Нұсқаулар жиынтығы Мамандығы: -0301000 «Емдеу ісі» Біліктілігі: -0301013 «Фельдшер»

жүктеу 215,04 Kb. бет 12/16 Дата 09.02.2023 өлшемі 215,04 Kb. #41229 түрі Нұсқаулар

Таным пгеориясы немесе гносеология философияның алгашқы даму кезендерінен келе жатыр (гр. §позІ5-таным, 1о§о$-ұғым, ілім). Гносеология- адамның танымдық ізденістерінін табиғатың, білімнің шындыққа қатынасың, оның мәдениет және катынастар-байланыстар жүйесінде алатың орының, даму шарттарың, ақикат өлшемін және сонымен қатар, шынайы білімдерге жету заңдылыктарың мен әдіс-тәсілдерін қарастырады. Одан кейін, кең тараған эписшемология термины пайда болады (гр.ерізіете-білім, І0£оз-ілім). Бүл терминмен эдеттей гылыми таным теориясың белгілейді. Декарт заманының батысеуропаның философиясында танымды "субъект-объект" арақатынасы негізінде карастырып келе жатыр. Таным субъектісі деп арнайы мақсатқа негізделген, белсенді пәндік-практикалық таным әрекетін жасаушы және оны бағалаушыны айтады, мүда жеке индивид, ұжым, әлеуметтік топ, жалпы қогам жатады. Таным объектісі деп біз субъектінің танымдық әрекеті неге бағытталынады соны айтамыз. Танымның объектісіне материалдык және рухани құбылыстар, сондай-ақ субъектінің өзі де кіреді. Танымның субъектісі мен объектісі бір-біріиің себебі болып табылады, өйткені субъектісіз объект жоқ, объектісіз субъектінің де болуы мүмкін емес. Таным процесінде субъект және объект бір-біріне едэуір әсерін тигізеді. Таным объектісін тандауының өзі субъектінің болуын кажет етеді. Ал бүл тандау адамның іс-әрекеттер мінезімен және оның рухани кажеттіліктерімен айқындалады: біреуге оиер туындысы әстетікалық сезімдер объектісі болса, екіншісіне ол онертанымдык анализ жасау объектісі. Қазырғы заманда гылыми таным саласында объектімен субъектінің арасында баскада "делдал"(посреднтчество) қызметін атқаратың эр-түрлі кұралдар мен техникалык кұрылымдар байқалады. Мысалы, атомдық физика саласында, микробиология және т.б. білім салаларында алынған мәліметтер таза объектінін қасиеттеріне, өзінен-өзі омір сүретінге жатпайды, ойткені олар эр-түрлі құралдардың ықпалымен алыңған болғандыктан , олардың іздерін сақтап қалады. Және субъектінің езінің табиғаты жағынан әлеуметтілікке негізделгендік тен, ол да таза болмай, крғамның даму денгейімен байланысты болады. Сондыктан да, қазырғы гносеологияда білімді сараптаудың түпкі пункті индивидуалды субъект және оган қарсы тұрған объекті емес, керісінше қоғамдық жүйелер дамуы мен қызметі және субъект аралық іс-әрекет.' Танымның мәнің түсіндіруде философтар эр түрлі пікірде болды. *Себептілік түгырнама (Гоббс, Локк т.б.)- таным екі табиғи жүйелердің арақатынасының нэтижесі деп түсініп, ал білім енжарлы (пассивный) субъектінің сезім мүшелеріне тигізетін объектінің белсенді де физикалық әсерінің нэтижесінде қалыптасады. *Әрекеттілік түгырнама (Выготский, Копнин, Лекторский т.б.)- әлеуметтік таным теориясынның бейнесі ретінде түсінуде көрінеді, мұнда таным процесі субъект дэне объект арақатынасы деп қарастырылады, бірак субъектінің белсенділігі, әлеуметтікмәдени ортага тэуелді калыптасатың адамның қабілеті деп түсіну. *генетшалык эпистемология (Ж.