Ислам діні және қазақ халқы

ХІХ ғасырда қазақтар арсында исламның сіңуі күшейе түсті. Бұған Ш. Уәлихановтың сөзі дәлел болады. «Под влиянием татарских мулл, среднеазиатких ишанов и своих прозелитов народность все более принимает общемусульманский тип».

Жалпы, Қазақстанда исламның түрлері мен көріністері сан алуан. Халықтық, немесе басқаша айтқанда, тұрмыстық исламды (ресми исламнан өзгеше) сипаттайтын діни синкретизм (кұбылыстардың о бастағы тұтастығы) канон (ереже), қалыптардан әр түрлі ауытқуға жол берілді. Қазақстан жеріне сонау VIII ғасырда енген ислам тек XIX ғасырда ғана еліміздің барлық аймақтарында берік орнықты. Қазақстанда діни өмірдің өзіндік ерекшеліктері исламның республиканың басқа аймақтарымен салыстырғанда Оңтүстік Қазақстан тұрғындарының өміріне неғүрлым терең бойлап енуіне ықпал етті. Соған қарамастан Қазақстанның діни өмірі оның барлық аймақтарында да исламның өзара ықпалы мен әрекеттестігі және қазақтардың тұрмысында күні бүгінге дейін кездесетін мұсылмандыққа дейінгі сенім-нанымдардың көріністері нәтижесінде қалыптасқан сан алуан діни синкретикалық қалыптарымен сипатталады.

XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында қазақтар негізінен мұсылман діни оқуының (шариғат, аят-хадисінің) негіздерімен таныс болып, оның шарттарын орындаумен қатар, балаларын мұсылман мектептерінде, медреселерде оқытты, мешіттерге барып тұрды, демек қызу діни тіршіліктегі мұсылмандар болды. Мұны көптеген молдалардан, ишандардан, қожалар мен басқа да діндарлардан тұратын мұсылмандық дін басылар қызметі реттеп отырды. Осының бәрі бұл кезеңде қазақтар арасындагы ислам үстірт, шалағай сипатта болды-мыс деп көрсетілген пікірге шүбә келтіруге мүмкіндік береді.

Әлбетте Орта Азия халықтарымен салыстырғанда қазақтар діни фанатизмге (тақуа бірбеткейлікке) соншалықты бой алдырған жоқ. Бұған исламның Қазақстанда біршама кешірек тарағаны, мұсылмандардың діни орталықтарының алшақтығы әсер етті. Ал енді өдебиеттерде кездесіп қалатын қазақтар Құран сүрелерін қарадүрсін жаттап алады да, исламды шалағай білумен ғана шектеледі деген пікірлерге келетін болсақ, бұл ислам ертерек және тереңірек қанат жайған Орталык Азия дінге сенушілерінің басым көпшілігіне де, мәселен, өзбектер мен тәжіктерге де тән ортақ кемшілік. Бұл кезеңде қазақтардың Құдайға құлшылық етіп, Аллаға сыйынуы арнайы діни орындарға тәуелді болмады. Кез келген жерде намаз оқылатын. Сондай-ақ діннің негіздерін ұғындыру Құран мен араб тіліндегі кітаптармен шектелмейтін. Дінді уағыздаушыларды қазақтар пір тұтып, оның жетекшілігімен діни жоралғыларды мүлтіксіз орындап отырды.

Мұның үстіне XIX гасырда қазақтардың заңдық-құқықтық қатынастары едәуір дәрежеде кәдуілгі адатпен айқындалуының өзі қазақ қоғамында патриархалдық-рулық тұрмыстың сақталуымен түсіндіріледі. Бұл кезеңде қазақтардың әлеуметтік-экономикалық өмірінен басты ерекшелік сипаты адатты шариғатпен ұштастыру болды. Ислам адаттың көптеген әлеуметтік қағидаларын жаңғыртқандықтан адат пен шариғатты айқын ажырату кейде қиынға түсетін.

Осылайша, исламның қазақ халқы арасында кең таралуы ХІХ ғасыр деп қарастыра аламыз. Және ол Қазақстанда исламға дейінгі наным-сенімдермен қатар жүруімен, ықпалымен ерекшеленеді.

Кеңестік кезеңдегі ислам. Төмендегі тақырып бойынша негізінен Р. Мустафинаның «Қазақи ислам» мақаласына арқа сүйегенімізді ескертеміз.

1917 жылғы оқиғалар мұсылмандардың саяси қызметінің жандануына жәрдемдесті. Қазақстанда - Алаш, Өзбекстанда - Кіші-бұхарлықтар партиясы, Әзербайжанда - Муссавати және басқа да партиялар құрылып, белсенді түрде жұмыс істеді. Ал Қазан төңкерісі исламның іргетасын қатты шайқалтты. 1920 жылдың ортасы мен 1930 жылдардың бас кезі аралығында кеңес өкіметі исламға қатысты аса қатаң саясат жүргізді. Діни қауымдардың үйлері тонала бастады. Мешіттер мен діни мектептер жабылып қалды, шариғат соттарына, діни мекемелерге, мұсылмандардың қасиетті орындарына қажылық сапармен баруға тыйым салынды. Әсіресе ауылдық жерлердегі мешіттердің көбі мектептерге, клубтарға, дүкендерге немесе жәй ғана шаруашылық қоймаларына айналды. Мешіттердің қалай тоналғаны, ұрланғаны жайында көптеген оқиғалар аян. Діни қызметкерлер қудаланып, оларға сатқындық жасап дүрбелең туғызды, революцияға қарсы қимыл-әрекеттерге қатысты деген айып тағылды.

Кеңес өкіметі билік құрған жылдары Одақтың басқа да көптеген халықтары сияқты қазақтардың да бұдан бұрын талай халықтардың тұрмыс бейнесін айқындап келген талай ғасырлық таза патриархалдық өмір салттары кейде күшпен талқандалды.

