестендірудің қажеттілігі

Заң жобасын қабылдау «Мемлекеттік қорғаныстық тапсырыс туралы» Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 19 қаңтардағы Заңын жойылуға қоюды және мынадай заңнамалық актілерге түзетулер енгізуді талап етеді:

Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 4 желтоқсандағы № 95-IV Бюджет кодексі;

«Жекелеген қару түрлерінің айналымына мемлекеттік бақылау жасау туралы» Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 30 желтоқсандағы
№ 339 Заңы;

«Акционерлік қоғамдар туралы» Қазақстан Республикасының

«Қазақстан Республикасының қорғанысы және Қарулы Күштері туралы» Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 7 қаңтардағы Заңы;

«Құқық қорғау қызметі туралы» Қазақстан Республикасының
2011 жылғы 6 қаңтардағы Заңы;

«Ғылым туралы» Қазақстан Республикасының 2011 жылғы 18 ақпандағы Заңы;

«Мемлекеттік мүлік туралы» Қазақстан Республикасының 2011 жылғы
1 наурыздағы Заңы;

«Қазақстан Республикасының арнаулы мемлекеттік органдары туралы» Қазақстан Республикасының 2012 жылғы 13 ақпандағы Заңы;

«Азаматтық қорғау туралы» Қазақстан Республикасының 2014 жылғы
11 сәуірдегі Заңы;

«Мемлекеттік сатып алу туралы» Қазақстан Республикасының

Заңның мәні ішінара жекелеген нормативтік құқықтық актілермен реттелген. Бұл ретте қорғаныс өнеркәсібі мәселелеріне жанасатын және бірыздендіруді және жекелеген құқықтық акіде көрсетуді талап ететін түрлі нормативтік құқықтық актілерде қамтылған нормалар бар.

«Жекелеген қару түрлерінің айналымына мемлекеттік бақылау жасау туралы» Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 30 желтоқсандағы
№ 339 Заңы;

«Мемлекеттік қорғаныстық тапсырыс туралы» Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 19 қаңтардағы Заңы;

«Қазақстан Республикасының қорғанысы және Қарулы Күштері туралы» Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 7 қаңтардағы Заңы;

«Құқық қорғау қызметі туралы» Қазақстан Республикасының

«Қазақстан Республикасының арнаулы мемлекеттік органдары туралы» Қазақстан Республикасының 2012 жылғы 13 ақпандағы Заңы;

«Азаматтық қорғау туралы» Қазақстан Республикасының 2014 жылғы
11 сәуірдегі Заңы.


10. Қарастырылып отырған мәселе бойынша халықаралық тәжірибенің болуы.

Халықаралық тәжірибе қорғаныс өнеркәсібі саласын реттейтін құқықтық нормалардың барын көрсетеді. Қабылданған нормативтік құқықтық актілер басты нәтижеге - ішкі қажеттіліктерді қауіпсіздік және оның сыртқы нарықтан технологиялық тәуелсіздігі мақсатында барынша қамти отырып, талап етілетін өніммен қамтамасыз етуге қол жеткізуге бағытталған.

Одан басқа шет мемлекеттердің қорғаныс өнеркәсібі кешенінің субъектілері арасында жиынтықталатын қатынастарды құқықтық реттеу сыртқы нарыққа шығу кезінде олардың бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Ресей Федерациясында қорғаныс өнеркәсібі кешеніне байланысты мәселелер «Өнеркәсіп туралы» Заңға жеке тарау ретінде енгізілген.

Сонымен бірге «Мемлекеттік қорғаныстық тапсырыс туралы» Ресей Федерациясының Заңы бар, ол мемлекеттік қорғаныстық тапсырысты қалыптастыруды, орналастыруды және орындауды сонымен бірге мемлекеттің өнеркәсіптегі бақылау және реттеу функцияларын, соның ішінде кәсіпорынды отандық тауар өндірушілер мен жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді отандық өнім берушілердің қорғаныстық тапсырысына рұқсаттаманы айқындайды.

