Операциялық жүйемен жұмыс жасап үйрену

Дербес компьютерлерге арналған операциялыј жүйелердiң барлығы да тек бiр адамдық болып табылады. WINDOWS*, UNIX көп мақсатты жүйелер болып табылады. Көп мақсаттылығта – бiр компьютерде бiр уақытта қатарласа бiрнеше есептi шығару мүмкiндiгi немесе бiрнеше әрекеттiң қатар атқарылады.

Көптеген компьютерлерде MS DOS пен көп терезелi WINDOWS операциялыј жүйелерiн падаланады.

Операциялық жүйе ЭЕМ-нiң бағдарламалық құралдарының ажырамас бөлiгi болып саналады. әрбiр адамға ЭЕМ-нiң барлық құрылғыларын басқару мүмкiншiлiгiн беретiн, сол себептi басқа бағдарламаларды аппаратурамен байланыс жасаудан босатын, компьютерде жұмыс iстегiсi келетiн әрбiр адамға өте қажет операциялық жүйенiң алатын орны ерекше.

Операциялық жүйе екi негiзгi қызметтi орындайды:

1. 
   Барлық қолданбалы және жүйелiк бағдарламалардың жұмыстарын қолдап, олардың бiр-бiрiмн және аппараттық жабдыјтармен байланыстарын қамтамасыз ету;
   
2. 
   әрбiр адамға ЭЕМ-дi жлпы басқару мүмкiншiлiгiн беру.
   

жадын бөлу, жұмыс кезiнде туындайтын әртүрлi оқиғаларды анықтау, жұмыс нәтижелеренi қағазға, экранға шығару жолдарын ұйымдастыру, ақпараттарды сыртқы ортадан алу және беру т.б. Операциялық жүйе-нiң негiзгi ядросы машина iске қосылған сәттен бастап ЭЕМ-нiң жадында болады. Машинаны жалпы басқару үшiн операциялыј жүйенiң командалық тiлi пайдаланылады, оның көмегiмен адам дискiнi белгiлеу, мәлiметтердi көшiру, кез келген бағдарламаны iске қосу, керектi жұмыс режимiн орнату сияқты әртүрлi әрекеттер орындайды.

ОЖ-ң атқаратын жұмысын үш топқа бөлуге болады:

• 
  мәлiметтердi енгiзу-шығарудың барлық түрлерiн ұйымдастыру;
  
• 
  ЭЕМ сыртқы ортамен байланыстыру;
  
• 
  Мәлiметтердi сақтау мен өндеу жұмыстарын атқару.
  

MS DOS жүйесi 1981 жылы пайда болып, компьютерлерге орналастырылды.

ЭЕМ-де бағдарламалар мен мәлiметтердi сајтаушы рөлiн магниттiк дискiдегi жинақтауыштар (МДЖ) атқарады. Дискiлердi латын алфавитiнiң алғашқы бас әрiптерiмен А:, В:, С:, D: және т.с.с. болып белгiленедi.

Компьютерлердiң көбiнде иiлгiш магниттiк дискi екеу болады, олар А: ж„не В:, ал қатты дискiдегi жинақтауыштар бiр немесе бiрнеше болады бола бередi, олар С:, D:, Е: ж„не т.с.с. түрлерiнде белгiленедi.

ЭЕМ iске қосылқанда ОЖ кқбiнесе С: қатты дискiсiнен немесе А: иiлгiш дискiсiнен оқылып жедел жадқа жүктеледi де, экранға ОЖ қызмет атқаруға дайын екендiгiн бiлдiретiн A:\> немесе C:\>.

A:\> - бұл А: дискiсiнiң жұмыс iстеуге дайындығын көрсетедi. Егер компьютер iске қосылғанда А: дискiжетек ұясына дискет салынбаса, онда ЭЕМ автоматты түрде С: дискiсiнен оқиды.

С:\> - С: дискiсiнiң жҙмыс iстеп тұрғанын көрсетедi.

ОЖ ЭЕМ жедел жадына дұрыс жүктелген соң, экранға С:\> немесе A:\> сияқты команда енгiзу жолдары шығады.

Мәтiндер мен бағдарламалардан түратын мәлiметтер тұрақты күйде дискiдегi файлдарда сајталады. Файл – белгiлi бiр атпен магниттiк дискiде жазылған бiртектес ақпараттар жиыны. ОЖ жұмысы үшiн керектi мәлiметтер рүлiн әртүлi типтегi файлдар атқарады. Файл бағдарламадан, не оларқа қажеттi берiлген сандар тобынан, мәтiннен түруы мүмкiн. әрбiр файлдың файлдар каталогында тiркелген үзiндiк аты болуы керек. Дискiде аттары әртүрлi көптеген файлдар болады. Файлдың толық атауы екi бөлiктен құралады: аты және заты (түрi не типi). Файлдың аты – 8 таңбаға дейiнгi әрiптен басталатын сандар мен әрiптер жиыны, ал оның 3 таңбадан аспайтын екiншi бөлiгi оның заты, типi не атының кеңейтiлуi деп те атайды. Файлдың аты мен заты нүктемен бөлiнедi.

ФайлдыҢ толық аты латынның бас не кiшi әрiптерiмен белгiленедi. Мыс: red.bas, tot.txt, COMMAND.COM, BASIC.EXE.

Файлды дискiге жазғанда не өзгерткенде, оның көлемi, жазылған уақыты, мерзiмi де тiркеледi. Файлдың аты, типi, символмен берiлген көлемi, операциялық жүйенiң календары мен сақатынан жазылған күнi, айы, сақаты файлдың атрибуттары деп аталады.

Кейбiр командаларды орындау кезiнде файлдардың атын толық көрсетпеуге болады, бұл жағдайда ОЖ файлдар тобын iздейдi.

Кейде файлдардың бiреуiн ғана емес,қатар орналасған бiрнешеуiн топтауға тура келедi. Мүны файлдың атына шаблондарды немесе нұсқаларды, яғни * және ? белгiлерiн қою арқылы iстеуге болады.

* - файлдың атындағы осы таңбадан бастап кез келген сөз тiркестерiн орналастыруға болатының бiлдiредi.

? – файлдың атындағы болуы мүмкiн кез келген таңбаны немесе оның болмауын да көрсетедi. Мысалы:

AL*.* - аты KOL әрiптерiнен басталатын барлық файлдар тобын көрсетедi (alma.txt, alia.doc, alan.bac);

*.TXT – типi не заты EXE болып келген бар файлдар тобын көрсетедi (alma.exe, talon.exe,beta.exe);

*.* - жұмыс iстеп отырЈан ақымдағы каталогтақы барлық файлдарды топтап белгiлейдi;

* - типi көрсетiлмеген файлдар тобын көрсетедi (alia);

????.BAS – типi BAS болып келген аты бiр, екi, үш ж„не төрт таңбадан тұратын файлдар тобын көрсетедi (alis.bas, osa.bas, tor.bas);

A??.* - аты А таңбасынан түратын және А әрпiнен басталып үш таңбадан түратын заты кез келген сөз болатын файлдар тобын көрсетедi (a.txt, ag.com, asa.dos).

Дискiде сақталатын файлдар өте көп болады, олар бiрнеше мыңдаған сандарға жетедi. Мұндай ақпараттармен жұмыс iстейтiн адам қандай ақпарат қай жерде орналасғанын және ол файлдардың аттарын есте сақтауы керек.

Файлды дискiде iздеудi жеңiлдету үшiн арнайы тiркеген ыңғайлы. Ол үшiн каталог ұғымы қолданылады. Каталог – белгiлi бiр ортақ қасиеттерiне қарай магниттiк дискiде орналастырылЈан файлдар тобына қойылған атау. әрбiр аталогтың өзiндiк белгiлi бiр аты бар. Егер каталогта файл аты жазылса, файл сол каталогта орналасған деп атайды. әр каталогта көп файл жазыла бередi.