Пиаже 1896-1980, "Баланың тілі мен ойлау қабілеті", "Логика туралы трактат","Интелект психологиясы", швейцар психологы, генетикалык эпистемологияның негізін қалаушы, интелектін дамуында торт сатыны бөлді.хенсомоторлык, операцияға дейінгі, нақты операциялар кезені, формальды операциялар кезені, ал операция деп субъектінің ішкі әрекеті мен сыртқы заттық әрекетінің ттуындысыңтүсінді) танымды объекті мен белсенді әрекет жасаушы табиғи (биологиялық) субъектінің арақатынасы деп түсінеді. Осы қатынастардың негізінде, "субъекті объектіні тану және оның мәнің түсіну негізінде озінің әрекеттерін, оның интелект және ойлау операцияларын камтитын, біркелкі жүйеге ұымдастырады." *танымның эволюция теориясы (Фоллмер т.б.) танымның негізі ретінде "орташа елшемдегі әлем", "мезокосм", тек ол ғана адамның танымына мэлім болады, онаң ғана адам түйсік-бейнелерді ала алады. Ал танымның нэтижелері мен танылатың әлемге сэйкестігі психиканың қабілетіне, эволюциялық және қоршаған ортаның езгерістеріне беймделуіне байланысты болады. Жоғарыда аталған тұғырнамалар мен катар басқада теориялар бар, олардың арасындағы сындарлы (конструктивное) қарым-қатынас жүруге мүмкіндік беретін және гносеологияның дамуына ыкпалың тигізетін. Танымның философиялык тұғырнамаларда дәстүрлі екі түрін белгілейді: сезімдік және рационалды танымдарды. Олар бір-бірімен тығыз қатынаста болады және эр қайсысы езінің формаларына ие. Түйсік (ощущенш)- адамның сезім мушелеріне тікелей әсер ететін объективті дүниенің материалдык заттары мен нәрселерінің жеке касиеттері мен сапаларыньщ карапайым, әлементарлы бейнеленуі. Олар, коршаған айнала туралы жіктелмеген (дифференциациалған емес) және затталған емес әсерлер, дабылдык (белгі) және бағыттау қызметтерін атқаратың. Таным барысында, түйсік, таңба (белгі) мен бейненің бірлігі болып табылады. Физикалык табиғатқа катысты әлементерлы тітіркенуіштер немесе объектілердін әлементтері (форма жағынан) түйсіктер таңба-белгі болап келеді (бір метериалдык объект басқа материалдык объектіні ауыстыру). Ал, коздырғыштың көлеміне карай, олардың кеңістік пен уақытта оқшаулауына (локализация), объектінің микроқүрылымына (мән жагынан) қарай олар бейне болып табылады (материалды объектінің идеалды нұскасы). Қабылдау (восприятие)- адамның сезім мүшелеріне тікелей әсер ету нәтижесінде, санада материалдық заттар пен нәрсенің біртұтас бейнесі қалыптасатың, сезімдік танымның ерекшк формасы. Қабылдау, міндетті түрде, субъсктінің таным объектісімен тікелей байланыс орнатқан сәтге, түйсіктер негізінде пайда болады. Ол да бейнелер-белгілер тұтастыгымен сипатталады. Сана сенсорлы мэлімдемёлерді әр түрлі қабылдау мүмкін, бір бейнеден ор түрлі объектілерді шыгару. Бірақ, көптеген жағдайларда сана объектілерді дұрыс (адекватгы) қабылдайды. Қабылдаудың бул қасиеті тұракты шама (константность) деп аталады. Қабылдау біртұтастық және тұрактылық қасиеттерінен басқа, тандалмалы қасиетіне де ие, ол бір объектіні баска объектімен салыстыра отырып оны