Н. С. Сейітов г-м.ғ. д., профессор Оқулықта «Геология және пайдалы қазбалар кен орындарын барлау»

мұнда: n - жыныстың құрамындағы минералдар саны; 
V
і
– әрбір минералға тиісті көлем. 
Жыныстың табиғи түріндегі белгілі бір көлемінің массасы 

0
-ден басқаша 
болады. Оның себебі кеуектілікке байланысты. Сондықтан тығыздықтан басқа 
көлемдік масса 

деген ұғым бар. 
Көлемдік масса дегеніміз құрғақ жыныстың табиғи түріндегі кеуектілігін 
есептегендегі белгілі бір көлемінің массасы. Тығыздық әрқашанда көлемдік 
массадан көп болады. 
Көлемдік масса мен тығыздықтың арасындағы байланыс кеуектілік арқылы 
көрсетіледі: 

=

0
(1-Р) немесе

0
=

(1+K
n
) , 
мұнда:
Р - абсолют кеуектілік, 
К
n
– кеуектілік коэффициенті. 
Егер жыныс тығыздығы біркелкі минералдардан тұратын болса, онда оның 
көлемдік массасы кеуектігіне байланысты болады. Мысалы известняктің көлемдік 
массасы оның құрамындағы кальциттің көлемдік массасы 2,7 т/м
3
болсада 1,5 т/м
3
тен 2,5 т/м
3
-ке дейін ғана болады. 
Кеуектілігі аз жыныстардың көлемдік массасы олардың минералдық 
құрамына байланысты болады. Мысалы магмалық жыныстардың құрамындағы 
кварцтың мөлшері азайған сайын көлемдік массасы көбейеді.Оның себебі 
магмалық жыныстарды құрайтын темір-магнезиалдық минералдарға (оливин, 
пироксендер, биотит ж.т.б.) қарағанда кварцтың тығыздығы аз. Жыныстардың 
көпшілігінің көлемдік массасы 1,5 т/м
3
тан 3,5 т/м
3
-ке дейін болады. 
Үлкен көлемдік масса кенге тән болады, себебі оның құрамына ауыр кен 
минералдары – гематит, магнетит, сидерит, киноварь-кіреді. Кристалдық 
жыныстардың тығыздығы, оларға құрамы жағынан ұқсас аморфтық /шыны/ 
жыныстардың тығыздығына қарағанда 4-10 есе артық болады. 
Көлемдік массасы аз жыныстарға гидрохимиялық шөгінділер гипс /2,3 т/м
3
/және тас тұзы /2,1 т/м
3
/ жатады. Көлемдік массасы өте аз жыныстарға /0,72

2 т/м
3
/ тас көмір және торф жатады. Көмірлердің көлемдік массасы олардың кеуектілігі 
мен құрамындағы көміртегінің және минерал қоспалардың мөлшеріне байланысты 
болады. Мысалы көміртегінің тығыздығы 2,3т/м
3
болғандықтан көмірдің 
көмірленуі өскен сайын көлемдік массасы да өседі. Осы себеппен көмір 
метаморфтанған түрлеріне өткен сайын /қоңыр көмір-газдық көмірлер - антрацит 
/оның кеуектілігі азаяды. 
Жыныстың белгілі бір көлемінің салмағы меншікті салмақ деп аталады - 

0
. 
Ал табиғи кеуекті жағдайдағы құрғақ жыныстың бір көлемінің салмағы көлемдік 
салмақ деп аталады - 

. Меншікті салмақ пен көлемдік салмақтың арасында 
мынандай байланыс бар: 

0
=


g , 
мұнда:
g - еркін түсу үдеуі. 
Жыныстың меншікті және көлемдік салмақтары күшке байланысты 
параметрлер. Сондықтан олар тек қана гравитациялық өрістен туған күштерді 

қарастырған уақытта қолданылуы керек. Мысалы, ұңғы қабырғаларының тау 
қысымының әсерінен құлауы. Ал егер бір нәрсенің сан мөлшерін бағалау керек 
болса тығыздық пен көлемдік массаны пайдалану керек. 
Меншікті 
салмақ 
пен 
көлемдік 
салмақтардың 
талқандалған 
тау 
жыныстарының бөлшектерін жер бетіне шығарудың тиімділігін шешкенде үлкен 
маңызы бар. Үлкен салмақты талқандалған тау жыныстарының бөлшектерін 
жоғарыға шығару үшін көп энергия керек. Мұндай бөлшектер ұңғының оқпанын 
толтырушы жуғыш сұйықтың ішінде жылдам шөгіп, бұрғы құралын бөктіріп 
тастайды. Бұл көрсеткіштерге балшық ерітіндісінің тау жыныстарының 
бөлшектерін шөктірмеу қабілеті байланысты болады. 

жүктеу 8,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: