Қазақстан Республикасындағы жеке тұлғаларды несиелеу операцияларын жетілдіру жолдары

3. Қазақстан Республикасындағы жеке тұлғаларды несиелеу операцияларын жетілдіру жолдары

Коммерциялық банктердің нарыққа өту шарттарындағы қызметті есепті – кассалық операциялардың дамуы мен жетілдіруі сұрақтары бойынша және де ең алдымен тұрғылықты халықтың нақты ақшасыз есептесуді ұйымдастыру аясындағы жаңа шешімдерді талап етеді. Соңғы жылдарда тауарлар мен көрсетілген қызметтерге нақты ақшасыз есеп айырысуды қолдану аясы мағыналы түрде кеңейтілді. Есептік чектер тұрмыстық заттар кәсіпорындарымен ұсынылатын операцияларға төлем жүргізу кезінде, саяхатшылардың шетел валютасын шетелге шығу үшін сатып алу кезінде, қоғамдық тамақтандыру кәсіпорын –дары ұсынатын операцияларға төлем жасау кезінде қолданыла бастады.

Тұрғылықты халыққа көрсетілетін электронды банктік қызметтер. Нарыққа өту шарттарында экономикалық механизмнің жетілдірілуі ақша айналысы жүйесінің қызмет етуіне, жеке тұлғаларға есептік және кассалық қызмет көрсетуді ұйымдастыруға аса жоғары талаптар қояды. Төлемдік айналымның өсімі мен онымен шартталған айналыс ұстанымдарының біруақытылы төмендеуі мен еңбек шығындарын қысқарту кезінде төлемдердегі тез өспелі қажеттіліктер мен ақша құралдарының айналымдылығын тездетуді қамтамасыз ететін ақша айналысының принципиалды түрдегі жаңа механизмін құру қажеттілігін айқындап отыр.

Берілген мәселе ақшаның сәйкес формаларын массалық қолдану кезінде шешіле алмайды, өйткені өзінің физикалық табиғат күшіне олар қозғалмалық шегіне иелік етеді, қаржылық есептемелердің жоғары еңбек сыйымдылығын шарттайды, есептесу буыныңы үзіліссіздігін қамтамасыз етпейді және де өз қозғалысына бақылау жасауды қиындатады. Оны шешудің негізгі жолы -бұл тәжірбиде нақты ақшаны кеңінен қолдану мен оларды автоматты өңдеу үшін мамандандырылған техникалық құрылғыларды құру аясында нарықтық экономикасы бар индустриалды дамыған елдердің алдыңғы қатарлы тәжірибесінің негізінде аталмыш “қағазсыз” технологияларды қолдану.

Біздің елде тұрғындарға нақты ақшасыз есеп айырысудың кешенді амортизациялық жүйесін құрудың Концепциясы жалпы шығарылған еді. Тауарлар мен көрсетілетін қызметтерге нақты ақшасыз есеп айырысу сұрақтарынан басқа, Концепцияда кешенді түрде тұрғылықты халыққа банктік қызмет көрсету мәселелері қарастырылған. Консепция әртүрлі банктік жүйелердің идеологиялық және техникалық біртұтастығы мүмкіндігін қарастырады, бұл ақша айналысының біртұтас жалпы мемлекеттік жүйесін құрудың міндетті шарты және де қандай да болмасын банктің жоғары тиімділігінің кепілдемесі болып табылады.

Амортизация процесі несие –қаржы аясында бірнеше деңгейлерде орындалады. Бір жағынан қарағанда, несиелік институттармен қалыптасқан банкішінаралық және банкаралық жүйелер, сондай-ақ көтерме банктік кәсіпкерлік саласына қызмет көрсететін электронды техникалық құралдар енгізілуде. Басқа жағынан алғанда, клиенттерге-заңды да, жеке де тұлғаларға бөлшектік амортизациялық қызмет көрсету жүйелері енгізілуде.Банктік несие қызметтің керекті және болашақ бағыттарының бірі -вексельдер операциясы. Бірақ қазіргі кезде біздің елімізде осы операциялар басқа банк операцияларымен салыстырғанда оқшау сипаттамаға ие, біртұтас механизмдерді жандандыруға қатыспайды.

Екінші деңгейде субъект болып тек қана несиелік мекемелер табылады: бір жағынан Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі, 2-ші жағынан — банк жүйесінің 2-ші деңгейіндегі мекемелер, соның ішінде коммерциялық банктер . Нарықтың осы деңгейіндегі операциялардың негізгі жиынын 1-ші класты вексельді қайта есептеу және қайта кепілге салу құрайды. Вексельдер айналысты түрлі операцияларды қамтуы мүмкін. Біріншіден, банктік қарыздарды несиеге беруде банк пен клиент арасындағы қатынас, екіншіден, қоғам мемлекет арасындағы қатынас(қазыналық вексель), үшіншіден, банк делдалсыз занды және жеке тұлғалар арасындағы қатынастар.

Қазақстандағы банктер қызметінде көбірек тараған несие операцияларының болашақты түрлерінің бірі ипотекалық несиелендіру. Бұл пәтер сатып алу үшін қажетті 30% сомасы бар, ал қалған 70%-і кепілге тұрғын үйін қою арқылы алатын адамдар бойынша жүзеге асатын несиелендірудіқ бір түрі¹⁴.

Ипотекалық несиелер кепілдікке жылжымайтын мүлік (үй, жер т.б.) қоятын жеке тұлғаларға келесі мақсатта ұсынады:

- тұрғын үй, квартираларды сатып алу немесе құру;

- қаладан тыс үйлерді сатып алу немесе құру;

- үйлерді, квартираларды қайта құру, күрделі жөндеу жүргізу;

Несиені өтеу және беруге байланысты, банк сыйақы ставкаларының мөлшері олардың өзгерістеріне байланысты барлық сұрақтар құқықтың өз аралық міндеттемелерін және жан-жақты жауапкершіліктерді анықтайтын несиелік келісімдердегі қарыз алушылар мен банк арасындағы қорытындылар негізінде шешіледі.

Банк қарыздардағы тұтынушылықты анықтау арқылы қарыз алушының тұтыну есебін алады. Несиенің шектелген саласы мен мерзімі негізгі банктың несиелік комитеті шешімдеріне сәйкес белгіленеді. Қарыздар (несиелер) ликвидтік кепілдің қолда бары, тұрақты төлемдерді өндіруге және табыстың басқа көздеріне ие, төлем қабілеті бар қарыз алушыларға ұсынылады.

Қарыз алушыға берілген несиенің мөлшері банк бағасы бойынша кепілдік мүлік құнының 70% - тен аспау керек. Қазіргі кезде шағын және орта бизнес республика ЖІӨ-ге 25% береді, және үкімет жақын 5-6 жылда бұл цифрды 60% - ке дейін апаруды болжап отыр. Бұл өсім банктік несиелендіру кеңейтумен байланысты болуы керек. Екінші деңгейдегі ресми банк бойынша 2001 жылы шағын кәсіпкерлік үшін несие көлемін 64,3% - ке 122 млрд. теңгеге дейін ұлғайтты. Үлкен деңгейде өндірістік проекттер қаржылынатын болды.

Мемлекеттік өндірушілерге салықты азайтуға, жер учаскелерін алуда процедура сұрақтарын көбейтуге, лицензиялау міндеттемелерін қысқартуға және қадағалау органдарынын, тексерісін қысқартуға уәде берді.

Әрине, ақшаны инвистициялауда кәсіпкерлерге бағдарлану мүмкіндігін беретін консалтингтік оперецияларды принципиалды түрде нығайту қажет.

Бүгінгі күндегі Казкоммерцбанк айналымындағы шағын және орта кәсіпорындардың үлесі 8%- ті құрайды. Қарыздық портфельде шағын және орта бизнестердің ағымдағы жылдардың 7-шілдеде Т13,6 млрд. немесе 12%-ке жетті. Үлесі өткен жылдың сол кездерінде шағын және орта бизнестің үлесі Т.2,8 млрд. көтерілді.

Банк жоба шегінде көбірек сапалы жеңілдікті ставка — валютада 12% жылдың жобаны қаржыландырды. Сол кезде орта бизнестерде жабдықтарды сатып алу үшін, айналым қаражаттарын толтыру үшін несие алу мүмкіндігі туды. Нарықта сенбестік күрделі жобалармен жұмыс істеу ретінде Казкоммерцбанктің бейнесі қалыптасты¹⁵.

Жаңа басталған бизнесті несиелендіру барлық уақыт қауіпті. Бірақ бірінші қауамды шағын кәсіпорындармен кездесуге жасап, банк солармен болашақта жұмыс жасайды. Мысалға ЖШС «Оргстрой» гранитті өндіреді және экспорттайды. Осындай кәсіпорындар арасында — «Аян», «Технопорм», «Тайлан», «Аруана ТСТ» т.б. Осылардың әрқайсысына банк 150мың доллорға дейін несие ұсынды. Бұл өзінің сақтануына қарамастан, орта және шағын бизнестер үшін қарыздың орташа мөлшері. Қазкоммерцбанк барлық уақыт ұзақ мерзімді ынтымақтастық дамуындағы мәнін көреді.

Қазіргі кезде ұзақ мерзімді ипотекалық несиелеу жүйесінің дамуына ақшаны жұмылдыру және тұрғын үй нарығындағы халықтың төлем қабілетті сұранысының несие қаржы саласын кеңейту үшін жақсы алғы шарттар пайда болды. Осы жүйені нығайту және дамытумен халық ипотекалық несие түрінде ұсынылған қаражаттардың есебінен еркін нарықта дайын тұрғын үйлерді сатып алу мүмкіндігіне ие болады.

Тұрғын үй құрылыстарының қаржыландыру механизмдерінің енгізу мақсатында халықтың кең көлемінің тұрғын үй бағасын түсіру, Қазақстан Республикасының үкіметінің 2000 жылы 21 тамызынан бастап шығарған 31290 қаулысы бойынша Қазақстан Республикасынын, ипотекалық несиелеу жүйесін дамыту және тұрғын үй құрылыстарын ұзақ мерзімді қаржыландыру концепциясын мақұлданды.

Қазақстан Республикасының Ұлттык Банкі концепциясына сәйкес несиегерлерді қайта қаржыландыруды жандандыратын, халыққа ұзақ мерзімді ипотекалық несиенің егіншілік нарығы операторын енгізу туралы шешім қабылданды.Сол сияқты операторлардың рөлін Қазақстандық ипотекалық компания — Ұлттық Банк айналды.

Келесі көздерде халықаралық қаржы ұйымдардың және қазақстандық банктердің есебінен басқа да акционерлерді жұмылдыру жоспарланады.

Компания ақша нарығындағы ұзақ мерзімді ресурстарды жұмылдыруды жандандырады және осы ақшаларды банктерді қайта қаржыландыру арқылы тұрғын үй сатып алу үшін халыққа берілетін ипотекалық несиені банктерден сатып алуға бағыттайды. Компанияларды құру мақсатының бірі облигация эмиссиялары жолымен банктердің және сақтандыру ұйымдарының зейнетақы қорлары сияқты, сондай институционалды қызығушылықтардың еркін ақшаларын шоғырландыру болып табылады.

Осылай, экономиканың толық ішкі инвестициялау механизмдерін қамтамасыз етіледі, банк несиегерлерінің актив және пассив сәйкессіз келіп шығатын қауіп қатерлер азайтылады. Бұдан басқа ипотекалық несие қамтамассыз етілген, сенімді бағалы қағаздарға институционал инвесторларға өз активтерін салу мүмкіндігін беретін қаржы нарығының толықтырылған сегменті енгізіледі.

Қазақстандық ипотекалық компаниялар қызметінің тағы бір керекті бағытының ипотекалық несиелердің қызмет етуі және қарызга берудің процедурасын стандарттау. Осы мәселенің шешімі ипотекалық нарық субъектілері қатерін азайтуға және екіншілік нарықтағы ипотеканың айналым процесстерін оңайлату болып табылады.

Ипотекалық нарықтық қатысушыларының өзара әсері келесі схема бойынша жүзеге асырылады:

Банк — несиелері қарыз алушыға тұрғын үй кепілдігімен қамтамасыз етілген ипотекалық несие береді.

Компания банк-несиегерінен ипотекалық несие бойынша талаптар құқығын сатып алады және белгіленген талаптар құқығымен қамтамасыз етілген ипотекалық бағалы қағаздарды жібереді.

Институционал инвесторлар екіншілік нарықта ипотекалық нарықты қаржыландыруды жүзеге асыру және ипотекалық тұрғын үй несиелеу үшін ақша түсімін қамтамасыз ету арқылы ипотекалық бағалы қағаздарды сатып алады.

Қаржы нарығында осылай қызықтырылған инвесторлар ақшасы қайтадан ипотекалық тұрғын үй несиелеу көлемін кеңейтуге бағытталады.

Несиелеу түрлері толықтырылды, енді қалаушылар ипотекалық несиені компания програмасы бойынша тек қана сатып алу үшін емес, ал үйлерді ремонттау үшін де ала алады.

Қазақстандық Ипотекалық Компания программасы бойынша ипотекалық несиені алу шарттары:

Несиені алу үшін сіз Қазақстандық Ипотекалық Компанияға хабарласуыңыз мүмкін және тұрақты табыс мөлшері және анкеталарды толтыру туралы информациямен танысу арқылы алғашқы біліктіліктен өтуіңіз мүмкін. Дереу несиені алу мүмкіндіктер, оның максималды сомасы мен мөлшері туралы алғашқы ерекшкліктер ұсынылады.

Несие беру процедурасын жүзеге асыратын компанияның серіктестіктері есептелетін банктердің немесе банктік емес ұйымдардың біріндегі компанияның дұрыс қорытындысы жағдайында қайтарылады. Банкке арыз беру үшін көрсетілген тізімге сай құжаттарды ұсыну талап етіледі.

Тұрғын үй сатып алуға несиелер тұрғын үй құнынан 70 пайызға дейінгі мөлшерде ұсынылады, ал қалған 30 пайызын қарыз алушы өзі төлейді.

Компания сақтандыру компаниясындағы қалған 15 пайыз сақтандыру шарты мен тұрғын үй құнының 15 пайызы төлеу арқылы несие алу мүмкіндігін береді.

Тұрғын үйді жөндеу үшін несиелер жөнделген тұрғын үй құнынан 15 пайызға дейінгі мөлшерде ұсынылады.

Сатып алуға және түрғын үйді жөндеу үшін несиелер 3 жылдан 10 жылға дейінгі марзімге ұсынылады, ұзақ мерзімге несиені өтеуді бірқалыпты қайта бөлуге мүмкіндік береді. Несиені өтеу әдісі былай қүрылған: әр айлық төлемінің мөлшері несиені қаншалықты ұзақ марзімге алынса соншалықты аз болады. Бұл құн бойынша түрғын үйге қол жететіндей қылады және тұрғын үй сатып алу мүмкіндіктерін көбейтеді.

Несиелік сыйақы ставкасы (процентік ставка) құбылмалы болып табылады және жылдық көрсеткіштегі инфляция индексінің өзгеруіне тәуелді әр 6 ай сайын қарастырылады.

Халық аралық тәжірибені оқыту негізінде сыйақы ставкасының жоғарғы шегін пайдаланумен, сыйақы ставкасын бақыланбаған ұлғаюынан сақтану механизмдері өндірілген. Сыйақы ставкасының жоғарғы шегі жағы шаппалы жағдайдан тәуелсіз түрде белгіленуі мүмкін болатын, ставкалардың максималды мәні.

Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкімен белгіленген методикаға сәйкес, календарлық жыл арасында сыйақы ставкасы 4,5%-ға өсуі мүмкін.

Қазақстандық Ипотекалық Компаниялар программасы шегінде берілетін несиелердің приципиалды ерекшелігі, ал шетел валютасына байланыссыз теңге түрінде ұсынылады.

Қазіргі кезде жұмыс жасайтын халықтың аз ғана бөлігі шетел валютасы курсымен индекстелетін табысқа ие, олай болса халықтың көпшілігі табысты теңге түрінде алады. Осы байланысты компания жобасындағы барлық несиелер теңге түрінде ұсынылады.

Бастапқы қажетті салымға (жарна) тұрғын үйі барларға толық қамтамассыз ету сапасында ұсыну мүмкіндігі бар. Бұл жағдайда несие соммасы қайта сатып алынған тұрғын үй құнының 10 пайызын құрайды. Осыған байланысты тұрғын үйі барлардың құны осы құнның және қайта сатып алынған тұрғын үйдің 30 пайызын құрауы керек.

Құбылмалы сыйақы ставкасы несие мерзімі уақытында оны қайта құрастыру мүмкіндігін білдіреді. Қайта қараудың барлық шарттары мен мерзімдері банктік қарыз келісім шарттарда ескертіледі.

Демек, несие бойынша ставка индекстің өсуінен немесе түсуіне байланысты. Негізгісі, мынаны ескеру қажет: АҚШ доллары қатынасы бойынша инфляция индексі және теңге курсы — бір және тек сол емес, Қазақстан шартында АКШ доллары мен теңге курсынын, салыстырғандағы курстың түсу процессі тұрақты сипатты көрсетеді. Сонда да шетел валютасы несие бойынша қарыз алушы банкке курс өзгеруінен келіп шыққан айырымды төлейді.

Несие алу шарттарының бірі сатып алынған не зиян келген қауіптен кейінгі ремонтталынған тұрғын үйді сақтандыру, сондай-ақ еңбек қабілеттіліктің өмірі мен өнімін сақтандыру. Бұл әлемдік қаржы кризисінен өзін ақтайтын, жалпы қабылданған әлемдік тәжірибе.

Сақтандандыру жағдайлары басталған жағдайдағы сақтандыру ұйымдары ұсынады, несие саласын өтеу үшін қажетті банкке және банктік емес ұйымға аударады. Сіз төлем мерзімін 30 күнге дейін, жылына екі реттен ұзарту құқына иесіз. Егер бұл уақыт жеткіліксіз болған жағдайда 90 күн ішінде мерзімінен бұрынғы берешекті өтеу мүмкіндігі ұсынылады.

Ипотекалық несиенің артықшылықтарының бірі болып, несиені алу мен бір уақытта сатып алынған үйді жекеменшікке алу құқығын сатып алу табысы сатып алынған үйді, несие сомасын тандағаннан кейін келесі келісім шарттарды қорытасыз:

- барлық алу несие және несие өтеу шарттары көрсетілген, Сізбен банк немесе банктік емес ұйым арасындағы несиелік келісім- шарт;

- сіз бен сатушы арасындағы тұрғын үйді сату-сатып алу келісім- шарты

- сатып алынған үйдің кепілдік келісім шарты (ипотекалық келісім-шарты);

- тұрғын үйді сақтандыру келісім шарты;

- сіздің өміріңіз бен еңбек қабілетін жоғалтуды сақтандыру келісім- шарты. Несиені рәсімдеу процесінде несие ұсынатын банктегі немесе банктік емес ұйымдағы арнайы есепшотқа алғашқы жарна енгізілді. Несиені ұсынғаннан кейін тұрғын үйдің толық құны сатушыға аударылады. Келесі басқыш сатып алынған тұрғын үйді және оны банкке кепілге беру жекеменшігін рәсімдеу болып табылады. Сату-сатып алу келісім-шарты рәсімделген мезеттен бастап, тұрғын үйдің меншік иесі боласыз.