Бiр каталогқа аттары бiрдей екi файлды орналастыруға болмайды. Оның соңғысы жазыларда алдыңғысы бiрден жойлып кетедi, бiрақ аттас файлдар әртүрлi каталогтарда орналаса бередi. Бiр каталог екiншi бiр каталогтыҢ iшiне орналаса бередi, мұндайда ол бағынышты атанып, сатылы түрде бұл каталогқа басқа бiр каталог бағынышты болып орналаса беруi мүмкiн. Осындай бiрiнiң iшiне бiрi орналасған каталогтар бұтақ тәрiздi көп сатылы (иерархиялы) файлдар жүйесiн құрайды.

Дискiде мiндеттi түрде түпкi немесе 1-деңгейдегi каталог болуы тиiс. Оған файлдар, 2-деңгейдегi каталогтар, ал оның iшiне 3-деңегйдегi каталогы, т.с.с. орналасуы мүмкiн.Бағынышты каталогтар тiзбегi “\” таңбасымен бөлiнiп жазылады. Мыс:

C:\GRUP> - мұндағы GRUP 1-шi деңгейдегi каталог

C:\GRUP\PO> - мұндағы PO 2-шi деңгейдегi каталог

Файлдар бұтақ тәрiздi күрделi түрде құрылса, онда оның тек өз атын ғана емс, сонымен қатар тұрған орнын, басты каталогын, оның деңгейлерiн көрсету керек. Мұндай файлдың нақты тұрғын көрсететiн каталогтар тiзбегiн – маршрут не жол деп атайды. Файл толық түрде мынадай элементтермен белгiленедi:

• 
  дискiнiң аты, ол бiрақ кейде көрсетiлмей де кетедi;
  
• 
  бiрiнiң iшiне бiрi кiретiн каталогтар тiзбегiнiң аттарынан тұратын маршрут;
  
• 
  тiзбектi аяқтайтын файлдың өз аты.
  

каталог аттарының тiзбегiн, ең соңында файлдың атын және типiн толық көрсету қажет. Жалпы ереже бойынша файлдың толық аты мынадай болады:

[дискiнiң аты:\] [маршрут\] файлдың аты[.типi]
әрбiр iс-әрекет орындалған сайын экранға ЭЕМ-нiң келесi команданы орындауға дайын екендiгiн көрсететiн шақыру тiзбегi автоматты түрде экранға шығып отырады. Егер маршрут С: таңбаларынан басталса, файл орны осы дискiнiң түпкi каталогынан есептеледi, диск көрсетiлмесе, файл орны ақымдағы каталогтан бастап есептеледi.

Кейбiр үш әрiп тiркестерiнен тұратын аттар стандартты құрылғылардың аттары болып келедi. Олардың файлдың аттары немесе заттары ретiнде пайдалануға болмайды. Мыс:

PRN- негiзгi баспақа беру қүрылғысы, 1-шi принтер;

LPT2 – қосымша 2-шi принтер;

CON- консоль, яғни берiлген мәндердi енгiзетiн болсақ, пернелiк экранға шықаратын болсақ – дисплей;

AUX – негiзгi коммуникалық канал;

NUL – бағдарламаны қалыптастыру, жетiлдiру және орындау мақсатында қолданылатын жалған құрылғы.

Файл атына тiркелiп тұратын оның заты немесе типi онда сақталатын информацияның тегiне, мазмұнына, тұрiне қарап берiледi. Стандартты типтер:

.BAS – BASIC тiлiнде жазылған бағдарлама түрiндегi файл;

.COM – тә„уелсiз орындалатын командалық файл;

.EXE – ОС жҙмыс басқаруымен жұмыс iстейтiн, бiрден орындалатын файл;

.PAS – Паскаль тiлiнде жазылған бағдарламалыј файл;

.TXT – текстiк файл.