Әлеуетті құрылымдарды материалдық-техникалық қамтамасыз етудің және ҚӨК қызметін ұйымдастырудың жарқын және сәтті мысалы Түркия Республикасы бола алады, онда Түркияның Министрлер кеңесі қорғаныс өнеркәсібі кешені кәсіпорындарының қызметін үйлестіру бойынша негізгі функциямен Қорғаныс өнеркәсібі комитетін (ҚАӨМ-ге ұқсас) құрған.

Комитет әскери әзірлемелердің, салық жеңілдіктерінің немесе қаржы көмегінің перспективті бағыттарын айқындаудың көмегімен қорғаныстық кәсіпорындарды басқарады, оларды барлық қажетті қамтумен қамтамасыз етеді, мемлекеттік қорғаныстық тапсырысты орындайтын жеке фирмалардың жұмысын үйлестіреді.

Беларусь Республикасында «Қару-жарақтың мемлекеттік бағдарламасы және мемлекеттік қорғаныстық тапсырыс туралы» Заң қолданылады. Яғни, Беларусь Республикасы да әлеуетті құрылымдардың қару-жарағы бағдарламасын мемлекеттік қорғаныстық тапсырыспен өзара байланыстырады. Сондықтан қару-жарағы бағдарламасы жергілікті ҚӨК-ге беретін бағыт отандық кәсіпорындарға бағдарламаға сүйене отырып, МҚТ орындауға дайын болуға мүмкіндік береді.

Ресей Федерациясында әскери мүлік (әскери мақсаттағы өнімдер) айналымына және әскери-техникалық ынтымақтастық саласындағы қатынастарды мемлекеттік реттеуді жүзеге асыруға байланысты мәселелер:

1) «Ресей Федерациясының шет мемлекеттермен әскери-техникалық ынтымақтастығы туралы» Заңын;

2) «Өнеркәсіп туралы» Заңын;

3) «Ресей Федерациясының шет мемлекеттермен әскери-техникалық ынтымақтастығы мәселелері» туралы Ресей Федерация Президентінің

4) «Рособоронэкспорт» федералдық мемлекеттік унитарлық кәсіпорынын (бұдан әрі – ААҚ) құру туралы» РФ Президентінің 2005 ж. 10.09 № 1062 Жарлығын қабылдау жолымен шешілген және әскери мақсаттағы өнімге қатысты сыртқы экономикалық қызметті жүзеге асыратын мемлекеттік делдал айқындаған;

РФ-тың шет мемлекеттермен әскери-техникалық ынтымақтастығы саласындағы мемлекеттік реттеу (бақылау) мынадай үлгіде жүзеге асырылады:

1. 
   әскери мақсаттағы өнімдерді әзірлеуді және шығаруды лицензиялау;
   
2. 
   әскери мақсаттағы өнімді әкелудің және әкетудің, сатудың және сатып алудың тәртібін айқындау;
   
3. 
   әскери мақсаттағы өнімге қатысты сыртқы экономикалық қызметті жүзеге асырудың рұқсаттамалық тәртібін белгілеу;
   
4. 
   әскери-техникалық ынтымақтастық саласындағы қызметті құқықтық және ұйымдастырушылық реттеу;
   
5. 
   әскери мақсаттағы өнімге қатысты сыртқы экономикалық қызметті жүзеге асыру кезінде экспорттық бақылау жүйесін қамтамасыз ету;
   
6. 
   ұйымдарға әскери мақсаттағы өнімге қатысты сыртқы экономикалық қызметті жүзеге асыруға арналған құқық беру тәртібін айқындау;
   
7. 
   әскери мақсаттағы өнімді әкелуді (импорттауды) және әкетуді (экспорттауды) лицензиялау;
   
8. 
   әскери мақсаттағы өнімді әкелуді (импорттауды) және әкетуді (экспорттауды) кедендік реттеу.
   

Одан басқа мемлекеттік қорғаныстық тапсырыс саласындағы Ресей заңнамасы мемлекеттік қорғаныстық тапсырыс шеңберіндегі материалдық құндылықтардың жиналуының жыл сайынға көлемін жоспарлауды көздейді.