20-шы жылдардың соңы мен 40-шы жылдардың басында орын алған секуляризациялау (қоғамның, жеке адамның дін ықпалынан арылуы, ауысуы) үрдістерінде араб әрпінен алдымен латын, ал сонан соң орыс алфавитіне ауысуға ұласқан ақсүйектік білім алуға көшу үлкен рөл атқарды. Ислам дәстүрлі түрде тараған басқа да елдердің халықтары сияқты қазақтар арасында да мұсылман ілімі араб тіліне тығыз байланыстырылған. Араб тілі, әсіресе араб кітаптарындағы білім-танымдар, діни тұрпатта болмағанның өзінде де исламға қатысты деп ұғынылып келді. Исламды қабылдаған Иран және Түркия халықтары сияқты қазақтар да араб тілін міндетті түрде ислам дәстүрлерімен және мінәжат етумен байланыстыратын болған. Араб жазуы көптеген ғасырлар бойы діни топтардың қасиетті құралы болып келді. Қазақтардың басым көпшілігі арасында дін қызметкері Алланың ілтипаты ауған адам ретінде зор кұрметке иеленді. Алайда жаңа әліпбиге көшкеннен кейін дін басылар өздерінің рухани ахуалға ықпалын едәуір жоғалтты. Мешіт «мәдени орталық» болудан қалды. Кеңес өкіметі өзінің алғашқы декреттерінің бірімен мұсылман дін басылары пайдаланып келген артықшылықтардың күшін жойды. Мешіттердің жаппай жабылуы, мұсылмандар қауымдастықтарының қудаланып таратылуы мұсылмандық білім беру жүйесінің күйреуіне апарып соқты.

Қазақтардың тұрмыс салттарының өзгеруі діни дәстүрлердің шектелуіне және халықтың басым көпшілігі арасында атеистік дүниетанымның қалыптасуына алып келді. Соған қарамастан отбасылық-тұрмыстық деңгейде тұншықтырылған діни наным-ұғымдар мен салт-дәстүрлер қазақ қоғамында жалғасын тапты.

Отбасы мен туыстық қатынастар саласындағы исламдық және оған дейінгі дәстүрлер дінге нанушылардың күнделікті тұрмысының бір бөлігін құрайтын еді. Әр жерде жерлеу, еске алу және үйлену, сүндетке отырғызу дәстүрлері өткізіліп жатты; әсіресе оңтүстіктегі аудандарда Құрбан айт пен Ораза айт айырықша атап өтілді. Мұсылмандыққа дейінгі көптеген салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар: «тасаттық», «бесік құда», «қарсы құда», «сүйек жаңғырту», «қалындықты алып қашу», «қалың төлеу» кең тарап, бұларды кейбір қазақтар мұсылмандық дәстүрлер деп ұқты.

Исламға дейінгі ежелгі жаңа жылдық көктем, жаңғыру мейрамы болған Наурызды кеңес өкімет орындары кері тартпа діни, тіпті исламдық мейрам деп қараумен (өйткені оны бұрынғы патшалық Ресейдің барлық мұсылман халықтары кеңінен атап өтетін болған) қатар, оған 1926 ж. ресми түрде тыйым салды. Кеңес Одағын мекендеуші, тығыз орналасқан отырықшы мұсылман халықтары өздерінің халықтық «Жаңа жылын» атап өтуді жалғастыра берді. Ал енді көшпенді тіршілігін едәуір дәрежеде сақтаған, өзінің ұлан-байтақ жерінде седентаризацияның, коллективтендірудің, сырттан көптеген жер аударылғандардың - «халық жаулары», «діни экстремистер» деп аталатындардың, жаңа «магниткалар» мен қалалар тұрғызуға, тың «көтеруге» келгендердің талай дүрбелеңін басынан өткерген қазақ халқы Наурыз мерекесін атап өту мен наурыз көже әзірлеу дәстүрлерін шалғай қазақ ауылдарында аса құпия түрде ғана жалғастыра алды.

Қазақтардың, соның ішінде дінге сенушілердің тұрмыс тіршілігінде, әсіресе Қазақстанның оңтүстік және батыс аудандарында өзінің өміршеңдігін танытқан әулиелерге табыну маңызды орын алғанын атап өткен жөн. Дінге нанушылардың ұғымынша әулиелер тобына ең алдымен ресми ислам дәстүрлерінің өкілдері, сондай-ақ тайпалар мен рулардың басшылары, дала ақсүйектерінің өкілдері және басқалар енді (Мустафина). Кеңес дәуірі кезінде өзінің бір жақты ықпалын белгілі бір дәрежеде суфизм (сопылық) - мистикалық (түсініксіз, жұмбақ) ислам сақтап қалды. Суфизм дін басылары тобы өкілдерінің қызметі көп ретте әртүрлі қасиетті орындардың, зират, әулие, мазарлардың төңірегіне шоғырландырылды. Олар негізінен суфистік жеке шейхтердің, сондай-ақ мифтік тұлғалар - Шопан ата, Ойсылқара және т.б. зираттары болып шығады. Дінге сенушілер Меккеге қажылыққа баруға жагдайлары болмаған күнде осы қасиетті орындарда (мәселен, Түркістандагы Қожа Ахмет Ясауидің кесенесі) болуды борыш санады. Қасиетті орындардың шырақшылары суфистік әулиенің ұрпақтары немесе оның ізін қуушылар болып келетіні жиі кездеседі. Айталық, Оңтүстік Қазақстан облысындагы (бұдан әрі ОҚО) Қарабура күмбезінің шырақшылары әйгілі суфизм қайраткері Махмуд-и Азамның ( Мустафина). шөбересі, Орталық Азиядагы, Шығыс Түркістандағы XVII ғасырдағы суфий (сопы) Хидайаталлах (Аппақ) қожаның ұрпақтары болған. Соңғы 10-15 жылда дінге сенушілер құрамында айтарлықтай өзгерістер болды. Мәселен, Кеңес дәуірі кезінде дінге сенушілерді екі топқа бөлуге болатын:

1) жас шағында кейбір діни ұғымдарды игерген, өздерін нағыз мұсылмандармыз деп санайтын, мұсылмандардың салт-дәстүрлерін сақтайтын аға ұрпақтың өкілдері;

2) арасында жастар да кездесіп қалатын қартаң және орта жастағы адамдар. Бұлар діни шарттарды мүлтіксіз қатаң орындауды мақсат етпейді. Олардың діни ұғымдары үстірттігімен және шалағайлығымен сипатталады.