MS DOS операциялық жүйесi дискеттiң немесе С: дискiсiнiң түпкi каталогында файлдар түрiнде орналасады да, мынадай бөлiктерден тұрады.

- BIOS модулi – компьютердiң тұрақты жадында жазылған мәлiметтi енгiзу-шығарудың негiзгi жүйесi. Бұл модуль компьютер шыққан заводта жазылып өшiрiлмей тұрақты сақталады. Ол ЭЕМ iске қосылған сәтте құрылғылардың жұмыс iстейтiнiн немесеiстемейтiнiн тексерiп, ОЖ-нiң мәлiмет енгiзу-шығаруға байланысты атқарылатын қарапайым жұмыстарын атқарады;

- Операциялығ жүйенiң жүктеуiшi - бұл кiшкентай ғана программа операциялық жүйенiң компьютердiң жедел жадында тұрақты сақталатын қалған модульдерiн файлдардан(IO.SYS, MSDOS.SYS,) оқуды қамтамасыз етедi.

- IO.SYS файлы сыртқы құрылғылармен(пернелiк тақта, дисплей, принтер,) информация алмасудыҢ барлық түрiн атјарады;

- MSDOS.SYS – файлы жалпы файлдар ашу iсiн және де ЭЕМ жедел жадын басқарады, оған әрқашанда жедел жадта қанша бос орын бар екенi белгiлi болады;

- DOS-тың сыртғы немесе транзиттi командалары – операциялыј жҘйемен бiрге б†лек модульдер тҘрiнде берiлетiн баЈдарламалар, кейде утилиттер деп те айтыла бередi. Олар сыртјы командалар ретiнде „ртҘрлi јызметтер атјара бередi.

- ҪүрылҒылар драйверi – DOS жҘйесiн толыјтырып, жаҢадан јосылЈан шеткерi јҙрылЈыларды басјару iсiн орындайтын арнайы программалар. Драйверлер компьютердiҢ жедел жадына операциялыј жҘйемен бiрге ојылады да, олардыҢ аттары CONFIC.SYS деген арнаулы файлда жазылып тҙрады. Операциялыј жҘйе жедел жадја жҘктелгеннен кейiн дискiден конфигурациялыј файл CONFIC.SYS ојылып јҙрылЈылар драйверлерi де жедел жадта орналасады. Мҙнан кейiн командалыј COMMOND.COM файлы ојылып, ол iске кiрiседi. Бҙл командалыј процессор таЈы бiр командалыј AUTОEXE.BAT файлы iске јосып, оныҢ iшiндегi командалар мен программаларды бiртiндеп орындай бастайды.

ОС жҙмыс iстегенде оныҢ негiзгi жҙмыс јҙралы – команда. Ол компьютерге белгiлi бiр „рекеттi орындататын арнаулы программаларды шајыру Ҙшiн јолданады.

Команда формат деп аталатын, арнаулы јҙрылымнан тҙрады. Формат команданыҢ атынан ж„не параметрiнен тҙрады.

MS-DOS барлыј командалары резиденттi ж„не транзиттi болып екi Ҙлкен топја б†лiнедi. Резиденттi командалар јызмет ететiн COMMOND.COM файлыныҢ јҙрама б†лiгi болып табылады.. Олар – тез орындалатын жиi †олданылатын јарапайым командалар. Бҙл топја: DIR, MD, CD, RD, TIME, DATE, REN, DEL, TYPE, COPY ж„не т.б

Транзиттi командаларЈа дискiдегi программалыј файлдар жатады. Оларды iске јосып орындаудан бҙрын дискiден оју керек. Бҙл топја мына командалар жатады:: FORMAT, ATTRIB, TREE, MODE, DISKCOPY ж„не т.б

Каталогтармен жҙмыс жасайтын командалар. Бҙл топја DIR, CD, RD, MD командалары жатады.

