Наурыздың 3-і

• Сабақтың тақырыбы:
• Тірі ағзалардың Жер қабықтарына әсері
• География пәні мұғалімі:
• Абишева Гульмира Каировна
• Сыныбы: 6“а”

Сабақтың мақсаты:

• Тірі ағзалардың Жер қабықтарына әсерін білу, түсіну;
• Оқушылар тірі ағзалардың Жер қабықтарына әсерін талдауы;
• Сабақта қосымша мәліметтерді пайдалана отырып тірі ағзалардың Жер ғаламшарында және күнделікті өмірде алатын орнын бағалау.

• Сабақтың технологиялық картасы

Сабақтың оқу-жабдығы:

• Қосымша мәліметтер:
• Интернет желісі, қосымша әдебиеттер, суреттер, интербелсенді тақта
• Постер, смайликтер, маркерлер

Сабақтың барысы:

• Ұйымдастыру.
• Білу, түсіну.
• Талдау, қолдану
• Анализ, бағалау.
• Кері байланыс
• Үйге тапсырма.
• Бағалау.

• Сәйкестендіру

• Терминдер

• Мағыналары

• 1.Биосфера

• 1.Жер бетіндегі сулар

• 2.Биоценоз

• 2.Жер қыртысы және мантияның жоғарғы кристалдық тау жыныстарынан тұратын қабат

• 3.Гидросфера

• 3.Жердің тірі ағзалар мекендеген және олардың әсерінен өзгерген қабығы

• 4. Тірі ағзалар

• 4.Биоценоздардың таралу заңдылықтарын зерттейтін ғылым

• 5.Атмосфера

• 5.Жер бетінің біртекті алқабын мекендейтін өсімдіктер, жануарлар және майда ағзалар бірлестігі

• 6.Литосфера

• 6. 500 мыңнан 1 миллионнан

• 7. Биогеография

• 7.Жер шарындағы ауа қабаты

• 8.Өсімдіктердің түрі ...,
• жануарлардың түрі ... асады

• 8.Жануарлар, өсімдіктер, майда ағзалар

• Фотосинтез

Фотосинтез – бұл жапырақтарда Күннің әсерінен болатын органикалық емес заттардан (көмірқышқыл газы мен судың) органикалық заттардың (крахмалдың) түзілуі.

• Фотосинтез – бұл жапырақтарда Күннің әсерінен болатын органикалық емес заттардан (көмірқышқыл газы мен судың) органикалық заттардың (крахмалдың) түзілуі.

Фотосинтез қалай жүреді?

• Фотосинтез жасыл түсті пигмент-хлорофилл клеткаларда түзіледі. Бұл зат Күннің энергиясын жұтады және таратады. Бұл өсімдіктердің құрамында хлоропласт болады.

• №1 тәжірибе дәлелдейді, Күннің көзінсіз өсімдіктерде органикалық заттар түзілмейді

• №2 тәжірибе, жапырақтарда органикалық заттар Күннің көзінің көмегімен ғана түзіледі.

Тышқан герметикалық қалпақтың астында тұншығады, бірақ өсімдік болған қалпақтың астында тірі қалады.

• Джозеф Пристлидің тәжірибесі

• Тышқан герметикалық қалпақтың астында тұншығады, бірақ өсімдік болған қалпақтың астында тірі қалады.

Фотосинтездің маңызы

• Органикалық зат түзіледі.
• Атмосфера оттегімен байытылады.
• көмірқышқыл газын сіңіреді.

Қарапайым минералды заттардан

• Қарапайым минералды заттардан
• Күн көзінде жыл бойы
• Фотосинтез жүреді.
• Күннің шуағы шашылады,
• Шуақ жапыраққа түседі,
• Оттегі ауаға таралады.
• Адамдар дем алады, тамақтанады, тіршілік етеді
• Бірақ та олар түсінуге тырспайды...
• Таң ата сала,
• Жапырақ өз жұмысына кіріседі.

Сұрақтарға жауап бер:

• Фотосинтез деген не?
• Өсімдіктердің қай бөлігінде органикалық зат түзіледі?
• Жапырақтарда крахмалдың пайда болуына не керек?
• Фотосинтездің жүруімен өсімдіктер қандай газдарды сіңіреді?
• Фотосинтездің жүруімен өсімдіктер не бөліп шығарады?
• Табиғат пен адам өмірінде фотосинтездің маңызы қандай?

Қатені тап

• Фотосинтез- бұл жапырақтарда Күннің әсерінен болатын органикалық емес заттардан органикалық заттардың түзілуі. Фотосинтездің жүруі үшін: күннің көзі, өсімдіктер, оттегі және су керек.
• Фотосинтездің жүруімен пайда болатын зат– крахмал. Фотосинтезге қауіпті заттар көмірқышқыл газы мен су.