Беларусь Республикасында әскери-техникалық ынтымақтастық саласындағы қатынастарды реттеу мақсатында «Беларусь Республикасының шет мемлекеттермен әскери-техникалық ынтымақтастығын реттеу бойынша кейбір мәселелер туралы» Президенттің Жарлығы қабылданған.

Сонымен бірге Беларусь Республикасында шет мемлекеттермен әскери-техникалық ынтымақтастықты мемлекеттік реттеуді және экспорттық бақылауды жүзеге асыру мақсатында әскери мақсаттағы өнімге байланысты белгілі бір функцияларды жүзеге асыру үшін арнайы құқықтар берілген ұйымдардың тізбесі бекітілген.

Осыған ұқсас механизм "Укрспецэкспорт" мемлекеттік компаниясын басқару арқылы Украинада да енгізілген және тиімді функциялануда.

ҚР Президентінің Қазақстан халқына соңғы жолдауы шеңберінде Қорғаныс және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігінің алдына қорғаныс өнеркәсібі кешенін технологиялық жаңғыртуды жеделдету бойынша міндеттемелер қойлды.

Жоғарыда көрсетілген міндеттемелерді іске асыру үшін заңнамалық деңгейде жиынтықта ҒЗТКЖ нәтижелері бойынша отандық ғалымдар мен мамандар әзірлейтін отандық қорғаныс өнеркәсібі өнімдерінің сапасы мен бәсекеге қабілеттілігін арттыратын ҚР Қорғаныс өнеркәсібі қорын құру қажет.

Алайда қазіргі уақытта әскери мақсаттағы өнімнің номенклатурасын кеңейтуге және оларды өндіру көлемін арттыруға мүмкіндік бермейтін қорғаныс өнеркәсібі кешеніндегі ғылымды дамытуды тоқтатып тұрған бір қатар проблемалар бар.

Қорғаныс саласынағы қыржыландырудың көрсеткіштерін салыстыра отырып, бірнеше өнеркәсіптік тұрғыда дамыған елді бөлуге болады. Осылайша Ресей Федерациясы ұлттық қауіпсіздік және қорғаныс саласындағы ҒЗТКЖ-ге ғылымды мемлекеттік қаржыландырудың жалпы көлемінің 48 %-ын (4,2 млрд. АҚШ долл.) бөледі. Қытайда, АҚШ және Израильде бұл сан тиісінше 50, 54 және 60 пайызға жетеді.

Сонымен бірге дамыған елдерде үкіметтер ғылым мен бизнесті мысалы DARPA (АҚШ) бағдарламасы, Перспективалы зерттеулер қоры (Ресей Федерациясы), Қорғаныс өнеркәсібін қолдау қоры (Түркия Республикасы) және басқалары сияқты ірі масштабты міндеттемелерді шешуге тартатын мемлекеттік және мемлекеттік емес құрылымдар құруды көтермелейді.

Жоғарыда көрсетілген құрылымдарды қаржыландыру көздері мемлекеттік бюджет, түрлі өнімдерге акциздік алымдардан, ойын бизнесінен түсімдер, сондай-ақ жеке компаниялардан және еншілес қорлардан түсетін қаражаттар болып табылады.

Қорғаныстық зерттеулерді осы құрылымдар шеңберінде қаржыландыру олардың жобаларды іріктеу және қаржыландыру бойынша қабылданған шешімдердің оралымдылығы мен жеделдігіндегі басымдылықтарын пайдалануға мүмкіндік береді.

Анықтама ретінде: Қорғаныс өнеркәсібі қорын құрудағы халықаралық тәжірибе.

1. Еуропалық қорғаныс қоры (бұдан әрі - Қор) 2016 жылдың соңында бекітілген, ал 2017 жылдың басында жалпы көлемі 5,5 млрд.еуромен іске қосылған.

Қордың мақсаты - инновациялық технологиялар саласындағы зерттеулерге кепілдіктер беру (ЕС елдері).

Қару-жарақ пен әскери техника, сондай-ақ қорғаныс технологияларын әзірлеу және сатып алуға 2019-2020 жылдар кезеңіне шамамен 500 млн. еуро бөлу көзделген.

Қордың ерекшелігі екі бағытты қамтиды:

- инновациялық қорғаныс технологиялары (электроника, метаматериалдар, шифрленген бағдарламалық қамтамасыз ету немесе работтық техника) саласындағы бірлескен зерттеулерді қаржыландыру;

- қару-жарақ пен әскери техниканы сатып алу.

2. АҚШ Қорғаныс министрлігінің құрылымындағы алдыңғы қатарлы қорғаныстық зерттеу жобалары агенттігі (DARPA).

1958 жылы құрылған.

Жылдық бюджеті - шамамен 3 млрд. долл.

Мақсаты - АҚШ-тың қарулы күштерінің технологиялық үстемдігін сақтау, АҚШ үшін кенет қару-жарақты күрестің жаңа техникалық құралдарының шығуының алдын алу, серпілісті зерттеулерді қолдау, іргелі зерттеулер мен оларды әскери салаға енгізудің арасындағы алшақтықты жеңу.

DARPA негізгі міндеттемесі – осы технологиялардың көмегімен ашылатын жаңа жауынгерлік тұжырымдамаларды қоса алғанда әскери міндеттемелер мен технологиялық мүмкіндіктерді сәйкестендіру.

3. РФ перспективалық зерттеулер қоры (бұдан әрі – ПЗҚ) «Перспективалық зерттеулер қоры» туралы РФ 2012 жылғы 16 қазандағы
№ 174-ФЗ Федералдық заңының негізінде құрылған.

ПЗҚ бюджеті 2013 жылы 3,8 млрд., 2014 жылы - 3,3 млрд., ал 2015 және 2016 жылдары – шамамен 4 млрд. Рубльді құрады.

2017-2018 жылдарға арналған қаржыландыру шамамен 4,7 млрд. рубльді құрайтын болады деп болжануда.

Мақсаты – ПЗҚ инновациялық технологиялар әзірлеу және құру және әскери, арнайы және қос мақсаттағы жоғары технологиялық өнім шығару.

Қазіргі уақытта ПЗҚ қорғаныс өнеркәсібі кешенінің 35 лабораториясында және Ресейдің Федералдық ғылыми ұйымдарының агенттіктерінде 50-ден астам жобаны іске асырады.

4. Түркияның қорғаныс өнеркәсібін қолдау қоры (бұдан әрі – Қор) қару-жарақ пен әскери техника сатып алу үшін қорғаныс өнерәсібін қаржыландырудың тұрақты көздерін қамтамасыз ету мақсатында 1987 жылы құрылған.

Қор бюджетінің табысты бөлігі арнаулы мақсаттарына бюджеттен бөлінетін жыл сайынғы сомаларды, спирт сусындары мен темекі бұйымдарын сатудан түсетін налықтық алымдарды, лотереялық ұтыстарға, табылған кендердерге және т.б. арналған салықтың бір бөлігін, жергілікті нарықтағы атыс қаруын (негізінен аң аулау) сатудан түсетін табыстарды және шетелдік компаниялар мемлекеттердің белгілі бір жобаларға несиелерін қамтиды.

Жоғарыда мазмұндалғанның негізінде Ғылыми-технологиялық дамыту департаменті мынаны ұсынады:

- мемлекеттік бюджеттен;

- ҚР Ұлттық қорынан;

- пайдаланудан шығарылатын қару-жарақтың әскери және арнайы техникаларды кәдеге жарату және жою шеңберінде түсетін қаражат;

- ПӘМ өткізуден түсетін қаражат сияқты қаржыландыру көздерінен
"ҚР Қорғаныс өнеркәсібінің арнайы қорын құру туралы" ҚР Заңы жобасының тұжырымдамасын әзірлеу ұсынады.

Шет елдердің аналогтары бойынша жоспарланған Қордың басқару құрылымы 5-7 адамнан (Президент, Премьер-Министр, Қорғаныс, Қорғаныс және аэроғарыш өнеркәсібі, Қаржы және басқа да министрлер) аспауы тиіс.