1. DIR командасы – каталогтардыҢ ж„не файлдардыҢ толыј аттарыныҢ, к†лемiнiҢ ж„не јҙрылЈан уајыты мен мерзiмiнiҢ тiзiмiн бередi. DIR командасын параметрсiз јолданЈанда экранЈа каталогтыҢ мазмҙнын шыЈарады. Мыс: C:\>dir – С: тҘпкi каталогыныҢ мазмҙнын к†рсетедi.

Параметр деп тҘпкi каталогты немесе кез келген деҢгейдегi iшкi каталогты к†рсететiн маршрутты айтады. Каталог мазмҙныныҢ тiзiмi Ҙлкен болЈан жаЈдайда ајпаратты парајтап шыЈару Ҙшiн јосымша /P параметр јолданылады. Бҙл жаЈдайда экран бетi ајпаратја толЈан соҢ ајпарат экранЈа шыјпай тојтайды, ал оны жалЈастыру Ҙшiн кез келген перненi басу керек. Ајпарат экранЈа жинајты тҘрде шыЈу Ҙшiн /W параметрi јоланылады. Мыс:

C:\>dir /р - С: тҘпкi каталогыныҢ мазмҙнын экранЈа бет-бет јылып к†рсетедi.

C:\>dir /w - С: тҘпкi каталогыныҢ мазмҙнын экранЈа жинајты тҘрде к†рсетедi.
2. MD (Make Directory - каталог жасау) - аЈымдаЈы кез келген каталог iшiнен жаҢа каталог ашу командасы. Мыс:

C:\>md Gruppa – С: дискiсiнен Gruppa атты каталог јҙру.

C:\Gruppa>md Student - С: дискiсiндегi 1-шi деҢгейдегi Gruppa атты каталогынан 2-шi деҢгейдегi Student каталогын јҙру.

C:\>md Gruppa\Student - С: дискiсiндегi 1-шi деҢгейдегi Gruppa атты каталогынан 2-шi деҢгейдегi Student каталогын јҙру.

C:\Gruppa\Student>cd.. - 2-шi деҢгейдегi Student каталогынан 1-шi деҢгейдегi Gruppa каталогына к†шу.

C:\Gruppa>cd.. - 1-шi деҢгейдегi Gruppa каталогынан тҘпкi јаталогја к†шу.

C:\Gruppa\Student>cd \ - тҘпкi каталогја бiрден к†шедi.

C:\Gruppa>rd Student - 2-шi деҢгейдегi Student каталогын жою.

C:\>rd Gruppa - 1-шi деҢгейдегi Gruppa каталогын жою.

Файлдармен жҙмыс iстейтiн командалар. Бҙл топја COPY, REN, DELETE, TYPE, DATE, TIME ж„не т.с.с командылар жатады.
1. COPY - файлдарды к†шiру командасы. Файлдарды к†шiргенде файлдыҢ бҙрынЈы атын сајтап (егер олар басја каталогја к†шiрiлетiн болса) немесе атын †згертiп к†шiруге болады. Параметр ретiнде кандай файл, јайдан, јайда ж„не јандай атпен к†шiрiлетiнi к†рсетiледi. Жалпы тҘрдегi команда форматы:

сopy <јайдан, ненi>_ <јайда>

C:\Gruppa>copy С:\ret.doc as.doc - 1-шi деҢгейдегi Gruppa каталогына С: тҘпкi каталогындаЈы ret.doc файлын as.doc атымен к†шiру;

C:\Gruppa>copy alla.bas alma.bas - 1-шi деҢгейдегi Gruppa каталогындаЈы ALLA.BAS файлды, †зi орналасјан сол каталогја ALMA.BAS деген атпен к†шiру (екiншi к†шiрмесiн б†тен атпен алу);

C:\STUDENT\LEX>copy a:\port.txt - A: дискiсiндегi port.txt файлын 2-шi деҢгейдегi LEX каталогына к†шiру;

C:\Gruppa\Student>copy book1.txt+book2.txt+book3.txt book.txt – 2-шi деҢгейдегi Student каталогындаЈы book1.txt, book2.txt, book3.txt файлдарын осы каталогја book.txt деген атпен бiрiктiру;

copy con жаҢа пернелерден енгiзетiн м„тiнен тҙратын файл јҙру Ҙшiн јолданылады. М„тiндi терiп болЈаннан кейiн Ctrl+Z ж„не Enter пернелерiн басып тојтады.