Кеңес дәуірі кезінде жүргізген этнографиялық бақылаулар дінге сенушілердің басты бес парызды білетінін көрсеткен. Олар: «ля иляха илля-ллах ва Мухаммадуп расул аллах» («Алладан басқа құдай жоқ, Мұхаммад - Алланың елшісі») сенімі; күнделікті бес уақыт намаз; рамазан айындағы ораза; Меккеге қажылық; «тазару» мақсатындағы қайырымдылық, құрбандық шалу, мешіттерде зекет беру, сондай-ақ өз еркімен садақалар үлестіру.

Кеңес дәуірі кезінде қазақтардың діни тұрмыс-тіршілігінде исламның зекет пен қажылық жөніндегі шарттары өзінің бүкіл маңызын жоғалтты деуге болады. Әдетте, дінге сенетін қазақтардың арабша сенім жөнінде жалпы мағлұматтары болды. Қазақтардың ауызекі сөздерінде Алланың ұлылығын мадақтайтын «Алла акбар» («Аллах ұлы»), «Бисмилля!» («Аллах атымен») деген және басқа да мұсылмандық тіркестер жиі айтылады. Сонымен қатар намазды, әсіресе Құранды дәлме-дәл білетін адамдар тым аз болды. Бұларды білу негізінен дінбасы тобы өкілдерінің парызы деп саналды.

Сенушілердің рамазан айында таң атқаннан күн батқанда дейін тамақтан, ойын-сауықтан бас тарту міндеті - 30 күндік оразаға келетін болсақ, осыншама мерзім ауыз бекітуге санаулы адамдардың гана төзе алғанын көрсеткен еді. Ораза шарттарын толықтай орындай алмағандар денсаулыгы және жасының ұлғаюымен ақталатын еді. Дінге сенушілердің мұндай тобы аяқтай алмаған оразаны айлық күнкөріске тең қаражатпен өтей алады деп есептеді. Кейбір діндарлар бұл борышын күнделікті намазында (қазасыз оқумен) өтеді немесе құдай өзі кешіреді деп сенді. Ауыз бекіту мерзімін үш күнге шектеп: айдың басында, ортасында және аяғында үш күннен ораза ұстау жеткілікті деп санайтын сенушілер де болды. Сондай-ақ ауыз бекітуді небәрі үш күнмен шектеуге болады деген пікір де болды. Мәселен, Созақ ауданының тұрғыны бізге өз әкесі мен басқа да қарттардан айдың 30 күнінің қайсысы ораза күндері екенін білмегендіктен адамдардың қажетті үш күннің орнына 30 күн бойы ауыз бекіткені туралы мәліметтер сақталған. Және сол кездегі ораза ұстау талабын толық білмеу себепті, 3 күндік оразаны ауқатсыз адамдар гана атқарып, ал бай-манаптар мал мен басқа да өтеулері арқылы ауыз бекітуден құтылуға болады деп те ойлаған. Егер адам белгілі бір себептермен ораза ұстай алмаса, бүл күнәсін кешкі ауыз ашарға 30 адамды шақыру арқылы жуып-шая алады деген сенім де болды.

Қазақтардың әр отбасында дерлік, жанұя мүшелері ораза ұстамағанына қарамастан, бір ай ішінде «ауыз ашарға» адамдарды шақыру әдетке айналды.

Егер дінге сенуші ораза күндері жиналатын «тазару» салығы саналатын зякет-алъ-фитрді (қазақша «оразаның пітірін, садақасын») төлемесе ауыз бекітілген болып есептелмейді деп саналды.

Дінге нанушы оны міндетті түрде өзі үшін де, жанұяның басқа мүшелері үшін де, соның ішінде өмірге келетін болашақ нәресте үшін де төлейтін болған. «Пітір» мөлшерін әдетте жергілікті молда белгілеп, ол 1 кг бидайдың құнына тең болып келеді. Пітір жергілікті мешітке берілетін. Мешіт жоқ жерлерде ол балалары жоқ жалғыз басты қарт адамдарға беріледі. Дәл осындай «құдайы» мен садақа да ізгілікті іс болып саналатын.

Дінге сенетін қазақтардың көпшілігі араб тілін білмеді. Олар Құран сүрелерін естіген кезінде жаттап алады. Кейде араб дұғалары, қазақ транскрипциясында (белгілі бір тілдегі дыбыстарды дәл бейнелеп көрсетуге арналған жазу) жазылып, бүл көптеген сенушілердің намаз оқу үшін қажет дұғаларды игеруіне мүмкіндік береді. Ислам шарттарының бірі Сауд Аравиясындагы (хадж, ал-Хаджж) барша мұсылмандар үшін қасиетті орындарга қажылық сапарды орындау Қазақстан үшін бұрын да, қазір де қиын соғып отыр. Дегенмен ресми емес діни қызметкерлердің ықпалымен сенушілердің арасында мұсылмандардың жергілікті қасиетті орындарында бірнеше рет болуы қажылық сапарга тең деген пікір бар. Мұндай қасиетті орындар болып Қазақстанда Қожа Ахмет Ясауи, Өзбекстанда Шах-и Зинда кесенелері жиынтығы, солтүстік Кавказда - Шалбуз-Даг, Қырғызстанда - Сүлеймен тауы саналды.

Қазіргі кездегі Қазақстандағы ислам. Бүгінгі таңда дінге сенетін қазақтарды мынадай топқа бөлуге болады:

1) балалық шағында, жасөспірім кезінде кеңес өкіметі діни сезімдерді, оған қажеттілікті түншықтыра алмаған ортада өмір сүрген, ата-аналары, туған туыстарынан өнеге алған, негізінен ауылдық жерлерді мекендейтін аға ұрпақтың өкілдері; немесе бұрынырақ 1950-60 жж. және кейінде келген оралмандар;

2) исламның тұрмыстық салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын жеткілікті білетін және мұсылман-қазақ болуға талпынатын негізінен ауылдарда тұратын және кейінгі оралмандар қатарындағы орта және жас ұрпақтар;

3) діннің қандай түріне болмасын селқос қарайтын мосқал жастағы және қалалық орыс тілді қазақтарды құрайтын адамдар.

Қазіргі кезде көптеген дінге сенушілер, бірақ негізінен бос уақыты бар аға ұрпақтың адамдары, сондай-ақ орта жастағы және жасөспірімдердің кейбірі бес уақыт намазын оқып жүр. Отбасы мен жанұялық-туыстық қатынастар саласында ислам күні бүгінге дейін өз маңызын жойған жоқ. Бұл бәрінен бұрын сүндетке отырғызуға, жерлеу ғұрыптары және үйлену дәстүрлеріне қатысты.

Әдетте мұсылмандық үйлену дәстүрі - неке қию бұрын, мұсылмандық салттарды сақтағандықтан және мұсылманша неке қиылуын талап еткен қарттары бар жанұяларда орындалатын. Бұл дәстүр мерекелік салтанаттан кейін некелік түн алдында жүзеге асырылатын. Мәселен, Оңтүстік Қазақстан облысындагы Түркістан ауданы тұрғынының (жас келіншек) айтуынша, неке қиюдың мұсылмандық дәстүрлерін орындау үшін оның енесінің талап етуімен Түркістаннан молда шақырылған. Күйеу мен қалыңдық және куәлар мен молда бөлек бөлмелерде болған. Молда екі куәгер арқылы күйеу мен қалыңдықтан, ата-аналарынан некелесуге келісімдері және басқа да жайттар туралы сұраған. Бұдан соң молда түбіне 40 тиын тасталған кеседегі суды дұғалайды. Одан күйеу мен қалыңдық бір ұрттап (кесенің бір жерінен) су ішеді. Қалған суды куәгерлер ішіп тауысады да, кесе түбіндегі бақырларды алады. Куәгер жас әйелдің айтуынша, келесі күні, жас жұбайлар АХАЖ-ға барады.

Келесі бір адамдардың айтуынша, күйеу мен қалыңдық, олардың туыстары мен молда бір бөлмеде болады. Кеседегі суды күйеу мен қалыңдықтан кейін жиналгандардың бәрі де ішетін болган. Молда мен жас жұбайлар арасында дәнекерлер көп ретте 6-7 жастагы жеткіншектер болған. Мұнда кеседегі суға тиындармен қоса сақиналар тасталады. Кесе түбінен алынған бақырлар өдетте балаларга үлестіріліп, олардың да отбасылық тұрмыста бақытты болуларына тілек білдіріледі. Молдаға сыйақы ретінде ақша немесе орамал тарту, әлде жәй кездеме беріледі.

Қазіргі кезде «неке қияр» дәстүрі қазақтар мен оралмандар арасында қайтадан кең қанат жая бастады. Заңды ресми некеде болгандарына көптеген жылдар өтсе де кейбір жұбайлар жүрек қалауы мен жарылқаушы Алла-Тағала алдында мешітте молданың қатысуымен «неке қияр» рәсімінен өтеді.

Қазіргі жас жұбайлар арасында (АХАЖ-ға дейін немесе одан кейін) «діни» тұрғыда неке қию дәстүрлері қайта қалыптасып келеді. Қазақтардың қазіргі үйлену тойлары аса салтанатты түрде өтіп, ұлттық үйлену дәстүрлері батыстық, еуропалық үлгідегі соңғы дәстүрлер мен көрікті үйымдастырылған ойын-сауыққа ұласып жатады.

Исламға дейінгі ежелгі әмеңгерлік, қалың төлеу дәстүрлері де ізін суытпай, қызды алып қашу секілді жаңа сипатта көрінуде. Қазақстандағы тұрмыстық исламның ерекшеліктері халықтың күнделікті өмірінде сақталып қалған мұсылмандыққа дейінгі сенімдер мен салт-дәстүрлер қалдықтарымен сипатталады. Ислам оның алдындағы діни ұғымдар мен дәстүрлерін тегіс ығыстыра алмаса да, оны мүлдем бүлдіргені ақиқат. Ислам үстем болған ұзақ мерзімде мұсылмандыққа дейінгі дәстүрлердің қалдықтары басты діни дүниетанымға сіңісіп, мұсылмандық сипат алды және жаңа мұсылмандық дүниетанымның өзектерін құрады. Олар діни өмірдің әр түрлі салаларында: әулиелерді пір тұтуда, діни басшылардың түрлі топтарының қызметінде, отбасылық-тұрмыстық қатынастар саласында, отбасылық өмір иірімдеріне байланысты (үйлену, нөрестелі болу, сүндетке отырғызу, өмірден қайту) салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарда сақталды.

Ерте заманнан бастау алатын дәстүрлі қазақи жерлеу салттарында исламға дейінгі әдеттермен қатар исламдандырылған ғұрыптардың көріністері де баршылық. Әдетте өмірден озған адамның үйіне ілезде ауыл қарттары мен дұға оқитын молдалар жиналады. Жерлеу дәстүрінде марқұмды жууға маңызды орын беріледі. Мұндағы мақсат тазалықты сақтау екені белгілі. Марқұмды жуатын адамдарды әдетте «ішке кіретін кісілер» деп атайды. Олар кірер алдында ғұрыптық жуынуды орындап (дәрет алу), содан кейін барып марқұмды айрықша қолғаптармен жуатын болған. Осы жұмысты атқарған адамдарға сыйақы ретінде марқұмның су жаңа, болмаса жаңалау киімдерінің бірі немесе ақша беріледі. Халықтың ұғымында марқұмды жууға қатысу сауап болады.

Дуана Өмірзақ бүл өмірден қайтқан кезде, оның жесірінің айтуынша, жерлеуге әзірленген зиратта марқұмның жатқан жері жарық болуы үшін түні бойы керосин шамы жанып тұрған. Мұндағы тағы бір мақсат - жарықтан қорқатын жын-шайтанды марқұмға жолатпай үркіту. Үйдегі марқұм жатқан орын тастармен қоршалады (ОҚО) немесе оған дәнді дақылдар төгіп тастайды (Алматы облысы). Бұл орынды басқан адам дертке шалдығады деп есептеген (исламға дейінгі сенімдерден, апотропеикалық қорғаныс магиясы - сиқырлық тәсілі).