баскалардаң айыра білу және оқшаулау ды білдіреді. Елсстету- сезімдік қабылдау негізінде қалыптасқан, заттардың жаңама-сезімдік бейнесі; бүрын қабылданган заттар мен нәрселердің көрнекі бейнесін сезім мушелері арқылы қайта жаңшрту процесі. Елестету сезімдік байкау (созсрцание) мен абстрактіліойлау арасында дэнекерлік қызметті атқаратың, йндивидуалды жекеше білімнің сезімдік-тікелей және абстрактілі-жаңама формаларын біріктіретін, сезімдік танымның жоғары формасы болып табылады. Оның ерекшліктері: *бұл сезімдік бейне, адам таным затымен тікелей аракатынаста болмаған сэтте де, санада жаңғыртылады; *оның ерекше белгілерінің бірі, жалпылық және абстрактілік (заттың жеке қасиеттері мен оның ерекше белгілерін жоғалту); *адам санасында бейнеленген, қабылданған бейнелер, шығармашылық тұргыдан біріктіріліп, шындықта жоқ жаңа бейнелер (бейне-үлгі (модель), бейне-максат, бейне-жоспар) жасауға экеледі, бұл процесс- киял деп аталады, осыз еш творчесволык әрекет болуы мүмкін емес. Сезімдік таным барлык формаларының біртұтастығы ретінде адам өмірінде үлкен орын алады. Сезімдік таным арқылы адам қоршаған дүние туралы және өзі туралы алғашкы білімдерге ие болады, оның санасында әлемнің сезімдік бейнесі (картинасы) қалыптасады, оның қажеттілігі өзінін болмысының жағдайларына беймделуінде (адаптация). Бірак заттарды терең және жан-жақты танып білу үшін, тарихта болған оқиғаларды, белгілі бір әлеуметгік кұбылыстарды түсіну үшін т.б. жалғыз гана сезімдік таным жеткіліксіз. Міне, осында адамға көмекке рационалды, жиі . абстрактілі ой деп аталатың таным келеді. Танымның бұл нысаңы адамның келесі мүмкіндіктерімен: идеализация, пікір айту, ой корыту және т.б. логикалық операциялармен тығыз байланысты. Оның бірінші формасы үгым- заттар мен қүбылыстардың, немесе олардың топтарының жалпы, мзнді және қажетті қасиеттері мен белгілерін бейнелендіретін ойдың формасы. Жалпыланған заттардың саны эр түрлі болу мүмкін. ¥ғым бір ғана заттың касиетін аныктау мүмкін (Жердіц табиғи серігі) немесе біркелкі топ заттардың касиеттерін (философ). Дүниеде жок, ирреалдыккада катысы бар (апейрон, мәнгі козғауыш). ¥ғымдарда жалпылау эр түрлі болу мүмкін, біреулері танымның арнаулы бір саласында колданылады (жеке ғылымдардын ұгымдары), келесілері бір катар ғылымдарда (жалпы ғылыми), үшіншілері жалпы бәрінеде катысты (философиялык). Ойлаудың қандай түрі болмасын ол әрдайым үғым аркылы жүзеге асады. ¥ғым мазмұны жағынан объективті, логикалык формасы жағынан субъективті. ¥ғымдар жалпы екі үлкен түрлерге бөлінеді: а) күнделікті түрмыстық үгымдар- нэрселердін көбінесе сыртқы ұксас белгілерін бейнелендірсе; в) гылыми үгымдар терең жатқан, жалпы, мәнді және заңды қасиеттерді бейнелендіреді (категориялар). ¥ғымның тілдік формасы сөз және сөздер болып табылады. Пікір үғымдардың логикалық байланысынаң құрылады. Пікір арқылы адам шындык дүниедегі заттар мен кұбылыстардың байланысың анықтайды. Баскалай айтқанда пікір адамның ойлау кабілеті деуге болады. Шкір-үгьімның . байланысының көмегімен бірдене жайында не қостайтын не терістейтін