Сызбаны пайдаланып фотосинтездің жүру жолын түсіндір

Астың дәмін келтірген тұз әулие Елдің сәнін келтірген қыз әулие,- деген екен атам қазақ. Тұздың тамақ дәмін келтіруден басқа көптеген пайдалы тұстары бар... денсаулыққа, шаруаға келтіретін пайдалары коп: жылы суға еріткен түз тұмау тигенде ауыз шайқаса, тамақтың ауырғанын басады. Тұмаудан мұрын біткенде тұзды сумен әр екі сағаттан кейін мұрынды шайқап отырса, тұмау жоғалады. Тамаққа суық тигіш болмас үшін, қақырығы бар адамдардың қақырығы жылдам түсу үшін тамақты тұзды сумен шайқап жүрудің көп пайдасы бар. Спиртке езілген тұз әр түрлі киімге тиген май таптарын кетіреді. Уксуске езілгені бақыр, жез, шыны секілді ыдыстардың жуғанға кетпейтін таттарын кетіреді. Лимон суына езілген тұз ескі тоттарды, киімдерге тиген қара сызатты кетіреді. Анық кетіру үшін көбірек жуып, көбірек кептіру керек. Тұзды су сіңген ағаш нәрсе тез шірімейді.

• Астың дәмін келтірген тұз әулие Елдің сәнін келтірген қыз әулие,- деген екен атам қазақ. Тұздың тамақ дәмін келтіруден басқа көптеген пайдалы тұстары бар... денсаулыққа, шаруаға келтіретін пайдалары коп: жылы суға еріткен түз тұмау тигенде ауыз шайқаса, тамақтың ауырғанын басады. Тұмаудан мұрын біткенде тұзды сумен әр екі сағаттан кейін мұрынды шайқап отырса, тұмау жоғалады. Тамаққа суық тигіш болмас үшін, қақырығы бар адамдардың қақырығы жылдам түсу үшін тамақты тұзды сумен шайқап жүрудің көп пайдасы бар. Спиртке езілген тұз әр түрлі киімге тиген май таптарын кетіреді. Уксуске езілгені бақыр, жез, шыны секілді ыдыстардың жуғанға кетпейтін таттарын кетіреді. Лимон суына езілген тұз ескі тоттарды, киімдерге тиген қара сызатты кетіреді. Анық кетіру үшін көбірек жуып, көбірек кептіру керек. Тұзды су сіңген ағаш нәрсе тез шірімейді.

Әктас қалай пайда болды? Бор-мұхит пен теңіздерде тіршілік ететін ұсақ ағзалардың қабыршақтары мен қаңқаларынан пайда болады. Олардың әктен

• Әктас қалай пайда болды? Бор-мұхит пен теңіздерде тіршілік ететін ұсақ ағзалардың қабыршақтары мен қаңқаларынан пайда болады. Олардың әктен
• түзілген қаңқаларынан теңіз, мұхиттарда, су астында үйінді пайда болады.

Қаңқалар үйіндісінен жартас-риф және шеңберлі жартас- атолл түзіледі. Әк алуға көбінесе рифтегі көп қармалауышты маржандардың қаңқалары пайдаланады. Бор бор дәуірінде түзілген, тау жер бетінде тұтас жота болып көтерілген. Ақтау жотасы осылай пайда болған. (Маңғыстау картасынан Ақтау жотасы көрсетіледі). Ұлутас неоген дәуірінде түзілген. Әсіресе ұлутасқа үстірт бай. Мәрмәр керісінше, әктастың жер қойнауына батып, тереңдегі магма ошағына жақындап, жоғары температура мен қысымның әсерінен, жымдасуынан пайда болған. Ақтаудағы ақ ұлутас үйлер Ұлутас шоқылар Ақтау.Теңіз жағасындағы ғимараттар.

• Қаңқалар үйіндісінен жартас-риф және шеңберлі жартас- атолл түзіледі. Әк алуға көбінесе рифтегі көп қармалауышты маржандардың қаңқалары пайдаланады. Бор бор дәуірінде түзілген, тау жер бетінде тұтас жота болып көтерілген. Ақтау жотасы осылай пайда болған. (Маңғыстау картасынан Ақтау жотасы көрсетіледі). Ұлутас неоген дәуірінде түзілген. Әсіресе ұлутасқа үстірт бай. Мәрмәр керісінше, әктастың жер қойнауына батып, тереңдегі магма ошағына жақындап, жоғары температура мен қысымның әсерінен, жымдасуынан пайда болған. Ақтаудағы ақ ұлутас үйлер Ұлутас шоқылар Ақтау.Теңіз жағасындағы ғимараттар.

Маңғыстау жері карсты үңгірге бай. Карсты үңгірді жергілікті жерде «кеуек», «ойық» деп атайды. (Булы ойық, Өтебай ойығы) 1915 жылы З.Гейле деген зерттеуші Жыңғылды, Ұры кеуек үңгірлерін зерттеп жазған. Қазір 30-дан аса үңгірлер белгілі. Ірісі Үстіртте. Өлі қолтық, Қарашек, Тұзбайыр, Сағындық, Қарамая, Борлы-мүйіс, Жыланды, Үшауыз, т.б. Үңгір жер асты мешіттерінің салынуына (сәулет, тарих ескерткіштері- Шақпақ Ата, Шопан-Ата, Бекет-Ата, Қараман-Ата ықпал еткен.

• Маңғыстау жері карсты үңгірге бай. Карсты үңгірді жергілікті жерде «кеуек», «ойық» деп атайды. (Булы ойық, Өтебай ойығы) 1915 жылы З.Гейле деген зерттеуші Жыңғылды, Ұры кеуек үңгірлерін зерттеп жазған. Қазір 30-дан аса үңгірлер белгілі. Ірісі Үстіртте. Өлі қолтық, Қарашек, Тұзбайыр, Сағындық, Қарамая, Борлы-мүйіс, Жыланды, Үшауыз, т.б. Үңгір жер асты мешіттерінің салынуына (сәулет, тарих ескерткіштері- Шақпақ Ата, Шопан-Ата, Бекет-Ата, Қараман-Ата ықпал еткен.

Материктік және мұхиттың жер қыртысы. Литосфераның беткі жұқа қабығы жер қыртысын құрайды. Ол құрамы мен құрылысына қарай материктік және мұхиттық деп бөлінетінін білесіңдер (олардың айырмашылығын естеріңе түсіріңдер).

• Материктік және мұхиттың жер қыртысы. Литосфераның беткі жұқа қабығы жер қыртысын құрайды. Ол құрамы мен құрылысына қарай материктік және мұхиттық деп бөлінетінін білесіңдер (олардың айырмашылығын естеріңе түсіріңдер).

Биосферадағы тірі ағзалардың қызметі

• Биосферадағы тірі ағзалардың қызметі
• Энергетикалық қызметі
• Биосфераның қалыпты тіршілігі үшін және оның дамуы үшін энергия қажет. Ондай негізгі энергия көзі — Күн. Жасыл өсімдіктер фотосинтез процесі кезінде Күн сәулесін өзіне сіңіріп, мүшелерінде органикалық заттардың қорын жинақтайды. Өсімдіктердегі органикалық заттарды басқа азғалар пайдаланады. Жасыл өсімдіктерде жинақталған энергияның есебінен бүкіл биосферадағы тіршілік қалыпты жүріп отырады.

Газдық қызметі

• Газдық қызметі
• Газдардың тасымалдануы және олардың бір күйден екінші күйге өзгеруі тірі ағзалардың қатысуымен жүреді. Газдық қызмет арқылы биосфераның газдық құрамының тұрақтылығы қамтамасыз етіледі. Жер бетіндегі көптеген газдар биогенді жолмен пайда болған. Тірі ағзалардың тіршілігі нәтижесінде оттек, азот, көмір қышқыл газы, күкіртті сутек, метан, т.б. газдар тасылмалданады.

Жинақтау қызметі

• Жинақтау қызметі
• Тірі азғалар коршаған ортадан алған, биогенді элементтерді өз мүшелерінде жинайды. Тірі азғалар құрамында болатын элементтердің коршаған ортада кездесетін элементтерден едәуір айырмашылығы болады. Тірі ағзалардың құрамында сутек, көміртек, азот, оттек, натрий, магний, кремний, күкірт, т.б. элементтердің жеңіл атомдары көбірек кездеседі. Мұндай элементтердің тірі ағзаларда жинақталуы қоршаған ортаға қарағанда жүздеген, мыңдаған есе көп болады. Осы арқылы биосфераның химиялық құрамының әр түрлі екендігі байқалады.

Тотығу-тотықсыздану қызметі

• Тотығу-тотықсыздану қызметі
• Тірі азғалар топырақ арасында және гидросферада бұл қызметін үнемі атқарып отырады. Тірі азғалар заттарды тотықтыру арқылы оксидтер түзеді, ал кейбір заттарды (көмірсутек, күкіртті темір, т.б.) қалпына келтіреді. Кейбір ұсақ азғалар пайдалы қазбалар (әктәс, боксит, т.б.) түзуге де қатысады.

Биохимиялық қызметі

• Биохимиялық қызметі
• Тірі ағзалардың биохимиялық қызметі қоректенуі, тыныс алуы, көбеюі және (өлген ағзалардың) ыдырауы мен шіруі кезінде байқалады. Бұл кезде элементтер атомдар түрінде бір орыннан екінші орынға ауысады. Кейде адамның іс-әрекетінің нәтижесінде, биосфераға тән емес әрі биосфераға зиянды әсер ететін зат айналымы байкалады. Мысалы, өнеркәсіп орындарынан, көліктерден улы қоспалар бөлініп ауаны ластайды. Ал қышқыл жаңбырдың да табиғатка зияны мол. Сондықтан да табиғатты мұндай ластанудан корғау шараларына ерекше мән беру кажет.

Биосфера — құрамы, құрылымы және энергетикасы, негізінен, тірі ағзалардың қарекетімен байланысты Жер қабығының (сферасының) бірі. Биосфера ұғымы "географиялық қабық" ұғымына жақын. Заттар мен энергия алмасуының курделі биохимиялық циклондарымен өзара байланыстағы атмосфераның жер беті бөлігін, гидросфераны және литосфераның үстіңгі бөлігін қамтиды. Биосфераның жоғарғы шекарасы атмосферада 30 км биіктікке дейін, төменгі шекарасы құрлықта жер бетінен 4— 5 км терендікте, Дүниежүзілік мұхитта ең терең ойыстың түбімен өтеді. В.И. Вернадский бойынша биосферада 7 әр түрлі, бірақ өзара байланыстағы зат түрлерін бөлуге болады, олар: тірі заттар, биогендік заттар, енжар заттар, биологиялық енжар заттар, радиоактивті заттар, шашыранды атомдар, ғарыштық заттар. Биосфераның негізгі функциясы — Күн энергиясын фотосинтездейтін ағзалардың пайдалануын және бүкіл тіршілік процестерінің динамикасын қамтамасыз ететін энергия мен заттардың биологиялық айналысы. Тірі азғалар (тірі заттар) мен олардың тіршілік ететін ортасы ғаламдық, аймақтық және жергілікті деңгейде динамикалық жүйелер түзе отырып, бірімен-бірі өзара тығыз байланыста және өзара орекеттес болады. "Биосфера" терминін алғаш австриялық геолог Э. Зюсс енгізді (1875 ж.).

• Биосфера — құрамы, құрылымы және энергетикасы, негізінен, тірі ағзалардың қарекетімен байланысты Жер қабығының (сферасының) бірі. Биосфера ұғымы "географиялық қабық" ұғымына жақын. Заттар мен энергия алмасуының курделі биохимиялық циклондарымен өзара байланыстағы атмосфераның жер беті бөлігін, гидросфераны және литосфераның үстіңгі бөлігін қамтиды. Биосфераның жоғарғы шекарасы атмосферада 30 км биіктікке дейін, төменгі шекарасы құрлықта жер бетінен 4— 5 км терендікте, Дүниежүзілік мұхитта ең терең ойыстың түбімен өтеді. В.И. Вернадский бойынша биосферада 7 әр түрлі, бірақ өзара байланыстағы зат түрлерін бөлуге болады, олар: тірі заттар, биогендік заттар, енжар заттар, биологиялық енжар заттар, радиоактивті заттар, шашыранды атомдар, ғарыштық заттар. Биосфераның негізгі функциясы — Күн энергиясын фотосинтездейтін ағзалардың пайдалануын және бүкіл тіршілік процестерінің динамикасын қамтамасыз ететін энергия мен заттардың биологиялық айналысы. Тірі азғалар (тірі заттар) мен олардың тіршілік ететін ортасы ғаламдық, аймақтық және жергілікті деңгейде динамикалық жүйелер түзе отырып, бірімен-бірі өзара тығыз байланыста және өзара орекеттес болады. "Биосфера" терминін алғаш австриялық геолог Э. Зюсс енгізді (1875 ж.).

Тест тапсырмалары: Жауап кодтары

• 1. Фотосинтез процесі қай жерде жүреді:
• а) хлоропласта в) митохондрияда с) хромопласта
• д) лейкопласта е) мезосомады
• 2. Фотосинтез кезінде өсімдіктер бөлетін оттегі қайдан пайда болады.
• а) судан в) көмірқышқыл газынан с) крахмалдан
• д) ақуыздан е) майлардан
• 3. Фотосинтез кезінде су фотолизі қай жерде жүреді:
• а) тек ғана жарықта в) тек қараңғыда с) жарық және қараңғы фазаларында д) ешжерде жүрмейді е) дұрыс жауап жоқ
• 4. Күн сәулесі энергиясы арқылы органикалық қосылыстардың синтезі қалай аталады?
• А) гликолиз В) тотығу фосфорлану С) фотосинтез
• Д) нәруыз биосинтезі Е) репликация

• Үйге тапсырманы дифференциалдап беру. 1 топқа: Кальций және оның қосылыстары тақырыбын оқу 2 топқа: Оқулықтағы №10, №11 жаттығу (128-бет) 3 топқа: Ізденіп шығармашылықпен жұмыс істеу: «Менің өлкемнің байлығы» тақырыбына реферат жазу. Бағалау бетшесі

Бағалау.