Сонымен қатар қайтыс болғаннан кейін күнәлардан арылу дәстүрі підия (фидия) да озінің маңыз-мәнін жоғалтқан жоқ. Мұны қазақтар дәуір немесе ысқат деп те атаған. Кезінде кеңінен тараған бүл дәстүрдің мәні жиналғандардың арасындагы бір адамның немесе молданы өз еркімен марқұмның кінәсін өз мойнына алуына саяды. Бұл дәстүрге үш адам қатысады. Әдетте молда күнәларды қабылдауға әзір екінші кісіге «табыс» етеді. Ал үшінші адамның қолында таспиқ/таспиық болады. Мұсылмандық жолмен жерлеу - еске алу дәстүрлерінің (кеңес дәуірі кезінде де) маңызды түрлерінің (құрамдас бөліктерінің) бірі жаназа шығару болып саналады. Ол марқұм жуылғаннан кейін жүзеге асырылады. Дінге сенушілер әдетте исламның кейбір тағам түрлерінен бас тарту, ғүрыптық тазалық, адамгершілік қағидалары сияқты шарттарын мүлтіксіз орындауға дағдыланған.

Көптеген дінге сенушілер өтірік-өсектерге, адамдарды ғайбаттауга жол бермеу және де жалғыз басты, дімкәс адамдарға жәрдем беру қажеттігіне назар аударады. Біздің кезімізде қол жайып бата беру кеңінен етек алды. Дінге сенбейтін көптеген қазақтар да бұл дәстүрді халықтық деп санағандықтан бата беруге құштар келеді.

2 Агаджанов С. Г. Очерки истории огузов и туркмен Средней Азии IX-XIII вв. ­ – Ашхабад, 1969. –­ 483 с.

3 Аджигали С. И. Генезис традиционной погребально-культовой архитектуры Западного Казахстана /на основе исследования малых форм/. ­ –Алматы, 1994. ­ – 258 с.

4 Аджигалиев С. И. Особенности мемирольной эпиграфики Западного Казахстана // изв. НАН РК. Серия философическая, 1994. – №1. ­ – 84 с.

5 Амангелді А. Ұлттану. – Алматы, 1998. – 155 б.

6 Акишев К. А. К проблеме происхождения номадизма в аридной зоне древнего Казахстана // Поиски и раскопки в Казахстане. ­ – Алма-Ата, 1972. ­ – С. 31 –­ 46.

7 Акишев К. А. Курган Иссык. – М., 1978. – С. 55.

8 Ақтаев С. А. Аруақ деген не? «Білім және еңбек». – Алматы, 1974. – ­ 146 б.

9 Ақатаев С. Н. Культ предков у казахов и его этногенетические и историко-культурные истоки. Дисс. канд. ист. наук. – Алматы, 1973. –­ 25 с.

10 Алимбай Н., Муканов М.С., Аргынбаев Х.Традиционная культура жизнеобеспечения казахов. Очерки теории и истории. –­ Алматы, 1998. ­ – 324 с.

11 Алекторов А. Е. Бакса (Из мира киргизских суеверий) // ИОАИЭ, 1900. – Т. 16. – Вып 1. ­ – Б. 32 –33.

12 Ал-Якуби. Қитаб ал-Будая. В кн: Материалы по истории туркмен и Туркмении. ­ – М., Л., 1939. – Ч.1. –­ 150 с.

13 Аммиан Марцеллин. История. Пер. Ю. Кулаковского. ­ – Киев. 1906-1908. ­ – С. 15-56.

14 Амантурлин Ш. Б. Предрассудки и суеверия, их преодоление. – Алматы, 1985. – С. 19.

15 Амбразон С. М. Формы родоплеменной организации у кочевников Средней Азии // ТИЭ, новая сер. – М., 1951. ­ – С. 19-256.

16 Арғынбаев Х. Қазақ халқының қолөнері. – Алматы: «Өнер», 1987. ­ –126 б.

17 Арғынбаев Х., Мұқанов М., Востров В. Қазақ шежіресі хақында (құраст: Ә. Пірманов). ­ – Алматы, 2000. ­ – 246 б.

18 Арғынбаев. Х. Қазақтың отбасылық дәстүрлері. – Алматы: «Қайнар» баспасы, 2005. ­ – 216 б.

19 Аристов Н. А. Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей и сведения об их численности. ­ – СПб., 1897. – ­185 с.

20 Ахинжанов С. М. Кипчаки в истории средневекового Казахстана. ­ –Алма-Ата, 1989. ­ – 256 с.

21 Ахмедов Б. А. Государство кочевых узбеков. – М., 1965.

22 Артыкбаев Ж. О. Материалы к истории правящего дома казахов. ­Алматы, 2001. ­ –201 с.

23 Артыкбаев Ж. О. Қоғам және этнос XVIII ғасыр. ­ – Павлодар, 2004. ­ – 321 б.

24 Артыкбаев Ж. О. Историческое наследие М.-Ж. Копеева. – ­Павлодар, 2004. –­ 156 с.

25 Артықбаев Ж. О. «Шәкәрім шежіресіне» қайта оралсақ.... // Қазақ тарихы, 2003. ­ – №2. ­ – Б. 46-48.

26 Артықбаев Ж. О. «Жеті жарғы» - мемлекет және құқық ескерткіші (зерттелуі, деректер, тарихы, мәтіні). Оқу құралы. –­ Алматы: Заң әдебиеті, 2004. – 150 б.

27 Артыкбаев Ж. О. Этнология: учебник. – Алматы: «Қазақ университеті», 2006. ­ – 316 с.

28 Аяпбекова А. Табиғат заңдылықтарын зерттеудегі халықтық қағидалар // Ізденіс, 1999. ­ – № 2. – Б. 105-106.

29 Әмірғазин С. Дін және жауапкершілік. ­ – Астана, 2002. –­ Б. 25 –42

30 Әжіғали Е т. б. Салт дәстүрлер мен әдет-ғұрыптары. / Ш. Уәлиханов атындағы тарих және этнология институты ред. –Алматы: Арыс. Біртұтастығы мен ерекшелігі, 2005. ­ –Т. 1. – 356 б.

31 Әуезов М. Әр жылдар ойлары. – Алматы, 1959. – 217 б.

32 Байтұрсынов А. Ақ жол. Өлеңдер мен тәржімелер, публицистикалық мақалар және әдеби зерттеу. –­ Алматы, 1991. –­ Б. 431 – 432.

33. Бартольд В. В. История турецко-монгольских народов // Соч.т.5. –М., 1968. ­ – 251 с.

34 Бартольд В. В. Бахши // Соч. – ­М., 1968. – Т. 5. – ­501 с.

35 Банзаров Д. Избранные произведения. – М., 1955. – ­52 б.

36 Басилов В. Н. Шаманство у народов Средней Азии и Казахстана. ­ –М., 1992. ­ – 50 б.

38 Бекмаханов Е. Казахстан в 20-40 годы XIX века. 2-е изд. – ­Алма-Ата, 1992. ­ – 248 с.

39 Бекмаханов Е. Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарында. – ­Алматы: «Санат». 1994. – ­236 б.

40 Бекмұхамедов Е. Қазақ тіліндегі араб-парсы сөздері. – Алматы, 1974. – 146 б.

41 Берімжанова Р. Орталық ғылыми кітапхана қорындағы қазақ шежірелеріне байланысты материалдары //Қазақ тарихы, 2005. –­№ 1. ­ – Б. 81-82.

42 Бернштам А. Н. Очерки истории гуннов. – ­Л., 1951. ­ – 136 с.

43 Бичурин Н. Я. (Иакинф) Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. – М-Л., 1950. – Т.3. – М-Л., 1953. –­ 254 с. –T.1-2.

44 Бикенов А. Х. Дәстүрлі қазақ қоғамына тән төлеңгіттер институты функционалдық қызметі және тарихи тағдыры (ХҮІІІ-ХІХ ғғ. деректер негізінде) // Этнос және социум. –­ Қарағанды., 2003. ­ – 89 б.

45 Валиханов Ч. Ч. Собрание сочинений. В пяти томах. ­ – Алма-Ата, 1984-1985. – ­458 с.

46 Вайнштейн С. И. Мир кочевников центра Азии. ­ – М., 1991. – ­213 с.

47 Валиханов Ч. Ч. Записка о судебной реформе // Собр. Соч.: В 5 т. Т. 3 –­ Алматы., 1985. – С. 325 –356.

48 Взаимодействие кочевых культур и древних цивилизаций. – Алма-Ата, 1989. – ­150 с.

49 Вельяминов-Зернов В. В. Исследования о Касимовских царях и царевичах. Т. 4. 1-11. – СПб., 1863 –1864. –325 с.

50 Владимирцов Б. Я. Общественный строй монголов. – Л., 1934. – 184 б.

51 Востров В. В., Муканов М. С. Родоплеменной состав и расселение казахов (конец XIX - начало XX в.). – Алма-Ата, 1968. – 250 с.

53 Галузо П. Г. Аграрные отношения на юге Казахстана. – М., 1960. – 136 с.

54 Грач А. Д. Древние кочевники в центре Азии. – М., 1980. – 354 с.

55 Греков Б. Д. , Якубовский А.Ю. Золотая Орда и её падение. – М-Л., 1950. ­ – 213 с.

56 Гумилёв Л. Н. Хунну. – М., 1960. – 266 с.

57 Гумилев Л. Н. География этноса в исторический период. – Ленинград: «Наука», 1990. – Б. 33.

58 Гуревич Е.П. Международные отношения в Центральной Азии в XVII - первой половине XIX вв. – М., 1979. – 231 с.

59 Геродот. История в девяти книгах. Перевод с греческого Ф.Г. Мищенко. Изд. 2-е., – Л., 1972. – 130 с.

60 Ғабдуллин М. Қазақ әдебиеті. – Алматы, 1967. – Б. 156 .

61 Диваев А. Киргизский заговор против укуса насекомых и пресмыкающихся // ЭО. 1910. - № 1-2. ­ Б. 128 - 130.

62 Диваев А. Из области киргизских верований. Баксы как лекарь и колдун // ИОАИЭ, 1899. – Т. 15. – Вып. 3. –­ С. 327 – 330.

63 Ж. Дәуренбеков, Е. Тұрсынов. Қазақ бақсы-балгерлері. – Алматы, 1993. – Б. 82 .

64 Дулати М.-Х. Тарих – и Рашиди. Рашидова история /пер. с персид. языка, 2-е изд. дополн. -– Алматы, 1999. – 234 с.

65 Егоров В.Л. Историческая география Золотой Орды в XII-XIV вв. – М., 1985. – 253 с.

66 Жирмунский В. М. Тюркский героический эпос. Избранные труды. – Л., 1974. – 168 с.

67 Жәнібеков Ө. Үйлесімі жарасқан. (Киіз үйлердің тарихынан) //Халық кеңесі, 1993. – 19 наурыз.

68 Жәнібеков Ө. Жолайрық. – Алматы: «Рауан», 1995. – 152 б.

69 Жәнібеков Ө. Қазақ киімі. – Алматы. «Өнер». 1996. – 152 б.

70 Жүнісов К. Ай мен амал белгілері //Ана тілі 1991, – № 22. – Б. 7.

71 Жүністегі К. Жұлдыз әлемінің қазақы ұғымы // Егемен Қазақстан. 2000. – 22 қараша.

72 Жүннен жасалған бұйымдар. /Құраст: К. Мұқанов. – Алматы: Қайнар, 1990. – 210 б.

73 Златкин И.Я. История джунгарского ханства. – М, 1983. – 213 с.

74 Ибрагимов И. И. Очерки быта киргизов. Поминки // Древняя и Новая Россия. – СПб., 1876. – Т. 3. – С. 51-63.

75 Иванин М.И. О военном искусстве при Чингизхане и Тамерлане. 2-е изд. – Алматы, 1998. – 124 с.

76 Инсебаев Т.А., Садвокасова М.А., Жанабекова Н.М., Кулумбаева А.Н., Шалгумбаева М.Т. Павлодар уезі қазақтарының шежіресі. «Прометей» бағдарламасы бойынша. – Павлодар: 2005 жыл. – Б. 81 – 108 б.

78 Ысқаққызы Ә. Сырмақ өнері. Танымдық-көпшілік басылым. Жоғары сынып оқушылары мен педагогтар мен көпшілк қауымға арналаған. – Алматы: «Алматыкітап» ЖШС, 2007. – 165 б.

79 Касиманов С. Қазақ халқының қолөнері. – Алматы: «Қазақстан», 1995. – 243 б.

80 Кастанье И. Из области киргизских верований // Вестник Оренбургского Учебного Округа. 1913. № 5. – С. 156-161.

81 Казахи. Историко-этнографическое исследование. – Алматы, 1995. – 183 с.

82 Калиев С. т. б. Қазақ халқының салт-дәстүрлері. – Алматы: «Рауан» 1994. – 122 б.

83 Кәрімов М. Қазақстандағы этносаяси процестердің ішкі саяси жағдайға ықпалы // Ақиқат. – № 5. – 2000

84 Книга Марко Поло. Серия: путешествия, открытия, приключения. – Алма-Ата, 1990. – 125 с.

85 Козин С. А. Сокровенное сказание. – М-Л., 1941. – 132 с.

86 Кляшторный С. Г., Султанов Т. И. Казахстан. Летопись трех тысячелетий. – ­ Алма-Ата, 1992. ­ – 356 с.

87 Кенжеахметұлы С. «Жеті қазына» (екінші кітап) – Алматы: «Ана тілі» баспасы ЖШС, 2005. – 136 б.

88 Кенжеахметұлы С. Қазақ халқының салт-дәстүрлері. Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. – Алматы: Ана тілі, 1994. – 132 б.

89 Кляшторный С. Г. Мифологические сюжеты в древнетюркских памятниках. Тюркологический сб. – М., 1981. – 135 с.

90 Көне түркі сөздігі. –Алматы, 1969. – 544 б.

91 Күйеу келтір, қыз ұзат, тойыңды қыл: Әдеби-этнографиялық таным ( Құраст: Б. Әлімқұлов, Е. Әбдірахманов). – Алматы: «Санат», 1994. – 143 б.

92 Кустанаев Х. Этнографические очерки киргиз // Перовского и казалинского уездов. – Ташкент, 1894. – Б. 44.

93 Көпейұлы М. Ж. «Қазақ шежіресі» . – Алматы. 1993. – 14 б.

94 Кәмәләшұлы Б. Ауа райының қазақи дәстүрлі болжамдары. // Сарыарқа самалы. 2004, 8 шілде, 27 шілде, 5 тамыз, 12 тамыз.

95 Кенжеахметұлы С. Халық ауа райын қалай болжаған // Баянтау 2004. – 12 қараша.

96 Кәмалашұлы. Бақсылық деген дәстүр ме? // Сарыарқа самалы. 2004. 5 қазан. – Б. 6.

97 Кенжеахметұлы С. Ұлттық әдет-ғұрыптың беймәлім 220 түрі. Көмекші оқу құралы. – Алматы, «Санат» 1998. – 256 б.

98 Косвен М. О. Семейная община и патрономия. – М. : Наука, 1964. – 320 с.

99 Красовский М. Область сибирских киргизов. – СПб., 1868. –125 с.

100 Курылев В. П. Скот, земля, община у кочевых и полукочевых казахов (вторая пол. ХІХ –нач. ХХ вв.). – СПб., 1998. – 296 с.

101 Кудайбердинов Ш. Родословная тюрков, киргизов, казахов и ханских династий. – Алма-Ата, 1990. – 136 с.

102 Кычанов Е. И. Кочевые государства от гуннов до маньчжуров. – М., 1997. – 210 с.

103 Қаймулдинова Қ. Д. Қазақ топонимдерінің этноэкологиялық негіздері. – Алматы: Ғылым, 2001. – Б. 92.

104 Қараманұлы Қ. Тәңірге тағзым. – Алматы: «Ана тілі», 1996. – Б 12.

105 «Қазақ халқының дәстүрлі музыкасы» (Қазақстан композиторлар одағы, Құрманғазы атындағы қазақ ұлттық консерваториясы, Жаңа музыкалық газеті). – Алматы, 2005. – 234 б.

106 Қазақы неке: (Салт-дәстүр жөніндегі жазбалар) / Орыс тілінен ауд. Б.Қожабекова. – Алматы: Жалын, 1994. – 64 б.

107 Қазақ халқының салт-дәстүрлері. Құраст. Б.Ж.Жүсіпова. – Алматы: «Көшпенділер» баспасы, 2007. – 160 б.

108 Қазақтың дарқан дастарқаны. – Алматы: «Алматыкітап», 2007. – 240 б.

109 Қамбаров Қ. Қазақтың ұлттық күнтізбесі //Парасат 1998. – № 6. –№ 7. – № 8.

110 Қоңыртаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы. – Алматы: Ана тілі 1991. – 135 б.

111 Қани М. Қазақтың көне тарихы. – Алматы: Жалын, 1993. – 349 б.

112 Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей.Ч.1-3. – СПб.,1832. – 135 с.

113 Мақсат А. Қазақ, түрік шежірелерінің зерттелуі // Қазақ тарихы. 2004. – № 4. – Б. 31.

114 Медоев А. Г. Гравюры на скалах. – Алма-Ата, 1979. – С . 377 –37.

115 Маргулан А. Х. Кахазская юрта и ее убранство. – М., 1964. – 125 с.

116 Марғұлан Ә. Х. Ежелгі мәдениет куәлары. – Алматы. 1966. – С. 20 –23.

117 Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. – Алматы, 1985. – Б. 212-217.

118 Миропиев М. Демонологические рассказы киргизов. – СПб., 1888. – 49 с.

119 Мустафина Р. М. Представления, культы, обряды у казахов (в контексте бытового ислама в Южном Казахстане в конце ХІХ-ХХ вв.). – Алма-Ата, 1992. – Б. 59-78.

120 Мерғалиев Т, Бүркіт С, Дүйсен О. "Қазақ күйлерінің тарихы". – Алматы, 2000. – Б.12-14.

121 Мұқанов С. Қазақ қауымы /Ата мұран – асыл қазынан. – Алматы: «Ана тілі», 1995. – 303 б.

122 Маргулан А. Х. Казахское народное прикладное искусство. Т. 1,3. – Алма-Ата: Өнер, 1986-1994. –356 с.

123 Муканов М. С. Казахская юрта. – Алматы: Өнер, 1980. – 220 с.