ойдың формасы. Шкірдің негізгі әлементі ұғым болып табылады, өйпкені пікір ұғымның мінің ашып береді. Басқаша айтқанда ұғымдарды "ұғуға", түсінуге көмектеседі. Мысалы: оқыту-ұғым, оқыту- диалектика зандарына сай келетін булумдер алмасу және жаңа білім алу процессі- пікір. Пікірдің тілдік формасы граматтикалық сөйлем болып табылады. Пікірдің таным формасы- акикатты немесе жалғандықты білдіреді. Ештене білдірмейтін пікір болмайды. Абстрактілі ойдың ең маңызды формаларының бірі ойкортынды болып келеді. Ол- белгілі бір нэтижеге, жаңа білімге экелетін- пікір болып табылады. Ойқортынды- екі немесе одан да көп пікірлерден қорытынды жасап, жаңа пікір түжырымдап шыгарудың логикальщ тәсілі болып табылады Ойкортындының маңызды белгісі: ол арқылы адам шындық дүниенің заттары мен құбылыстарың тікелей байланысқа кірмей ақ, ол туралы білім ала алады, пайымдау арқылы, жаңама түрде. Рационалды таным туралы сөз қозғағанда, пайым (рассудок) және зерде (разум) өзара қатынасын да анықтау кажет. Антика кезеңінде, адамның танымдық қабілеттерінде, пайымды байқау қабілетіне, ақыл ой арқылы танылатың заттарды түсінуге мүмкіндік беретін десе, ал зерде пікір талас жүргізуге мүмкіндік беретін, логикалық операциаларды саналы түрде біртіндеп жүргізу қабілетіне жатқызған. Және де, зерде адамның танымдык кабілеттерінін ең жоғары болып есептелді, өйткені тек ол ғана мәнділіктін жалпы біртұтас бейнесін қамти алады жәнеде олардын негізгі принциптерін, заңдылқтарын, бастапқы негіздерін танып білуге мүмкіндік береді. Ол нагыз даналық, философтың түпкі мақсаты. Пайым мен зерденін өзара қатынасын түсіндіруге И.Кант та өз үлесін косты. Оның пікірінше, "барлык білім сезімнен басталады да, сонан сон ол пайымға өтеді және зердеде аякталады, бізде одан жоғары ештене жоқ". Канттың айтуынша пайым- пікір айту, ойлау кабілеті, ережелер беруші. Ол тэжірибеге сүйенеді, сезімдік таным нагізінде алыңған материал. Бұл "материалдан" логикалық операциялар жүргізу аркылы, ол жаңа ойлар тұжырымдайды, алған білімдерді реттейді, тэжірибеден алған мэліметтерді классификациялап, жүйелейді, субъектіге таныс жагдайларда тез үйренуге көмектеседі.Ал зерденің, өзінің ішінде ұғымдар мен принциптердін кайнары бар. Зерде оларды акылдан да, сезімнен де алмайды. Ол өзі ұғымдар мен принциптерді жаратады. Және егер пайым бар білімдер шеңберінең шыкпайтың болса, ал зерде олардан тыс шығып біздін білімдерімізді кеңейтіп, терендетеді.Пайым мен зерденін ерекшіліктерін аныктай отырып Кант оқушының интелектуалды қасиеттерін дамыту жолдарың ұсынды: 1) жалпыны тану, пайымдау кабілетін калыптастыру, ережелер қүруға үйрету; 2) пікір калыптастыру, ерекшені жалпыға келтіруге үйрету; 3) жалпыдан ерекшені белгілеу, принциптердін өзің қалыптастыруға үйрету, зердені калыптастыру. Мәселе шсшу: Канттың негізгі принциптері (максималары) даналыккаэкеледі; өзінің пікірін болуы; өзін басқаның бәрінде кере білу, езін ойлау (қарым-кытынас); үнемі өзімен үйлесімділікте ойлану. жүктеу 215,04 Kb. Достарыңызбен бөлісу:

©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз