39
B) аралас экономика;
C) корпоративті экономика;
D) дәстүрлі экономика;
E) алғашқы қауымдық экономика.
9 Шығындар теориясы
9.1 Кәсіпорындардың шығындары және олардың түрлері
9.2 Өндірілетін өнімнің өзіндік құны
9.3 Өндіріс шығындары төмендеуінің негізгі бағыттары
Мақсаты-өндіріс шығындарының түрлерін түсіндіру.
9.1 Кәсіпорындардың шығындары және олардың түрлері
Кәсіпорынның шығаратын тауарларының мөлшерін рынокқа ұсынуы, оны өндіріуге
кететін шығындарына және сол тауарлардың рынокта сатылатын бағаларына тікелей
байланысты болады. Бұдан шығатын қорытынды, тауарларды өндіру және оны сатуға
кететін шығындарды білу кәсіпорынның шаурашылық жүргізудегі тиімділігінің басты
жағының бірі болып табылады.
Шығындар-бұл кәсіпорын өзінің өндіретін және коммерциялық қызметін іске асыру
үшін өндіріс факторларының ақшалай түріндегі шығындары. Өндіріс процесіндегі айқын
шек қоятын шығындар және олардың маңызы мен практикалық қызметіндегі анықтайтын
межесі болып табылады. Кәсіпорын шығындары өндрістік белгісіне қарай 3 түрге
бөлінеді:
өзіндік құрайтын өнімдерді өндіру және сатуға кететін шығындар. Бұл капиталдың
ауыспалы айналымы аарқылы сатудан түскен ақшалай түсімді жабатын ағымдағы
шығындар;
өндірісті ұлғайтуға және жаңартға кететін шығындар. Әдеттегідей, бұл жаңа немесе
жаңғыратын өнімге жұмсалатын бір жолғы ірі күрделі қаржы шығындары;
өндірістің әлеуметтік-мәдени, тұрғын үй, тұрмыстық қызмет көрсету және осыған
ұқсас басқа да мұқтаждарға кететін шығындар. Олар негізінен пайданың есебінен
бөлінетін арнаулы қорлардан қаржыландырылады.
Өндірістік шығындардың жіктелуі
Сыныптау белгілері
Шығындардың бөлшектенуі
1. Экономикалық элементтер
2. Өзіндік құнның статьялары
3. Технологиялық
процестерге
қатыстылығы
4. Құрамы
5. Өнімнің өзіндік құнына қатысу тәсілі
6. Өндірістік процестегі ролі
7. Мақсатқа сәйкес жұмсау
8. Жоспарға қатысу мүмкіншілігі
9. Өнімнің көлеміне қатысы
10. Шығу мерзімділігі
11. Дайын өнімге қатысы
Шығындардың экономикалық элементтері
Өзіндік құнның калькулция статьялары
Негізгі, қосымша
Бірэлементтік, кешенділік
Тікелей, жанама
Өндірістік, өндірістен тыс
Өндірістік, өндірістік емес
Жоспарлы, жоспарсыз
Тұрақты, ауыспалы
Күнделікті, бір жолғы
Аяқталмаған өнімге кететін шығындар,
дайын өнімнің шығындары
40
Практикалық маңызы болатын ең тұрақты және ауыспалы шығындарға бөлу. Тұрақты
шығындар осы кезеңдегі уақыт ішіндегі сомасы өнімді өндіру және оны сатудың
мөлшеріне, құрылымына тікелей тәуелді болмайды. Тұрақты шығындарға жататындар:
міндетті заемдық ақылар, есепті төлемдер, ғимараттар мен жабдықтардың амортизациясы,
сақтандыру жарналары және т.б
Ауыспалы шығындар – бұл осы кездегі уақытта өнімді өндірудің мөлшеріне және
сатылуына тәуелді болмайтын шығындар. Мысалы, еңбекақы шығындары, шикізаттар,
отын, энергия, көлік қызметі және т.б Тұрақты және ауыспалы шығындардың арасындағы
айырмашылықтың елеулі маңызы бар. Тұрақты шығындар керек десе, жалпы алғанда,
өндірілмеген өнімге де төленуге тиісті, ал ауыспалы шығындармен кәсіпкер өндіріс
көлемін өзгерту жолымен басқаруы мүмкін.
Шығындар экономикалық және бухгалтерлік болып ажыратылады. Экономикалық
шығындар деп кәсіпорынның ресурстарды пайдаланғаны үшін жеткізушілерге төлейтін
төлемдердің барлық түрлерін айтады. Олар екі түрден тұрады: сыртқы (анық немесе
ақшалық) және ішкі (күңгірттік немесе өзінен - өзі түсінікті). Сыртқы шығындар – бұл
ресурстарды жеткізушілерге ақшалай түріндегі төлемдері; шикізаттар төлемдері,
материалдар, отын, еңбекақы, тозуды есептеу және т.б. Бұл топтағы шығындар
бухгалтерлік шығындарға жатады. Кәсіпорынның ішкі шығындары күңгірт, өзінен-өзі
түсінікті сипатта болады. Олар кәсіпорын иелерінің қарамағындағы ресурстарды өндірісте
пайдаланғанын нақтылап көрсетеді: жерді, ғимараттарды, олардың жеке еңбектері және
т.б. үшін кәсіпорын ресми төлемдейді.
9.2 Өндірілетін өнімнің өзіндік құны
Кәсіпорынның іс-әрекетіндегі басты көрсеткіштердің бірі - өнімнің өзіндік құны. Бұл
өнімді өндіруге және оны сатудағы ақшалай нысанында көрсетілетін шығындардың
жиынтығы. Сөйтіп, жалпы өндірістік тиімділігін анықтайды.
Өзіндік құнның экономикалық мазмұны – жұмсалған шығындардың орнын толтыру
және соның есебінен өндіретін барлық элементтердегі жай ұдайы өндірісті, өндірістік
қорларды және жұмыс күштерін қамтамасыз ету. Осы арада кәсіпорынның өзіндік
құнының маңызды элементтері: амортизация жұмсалған материалдық ресурстардың
құны, еңбекақы – бұл шығындардың басты статьялары.
Сонымен қатар, кәсіпорын бір уақытта басқа да шығындарды іске асырады: өздерінің
қызметкерлеріне сыйлық, банктік несиеге процент төлеу, әлеуметтік объектілерді ұстау,
бюджеттен тыс қорларға аударым дарналарын жасау – бұл шығындар кәсіпорынның
қосымша шығындарын құрайды.
Өзіндік құн тиімділіктің мынадай маңызды көрсеткіштері: пайда, және
пайдалылығының деңгейі мен серпінін анықтайды. Өзіндік құнның маңызы оның
орындалу функцияларымен анықталады.
1.
Өзіндік құн өнім құнының кең бөлігі болып табылады. Мұның мәнісі, өнімнің
өзіндік құны арқылы өндіріс қаражаттарын жұмсауды қамтамасыз етеді.
2.
Өзіндік құн көтерме сауда бағасын қалыптастырудың негізі болып табылады, оның
есепсіз жүргізілуі бағаның құрылуына негіздеме бола алмайды.
3.
Өзіндік құнның негізінде пайданы, кейбір бұйымдардың пайдалылығын, яғни
оларды шығарудың мақсатқа сай екендігін есептеу.
Кәсіпорынның өзіндік құны, жалпы табысы және пайдасы
Жалпы табыс
Материалдық шығындар
Еңбекақы
Пайда
Өндірістік шығындары (өзіндік құн)
Ө т к і з у к ө л е м і