124 Мекебайұлы А. Ұлттық сана // Жаңа ғасыр. 2006. - № 10. – Б. 35-40

125 Ниязбеков Н. Біз қалай туысамыз. – Алматы, - Өнер, – 1992. –132 б.

126 Нүрпейіс К, Қойшыбай Б, Ұлттық сана дабылы // Жалын. 2004. -№3. – Б. 12.

127 Никонов А. Ю. Алтун Битиг. Тенгрианство. – Алматы, 2000. – 122 с.

128 Нұралыұлы Н. Қазақтардың дәстүрлі отбасы және неке құқықтары. – Алматы: КазМЗА, 2001. – 110 б.

129 Орынбеков М. С. Ежелгі қазақтардың дүниетанымы. – Алматы: «Ғылым, 1996. – С. 19.

130 Паллас С. П. Путешествие по разным провинциям российской империи. – СПб., – С. 140.

131 Плано Карпини мен Рубруктың шығыс елдеріне саяхаты. – М., 1954. – Б. 28. (Атамұра , 1994).

132 Первые лица государства. Политические портреты с точки зрения истории и современности. Под ред. Е.М.Арын. – Алматы, 2001. – 121 с.

133 Плетнева С.А. Кочевники средневековья. Поиск исторических закономерностей. – М., 1982. – 136 с.

134 Прошлое Казахстана в источниках и материалах. Сб.1.(V-XVIII вв.) – Алматы, 1935. – 254 с.

135 Радлов В.В. Из Сибири. Страницы дневника. – М., 1989. – 130 с.

137 Руденко С. Очерк быта казахов бассейна рек Уила и Сагыза. — Казаки. Антропологические очерки. – Л., 1927. – С. 29.

138 Сатершинов М. Б. Қазақ мәдениетінің теориясы мен тарихының кейбір мәселелері. – Алматы, - 2001. – 160 б.

139 Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды. Т.1. – СПб.,1884. – Т. 2. – М., 1941. – 122 с.

140 Сәрсенбина Г. Ұлттық салт-сана // Ақиқат журналы. – №5. – 2001 . – Б.12.

141 Сейдімбеков А. Әріп, дін және мәдениет. – Жаңарқа, «Өмір» журналы. – № 1. – 1992. – Б. 35.

142 Сейфуллин С. Қазақ әдебиеті. – Алматы, 1932. – 104 б.

144 А. Сейдімбек. Қазақ әлемі. Этномәдени пайымдау: оқу құралы. – Алматы: «Санат» 1997. – 211 б.

145 Сәттімбекұлы Р. Табиғат құбылыстары мен жануарлар тіршілігі арасындағы үндестік // Атамекен. 2000, 12 наурыз. Б. 12.

146 Тарақты А. Көшпенділер тарихы. – Алматы: Атамұра-Қазақстан, 1995. – 96 б.

147 Тілеке Ж. Шежіре: Ертіс – Баянаула өңірі. – Павлодар: «Дауа»; «Қазақстан», 1995. – Кт. 1. – Б. 58.

148 Тілемісов Х. Қазақтың ұлттық тағамдары. – Алматы: Қайнар, 1995. – 168 б.

149 Токарев С. А. Алтайлықтардағы тектік артықшыдық сарқыншақтары. – М., 1972. – Т. 1. – 154 б.

150 Тоқтабаев А. Бақсылық сарындар. «Жас қазақ». – Алматы, 1974. – 146 б.

151 Толыбаев Қ. Бабадан қалған бар байлық. – Алматы: ЖШС «Қазақстан» баспа үйі, 2000. – 256 б.

152 Тасболатов Н. Қазақша күнқайыру // Егемен Қазақстан 1996, 31 желтоқсан. – Б. 6-7.

153 Төлбасиева С. М. Тынышбаев- инженер, тарихшы // Қазақ тарихы. 2002. – № 1. – Б. 47-53.

154 Тынышпаев М. История казахского народа. (Сост. и авторы предисловия А.С. Такенов, Б. Байгалиев). – Алма-Ата, 1993. – 145 с.

155 Уәлиханов Ш. Тәңірі [Құдай] // Таңдамалы. – Алматы, 1985. – 160 б.

156 Халид К. Тауарих хамса (бес тарих). – Алма-Ата, 1992. –182 б.

157 Чеканинский И. А. Баксылык (следы древних верований казахов). – Семипалатинск. –Т.1. – С. 75.

158 Чеканинский И. А. Бақсылық. Следы древних верований казахов // Записки Семипалатин. Отдела общества изучения Казахстана. – Семипалатинск, 1929. – Т. 1. – С. 78-79.

159 Штернберг Л. П. Діндегі таңдамалық. – Ленинград, 1986. – 268 б.

160 Щетинкин Д. О способах лечения у киргизов // Тургайская газета. 1895. – № 45. – С. 12.

161 Шаңырақ. Үй-тұрмыс энциклопедиясы. – Алматы: 1989. – 460 б.

162 Шоқпарұлы Д. «Қазақтың қолөнері». – Алматы: «Өнер». 2005. – 154 б.

163 Ястребов М. Киргизские шаманы // Москвитянин, 1851. – № 87. – Кн. 2. – С. 309.

1 Этногенез және этникалық тарих .......................................…..5

1. 1 Көне дәуір..............................................................................….5

1. 2 Жаңа заман кезеңі...............................................................….31

1. 3 Қазіргі заман кезеңі...........................................................…..71

2 Шаруашылық және мәдениет............................................…..88

3 Қолөнер........................................................................................…..103

4. 1 Баспана және оның түрлері..............................................….164

4. 2 Үй жиһаздары және ыдыс-аяқ жасау өнері....................….183

4. 3 Қазақтың ұлттық киімдері................................................…210

4. 4 Ұлттық тағам..........................................................................224

5 Рухани мәдениет.........................................................................…243

5. 1 Ауыз әдебиеті үлгілері......................................................…243

5. 2 Қазақтың дәстүрлі ән-күй өнері.......................................…263

5. 3 Көне заманнан қалған сенімдер.......................................….281

5. 4 Бақсылық және оның қазақ арасындағы ерекшелігі......…294

5. 5 Ислам діні және қазақ халқы…………………………...….327