хикаялау — әңгімелеу. Келін мінезіндей әдепті майда желмен тербелген егін сабақтарының нәзік үнді сыбдыры дала шежіресін сұлу хикаялап

حكم (хукм^ун) үкім — 1) үстемдік; 2) өкімет, басқару; 3) режим, низам, құрылыс; 4) қаулы, қарар, шешім, тоқтам, өмір, жарлық; парыз; 5) пікір алысу, ұғым, анықтау. ...Қазақша барып тұрған жуан тұқым, Үкімі жүріп тұрды оң мен солға (С. Торайғыров). Қандай қылп еткізбес көрегенім, Мүлт кетпес болат семсер сермегенің. Советтің әділ соты үкіміне, Қуанып құлпырды еркін барлық елім (И. Байзақов).

حكومة (хукума^тун) өкімет — 1) билік, үстемдік; 2) саяси. Мемлекет; мемлекеттік құрылыс, низам. Өкімет — шартты түрде арабтың хокумәт деген сөзінен алынған. Кеңестің өкіметін ашты халық. Большевик партиясы қылып жарлық. Жерді алып помещиктен, байдан дәулет, Тамырын талқан қылды падишалық (Әріп). Коммунизм дегеніміз — Совет өкіметі және бүкіл елді электрлендіру (В. И. Ленин);

حكمة (хикма^тун) хикмет — 1) даналық; 2) даналық нақыл, мақал, 3) медицина, емдеуді білу. XI ғасырдың ақырында, қазіргі Оңтүстік Қазақстанның Түкістан қаласында (Ясы өзенінің бойында туған) Қожа-Ахмед Яссауи өзінің «Хикмет» атты еңбегін жарыққа шығарды (І. Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев). Барлық хикмет сол танылған, тексерілген, екшелген материалды қалай жұмсауда, қандай шеберлікпен игеруде («Қ. Ә. Т.»);

حكيم (хакйм^ун) хаким — 1) дана, данышпан, ақылды, есті; 2) философ; 3) доктор. Осындай сөз танымайтұғын елге сөз айтқанша өзіңізді танитұғын шошқаны баққан жақсы деп бір хаким айтқан емес пе? (Абай). Әрбір ғылым — хаким емес, әрбір хаким — ғалым (Абай);

حل (халл^ун) халла – 1) шешу (түйінін); 2) босату, құтқару; 3) діни. Күнәсін кешіру; 4) шешу (мәселені). «Халла абиат ва шарх ал-Джами» деп аталады үшінші трактат. Қазақ тілінде ол «Бәйіттерді шешу және оған ал-Джамидің түсіндірмесі» деген мағына алады (Ә. Дербісәлиев).

حل (хилл^ун) құл, қыл, хілл — 1) рұқсат етілген, ерік берілген; 2) заңды әрекет, қимыл, жүріс. Бұл сөз бақұл, бақыл сияқты сөздерде кездеседі. Бахілл арабтың хілл сөзі мен парсының бә демеулігінің қосылуынан пайда болған (Л. Будагов).

حلال (халал^ун) адал — 1) діни. рұқсат етілген, заңды; 2) толық, ажырамайтын; 3) ауыс. таза, ақ ниет, тура, әділ. Есектің күші — адал, сүті — арам (мақал). Қара көңіл адалға сене алмайды, Ақты қара қашанда жеңе алмайды (С. Торайғыров). Мөр басып, құдай, сірә, қағаз бермес, Айтқанымен өтірікті жөні келмес. Істе де адал еңбек, жаның сақта, Еңбексіз аузыңа ас бекер келмес (Ыдырыс). Большевиктер, аттарың анық аңыз, Қарлығаштар сендерге табынамыз. Адал жанның бәрін де арамызда Ақ жүрек большевик деп танығамыз (М. Мақатаев);

حلقة (халқа^тун) алқа — шығыршық, жүзік, сырға, алқа (әйелдер мойнына, омырауына сәнге тағатын, алтын-күмістен істелген әшекейлі зат, маржан, меруерт); 2) топ (адамдар), звено, үзбе, түйін; 3) серия; 4) ауыс. коллегия (әр түрлі мекемелерді, әр түрлі ұйымдарды кеңесіп басқару үшін ресми бекітілген адамдар тобы); 5) үйірме; 6) дөңгелек, шеңбер. Алтын жүзік, күміс балдақ, Мойнына іліп алқасын (А. Тоқмағамбетов). Қала қыз кеудесіндегі әшекейлі алқа сияқты (С. Бақбергенов). Әнім бар алғыс атты, махаббатты, Алқа топ алдын көрген жерде айтылар (Қ. Аманжолов). 1919 жылдың басында М. Сералин Орынбор қаласына барады... «Ұшқын» газеті редакциясының алқа мүшесі болып істейді (Б. Кенжебаев, Ө. Есназаров). «Әйел теңдігі» журналының алқа мүшесі болғанымнан журналдың адресіне келіп түскен өлеңдерді көбіне мен қараймын,— деді Биаға (М. Хакімжанова). Әр жерде алқа көрсем тұра алмаймын, Осындай қызыл тілге шеберімнен (Шернияз). Арқаның алқа қорған даласында, Ауылдай таулар отыр жарасымда (І. Жансүгіров).

حلقوم (хулқум^ун) алқым — анат. адамның тамағы (кеңірдек пен өңештің басталатын жері, мойынның алдыңғы жағы). Жарылқамас Жанту ұлысың, Ерегіспе менімен — Езіледі алқымың (Сарбас). Мойнына арыстанның қылыш шаптым, Кеудесі — ғайып бопты, басын таптым. «Қасиетті жануардың кәлләсі» деп, Қос гауһар төбесіне тас орнаттым. Айдында жүзіп жүрген қаздың басын Арыстанның алқымына қосақтаттым (Қ. Баймағамбетұлы);

حلة (хулла^тун) хүлле — киім, лыпа; сыртқы киімнің айрықша бір түрі. Сонда Жүсіп қосына қайтып келді, Тәсбих тәһлил құдаға айтып келді. Үстінде хүлле тоннан нұры балқып, Жіберді жарқыратып көк пен жерді («Ғашық-наме»).

حلواء (халуа’^ун) алуа – 1) тәттілік, шырындық; 2) тәтті тағам (жаңғақ дәні мен қант не бал қосылып, қуырған ұннан істелген түрлі тәтті тамақ). Келсең, кел, шындап қасыма, Шай, мамығым басыңа, Алуа шекер беремін, Ішетұғын асыңа («Қыз Жібек»). Сөйлесең әр тарапты нандырасың. Сөзіңе алуа-шекер қандырасың (Ақан сері);

халуа. Ғират базарындағы дүкендердің көбіне иелік еткен әкесі бір кездерде шахзадалардың бірін қонаққа шақырып, дастарқанға неше алуан халуалардың мың табағын қойып таңдандырып, сонан атағы шыққан екен (Айбек);

һалуа. һалуа-шекер, шірне... («М. Б. Т.»);

халуашы — халуа кәсібімен шұғылданушы. — Мен, — деді, халуашы, қуанышты жүзбен, әр сөзі баға жетпес гауһардай,— біздің азамат туралы тамаша хабар біліп қайттым (Айбек).

حليم (халйм^ун) әлім — 1) жұмсақ; 2) әлімкөже (еск. қабығынан тазаланған бидайдан ет қосып, айрықша әдіспен жасалған жұмсақ ботқа). Революцияға дейін Түркістандағы Ахмед Яссауидың мешітінде жұма намаздан кейін жиылғандарға әлім көже беретін әдет болған. Сол асты пісіретін орынды «қазандық» деп атаған, ас қазандары мен асты халыққа үлестіріп беретін астаулар осы күнге дейін сақталған.

حمال (хаммал^ун) хамбал — жүкші. Шарапханадағылар хамбалды шақырып, Бұ адамды оның үлкен шетеніне салып, арқалатып үйіне қайтарып жіберді («Бұ Адам»);

һамбал. Бағдаттың қаласында бір һамбал болушы еді («М. Б. Т.»). Тақ үстінде толықсыған, көрді һамбал хұр қызын, Көрмесе оны әр ер адам — Көрмегендей күн жүзін («М. Б. Т.»).

حمد (хамд^ун) хамд — 1) мақтан, мақтау, даңқ, дәріптеу, даңқын шығару; 2) рақмет, алғыс. Аллаға шаһ Ғасим қылды шүкір, Сабах, шам хамді сана айтар зікір ( «Ғашық-наме» );

حمل (хамал^ун) амал — 1) қозы, тоқты; 2) астр. Тоқты шоқжұлдызы; 3) күн жылнаманың бірінші айына сөйкес келетін март айының аты (22 март — 2І апрель). Амал, сәуір, зауза өтсе, Жетеді жылжып саратан. Жапырағы жайқалып, Ағашқа бітер түрлі сән. Сырттан байқап қарасам, Дарақтың ата-енесі, Тәрбият қылып ауасы, Әр түрлі пісер мәуесі (Молда Мұса). Ежелгі түркілер негізінен күн календарын пайдаланған. Кейін ол қазақ, өзбек, түрікмен, татар, азербайжан, т. б. халықтардың календарына негіз болған. Жыл 30 күндік 12 айға бөлінген, айлардан тыс 5-6 күн (қар. Бес қонақ) қосылып, жылдың ұзақтығы 365,25 күн тәулігі деп алынған, жыл басы — 1 наурыз, яғни 1 амал — 22 март болған («Қ. С. Э.»);

حمل (хамл^ун) хамәл — 1) көтеру (жүкті, ауырлықты); 2) жүкті (әйел). Патша барша жанға жалғыз хақты, Қыз қалып, патшадан қайғы тартты. Тоғыз ай, он күнінде хамәл толып, Құданың рақымымен бір ұл тапты («Ғашық-наме»),

حملة (хамла^тун) хамлә — шабуыл, бас салу. Көреді Сейфүл-мәлік бір айдаһар, Әлемді ашуланса бір-ақ жалмар. Келді де балапанға тұра ұмтылды, Болдырып отыр еді құс жануар. Сонда құс айдаһарға хамлә қылды, Аузынан айдаһардың от шашылды («Ғашық-наме»).

حميد (хамйд^ун) хамид — мақтаулы, мақтауға тұрарлық. Жүсіп садиқ қасына Заһид келді, Заһид келіп, Жүсіпке сәлем берді. Мұратыма құдайым жеткізді деп, Көрісіп хамид сәнә шүкір деді («Ғашық-наме»).

حناء (хинна’^ун) қына — 1) бот. сарғыш-қызыл бояу беретін кейбір өсімдіктердің аты; 2) шаш, сақал, тырнақ бояйтын бояу. Қына тасқа бітеді, білім басқа бітеді (мақал). Екеуі де тастан қына терген ешкіше ауыздары шөпшеңдеп, шекілдеуік шағып келеді (Сейфуллин.) Көк шықты қарғып Көкорай шалғын, Боз, бетеге бәрі бар. Қызғалдақ, қына, Жоңышқа, жуа Түр-түрімен табылар (Ешнияз);

қыналы — 1) қына түсті, сарғыш-қызыл түсті; 2) қына өсетін жер. Аулымның қонғаны ебелекті, Көк шымшықтың керегі көбелекті. Тұмсығы ұзын, аяғы қызыл болса, Қыналы құс дегенің кекілікті (Күдері қожа). Асығымды қынаға бояйтын апам қайда екен, Қыналы қырға қына теруге апармай ма екен? (С. Оспанов);

қыналау — қынамен бояу. Қыстың ортасына таянғанда, Қазалы қаласындағы үйін бұрын көрмеген туысыма барсам, елуден асса да, қасын қыналап, көк нілден бетіне қал жасап, әтір май құймай орнынан тұрмайтын сылқым жеңгем бар екен (Қ. Әбдіқадыров).

حنان (ханнан^ун) хәннән — қайырымды, мейірімді, қайғыға ортақтасушы, көңіл жұбатқыш, аяғыш, есіркегіш, жаны ашығыш (құдайдың теңеуі). «Бақырған» кітабынан: «Бақырғанден сафар қылсам, Тауаф қылғали Кәғбани... Көріп хәннәни (дұрысы: ханнаны — Н. О.) мәннәни...» (С. Мұқанов).

حنبل (ханбал^ун) ханбал – діни бұл сөз ханбалдық, ханбали сияқты сөздерде кездеседі;

ханбалдық. Ибн Ханбал (780-855) — ханбалдық мектебінің негізін салушы («Қ. С. Э.»);

ханбали — 1) діннің парыз-өсиеттерін аса мықты ұстаушы; 2) діни. имам Ахмед бин Ханбал жолын қуушы, соның мазһабындағы кісі.

حنفية (ханафййа^тун) ханафия — 1) кран, су ағызатын шүмек; 2) діни. ақиқаттық, шындық; әл-ханафият (ханафизм, діни Әбу Ханифаның ілімі, діни ағымы). Әбу Ханифа, имам Ағзам (700—767 ж. ж.) — шариғат заңдарына түсінік беруге арналған сунниттік төрт бағыттың (мазһаб) бірін құрушы, ханифа (ханафия) мазһабының негізін салушы («Қ.С. Э.»).

حنيف (ханйф^ун) ханиф — діни. нағыз, ақиқат, дәл, шын.

حنيفة (ханйфа^тун) ханифа — шын. ақиқат, нағыз мұсылман. Ханифашылар шариғатпен бірге азаматтық право ережелерін... қолдады. Түркі халықтарының ислам дінімен бірге ханифа ілімін қабылдауы да осыған байланысты еді («Қ. С. Э.»);