3
Кіріспе
Әлемді жайлаған қаржы-экономикалық дағдарыстан шығу, ұлттық экономикалық
тұрақтануы және одан әрі дамуы мәселелерін шешу-жаңаша экономикалық ойлауды,
қазіргі дәуір жағдайындағы нарық ерекшеліктерін терең түсініп, жаңа экономикалық
теорияның тығыз бірліктерін көрсететін методологиялық негіздерін аша түсуді қажет
етеді.
Елімізде жүргізіліп жатқан реформалар, «Қазақстан-2030» бағдарламасын іске асыру
студенттердің экономикалық біліктілігін, нарықтық экономикалық теория негіздерін терең
меңгеріп, кәсіби мамандықтарды толығымен игерулеріне негізделген. Олардың
«Экономикалық теория» пәнін оқып білуі, нарық механизімін қолдану негіздерін,
экономикалық заңдарының шаруашылық тәжірибесіндегі әрекеттерін, сұраныс пен
ұсынысты қалыптастырудың ғылыми негіздегі іс- тәжірибесін, нарықтағы бәсекелестік
пен бағаның құрылуын меңгеруі өз бетінше ойланып шешім қабылдай алуына мүмкіндік
береді. Ұсынылып отырған оқу құралының мақсаты экономикалық теорияларды тиянақты
оқу арқылы қоғамдық өмірде болып жатқан әлеуметтік-экономикалық жағдайларды
талдай білу, шаруашылық тәжірибелерінің қиын және күрделі есептерін шешу, объективті
экономикалық заңдылықтар мен тәсілдерді дұрыс пайдалану, өндірістегі басқарудың
принциптері мен нарық шаруашылығының әдістерін тиімді қолдана білуге септігін
тигізеді.
Оқу-әдістемелік құралда экономикалық теория пәні және әдіс- тәсілдері, экономикалық
теорияның қоғам дамуындағы орны мен рөлі көрсетілген. Сондай-ақ қоғамдық өндірістің
негіздері, меншік қатынастары және олардың экономикадағы орны анықталған.
Қоғамдық өндірістік кешендері, сұраныс пен ұсыныс теориясының жеке дара ұдайы
өндіріс теориясының негіздері талданып, кәсіпорын капиталының (қорларының)
айналымы,
кәсіпорынның
(фирманың)
шығындары
мен
табыстары,
өндіріс
факторларының нарығы және факторлары түсіндіріледі.
Ұлттық экономика жүйе ретінде макроэкономикалық тепе-теңдік, экономикалық
дамудың тұрақсыз болуы макроэкономика заңдылығы, жұмыссыздық пен экономикалық
тұрақсыздық көрінісі ретінде, сонымен қатар экономикалық саясаттың негізгі бағыттары,
экономикалық өсу мәселелері қазіргі экономикалық теория нақты және функционалды
экономиканың салалық, аймақтық ғылымдар байланыстылығында келтірілген. Оқу
құралы әлемдік және ұлттық экономикалық ғылымның жетістіктері мен экономист-
ғалымдардың теориялық еңбектері негізінде түзілген. Әр тақырыпқа сәйкес қаралған
мәселелері жан-жақты қарастырып терең меңгеру үшін қайталанатын сұрақтар беріліп,
қосымша әдебиеттер негізі ұсынылған. Автор ұсынылған еңбекті одан әрі жақсартуға
бағытталған сын ескертпелер мен ұсыныстарды ерекше қабылдайтынын алдын-ала
ескертіп алғысын білдіреді.
4
1 Экономиканың ғылым ретінде қалыптасуы мен дамуы
1.1 Эконоимика негіздерінің даму кезеңдері.
1.2 Экономиканың ғылыми зерттеу әдістері.
1.3 Қоғамды экономикалық ұйымдастырудың негізгі проблемалары.
Мақсаты –Экономиканың пәнінің мәнін анықтау.
1.1 Экономиканың даму кезеңдері.