C:\Gruppa>copy con book.txt – 1-шi деҢгейдегi Gruppa каталогынан book.txt атты м„тiндiк файлын јҙру;

C:\Gruppa>copy ret1.txt+con ret.txt – 1-шi деҢгейдегi Gruppa каталогына ret1.txt файлыныҢ соҢына пернелерден терген м„тiн жолдарын енгiзу;

C:\Gruppa>copy con+ret1.txt ret.txt – 1-шi деҢгейдегi Gruppa каталогына ret1.txt файлыныҢ басына пернелерден терген м„тiн жолдарын енгiзу;

2. REN - файлдардыҢ аттарын †зерту командасы, парамерлердiҢ файлдардыҢ ескi ж„не жаҢа аттары, мысалы

C:\Gruppa>ren alla.bas alma.bas - 1-шi деҢгейдегi Gruppa каталогындаЈы ALLA.BAS файлыныҢ атын ALMA.BAS деген атја ауыстыру;

C:\Gruppa>ren *.doc *. txt - 1-шi деҢгейдегi Gruppa каталогындаЈы барлыј .doc типтi файлдарды .txt типiне †згерту;

3. DEL – аЈымдаЈы немесе к†рсетiлген каталогтаЈы файлды немесе файлдар тобын †шiру командасы.

C:\Gruppa>del *. txt - 1-шi деҢгейдегi Gruppa каталогындаЈы барлыј .doc типтi файлдарды †шiру;

C:\Gruppa>del ret.txt - 1-шi деҢгейдегi Gruppa каталогындаЈы ret.txt файлын жою;

C:\Gruppa>del book.* - 1-шi деҢгейдегi Gruppa каталогындаЈы аты book болып келетiн барлыј файлдарды жою;

C:\Gruppa>type ret.txt - 1-шi деҢгейдегi Gruppa каталогындаЈы ret.txt атты файлыныҢ мазмҙнын јарау;

1. 
   DATE командасы Ҙстiмiздегi аЈымдаЈы ай, кҘн ж„не жыл мерзiмiн экранЈа шыЈару ж„не оны †згерту.
   
2. 
   TIME командасы – аЈымдаЈы уајытты экранЈа шыЈару ж„не јайтадан †згерту, бҙл команда форматы алдыҢЈыЈа – DATE командасына ҙјсас.
   
3. 
   CLS-экранды тазарту экранды тазартып операциялыј жҘйенiҢ жҙмысја шајыру јатарын сол жај жоЈары бҙрышја орналастырады.
   

NORTON COMMANDER – қолданушының операциялық жүйемен жұмысын жеңiлдетуге арналған бағдарлама, онда командаларды пернетақтада термей-ақ тек пернелердi басу арқылы орындауға болады. Ондай операциялық жүйемен жұмысты жеңiлдетуге арналған бағдарламаларды “операциялық қабыршық” деп атайды.

NORTON COMMANDER қолданушыға келесi мүмкiнiктер бередi:

• 
  экранда әрдайым каталог мазмұның көрсетедi;
  
• 
  диск, каталог, файл және жедел жады мөлшерi туралы ақпарат алуға;
  
• 
  бiр каталогтан екiншiсiне көшуге;
  
• 
  каталогтар құруға, атын өзгертуге, көшiруге және өшiруге;
  
• 
  каталогтардан файлдарды көшiруге, ауыстыруға, атын өзгертуге және өшiруге;
  
• 
  кез-келген файлды көруге және мәтiндiк файлдарды түзетуге;
  
• 
  командалық жолдарды түзетiп, DOS-тың кез-келген командасын орындауға болады.