Экономика – адамның шектеусіз қажеттіліктерін қанағатандырудағы қоғам
өндірісінің сирек, шектелген ресурстарын бөлу, айырбастау және тұтыну туралы
ғылым. Экономикалық ой-пікірлердің қалыптасуы ежелгі заманнан басталады. Алғашқы
қауым адамдарының өндіріс, айырбас, тіршілік игіліктерін бөлу және тұтыну
қатынастары жөнінде белгілі бір түсініктері болған. Олардың алғашқы қауымдық
қоғамының экономикасын құрайтын құбылыстар туралы пікірлері әр түрлі уағыз бен
тәртіп ережелерінде ресімделген. Бұл туралы бізге дейін жеткен Египет папирустары,
ежелгі үнді Ведалары, Хаммурапи патшаның заңдарында көрсетілген. Бірақ бұл ғылым
емес, тек қана оның ұрығы еді.
Экономика туралы ғылым табиғат пен қоғам туралы адам білімінің жүйесі ретінде
дамыған құлдық қоғамда пайда болды.
Экономика туралы алғашқы түсініктер Ксенофонт, Платон, Аристотель және басқа да
ойшылдардың еңбектерінде берілген. «Экономия» терминін алғаш ұсынған Ксенофонт,
мұның мағынасында үй шаруашылығы (ойкос-үй, шарушылық; номос – заң) деген
ұғымды білдіреді. Термин Аристотель еңбектерінде де кездеседі, ол шаруашылықты екі
түрге бөледі: экономия және хрематистика (баю, пайда таба білу шеберлігі). Оның
түсіндіруі бойынша экономикадан хрематистика пайда болады.
Көп ғасырлар бойы «экономия (ойкономия)» сөзі үй шаруашылығын ұйымдастырып,
жүргізу ережелерін қамтыған. Сонымен қатар феодалдық бытыраңқылықты жеңу,
орталықтандырылған мемлекетердің бірлесуі үй шаруашылығынжүргізу ережелері емес,
жалпы ұлтық мемлекеттік шаруашылықты жүргізу ережелерінің анықталуы қажет
етті. Осыған байланычсты «экономия» ұғымы жаңа мәнге ие болып, «саяси экономияға»
айналды, ол грек тілінде полис – мемлекет; ойкос – үй шаруашылығы; номос - заң дегенді
білдіреді.
Саяси
экономия ұғымын алғаш енгізген Антуан де Монкретьен болатын. 1615жылы оның
“Саяси экономия трактаты” деген еңбегі жарық көрді. Мұнда мемлекеттік
шаруашылықты жүргізу кеңестері мазмұнданған. Саяси экономия ғылым ретінде XVI-
XVII ғасырларда пайда болған. Бұл кезеңнің алғашқы ілімі Меркантелизм (итальян
сөзі
–
саудагер,
көпес) болды. Осы ілімнің негізгі мазмұны байлық көзі тауар мен ақша айналымы
саласында болды деп есептелінді. Меркантелизм екі кезеңнен тұрды: алғашқы кезең
–
ақша балансы теориясын ұсынды, оған сәйкес олар елден ақшаны сыртқа шығаруға
тыйым
салу
қажеттілігін
ұсынды;
соңғы
кезең
–
меркантелистер тауар айырбастау сферасын зерттеуге көшті. Алғашқы меркантелис
терден айырмашылығы олар ақшаны шетке шығаруға тыйым салмады, өндірістік та
уарлардың экспортын көбейтіп, протекционизм саясатын жүзеге асыруды ұсынды.
Протекционизм
–
ұлттық экономиканы қорғау. Меркантелистер өкілдеріне Монкретьен, Стафорд, Мен,
Фосашков жатады. Айналыс аясындағы бағыттарды жаулап алып, буржуазия аясына
өтеді. Оның мәні байлықтың көзі өндірілген игіліктер тек айырбасталатын сауда са
