Экономикалық теория
101
ерекше тауар. Еңбекке сұраныс және оның ұсынысы теңгерілсе,
сол кезде тепе-теңдік баға болады, ал жұмысшы күшін толық
бастылығы экономикада жоқ, яғни жұмыссыздық пайда болады.
Еңбектің барлық мәселесі тауардың ерекшелігінде болады.
Еңбек бағасының жоғары және төменгі шектері басқа
тауарларға
қарағанда
басқаша
орналастырылады.
Еңбек
бағасының жоғарғы шегімен белгіленсе еңбек бағасы онымен
теңестірілсе, онда капиталист өндіріске деген қызығушылықты
жоғалтады, себебі капитал ешқандай өсуді бермейді.
Еңбек бағасының төменгі шегі тауар құнына тіреледі –
жұмыс күшіне. Жұмысшы күші бұзыла жүдей бастайды. Еңбек
бағасы және жұмысшы күшінің бағасы арасында айқын
айырмашылық көрінеді. Еңбек нарығындағы тепе-теңдікті
келесі суреттен көруге болады.
1.16-сурет. Еңбек нарығындағы сұраныс пен ұсыныс
Мұндағы А нүктесі – LD және LS қисықтарының қиылысуы
– ол еңбек нарығындағы тепе-теңдікке мінездеме береді. Оған
нақты еңбекақының айқын дәрежесі талапқа сай болады және LD
еңбек ұсынысы мына жалақыға лайықты болады.
Еңбекке деген сұраныс толық қанағаттандырылады, ал
кәсіпкерлер лайықты еңбек ақының мөлшерін төлеуге дайын, бұл
еңбек нарығындағы тепе-теңдікті білдіреді. Сондықтан А нүктесі
Н. А. Маженова
102
толық жұмысбастылық нүктесін анықтайды. Қазіргі экономикалық
әдебиеттегі толық жұмысбастылық еңбекке жарамды халықтың 94
– 95% деңгейіндегі жұмысбастылығымен есептеледі.
9.2. Кәсіпкерлік табыс
Пайда кәсіпкерліктің қозғаушы күші ретінде көрінеді.
Кәсіпкерлер өндіріс құралдарына ие болып, өздері өндірісті
ұйымдастырып, техникалық прогресті еңгізеді, сондықтан да
пайда алуға олар құқықты. Меншік иесі өндіріс факторларының
(капитал) өз табысын пайда түрінде алады, жұмысшы өз еңбегі
үшін жалақы алады, жер иесі – жер рентасын алады.
Пайда кәсіпкердің көзқарасы бойынша нені көрсетеді?
Олар үшін пайда өндірістің барлық күрделі факторларының
туындысы болып табылады, себебі оларсыз пайда жасау мүмкін
емес. Пайданың мөлшері, барлық өткерілген тауарлардың
өндіріс шығындарын алып тастағанға тең. Егер барлық түсімнен
айқын шығындарды алсақ, онда бухгалтерлік пайданы табамыз.
Сонымен қатар фирманың айқын емес шығындары бар, олардың
мөлшері барынша маңызды және бухгалтерлік пайданың
құрамына енеді. Айқын емес шығындар нормалды пайда деп те
аталады. Егер бухгалтерлік пайдадан айқын емес шығынды
шегерсек, онда кәсіпорынның экономикалық пайдасын табамыз.
Айқын емес шығынның мәні мынада, фирма пайда бөлігін
өндірістің қолданған факторларына табыс ретінде алады.
Мысалы, жер үшін жалға төлеу пайдамен айналады, себебі олар
өз меншігіндегі жер. Жаңа желі жіберу үшін, жаңа өндіргішті
станок орнату үшін, кәсіпкер терін төгіп жұмыс істейді. Фирма
бұл жағдайда менеджерге төлеген жалақысы да айқын емес
шығыны болады. Егер бір фирманың иемденушісі психолог
болса, онда мұндай қызмет алдын ала ұйымдастырылады, оларға
психологты жалдаудың қажеті болмайды. Сонымен, жалға
төлеудің шығыны, өндіргіш станок орнату үшін, менеджерге
жалақы, психологиялық қызмет ұйымдастыру – бұның бәрі
айқын емес шығындар, сондықтан олар нақты табысқа айналады.
Кәсіпорын пайдасын өндіріс шығындарымен салыстыра
отырып,
өндіріс
рентабельдігін
анықтауға
болады,
яғни
Экономикалық теория
103
табыстылық дәрежесі. Бұл үшін пайда нормасын есептейді, ол
пайданы өндіріс шығынына пайыздық қатынасымен есептелінеді.
Еліміздің
экономикасының
нақты
секторындағы,
кәсіпорын пайдасынан алынған салық, бұл мемлекеттік
бюджеттің табыс бөлігінің көзі. Пайданың бөлінуі фирманың
тек ішкі мәселесі ғана болмайды. Ол оның әлеуметтік және
саяси сипаты бар және елдегі заңдылықпен реттеледі.
9.3. Ссудалық капитал және ссудалық пайыз
Қоғамда, әрбір сәтте, бір жағынан бос ақша құралдары
жинақталады, екінші жағынан оларға деген қатты қажеттілік
туындайды. Бос құралдар кәсіпкерлер пайдасының бөлігі,
амортизациялық қорлар, жалақы қорлары және т.б.
Кейбіреулеріне ақша құралдары қажет емес, сол уақытта
басқаларға олар қатты мұқтаж. Сондықтан, ақша құралдар
белгілі бір ұйымдық-құқықтық нысанда пайызды төлеуге белгілі
бір мерзімге беріледі. Уақытша бос ақша құралдары табыс алып
келеді, жай ғана ақшадан капиталға, нақтырақ айтқанда,
ссудалық капиталға айналады. Тиісінше, ссудалық капитал өз
алдына белгілі бір мерзімге қайтарымдылық шартында және
пайызды төлеуімен қарызға берілетін ақша құралдарын
білдіреді.
Ссудалық капитал – бұл ерекше түрдегі тауар, белгілі бір
мерзімге сатылады. Ссудалық капиталдың ұйымдық – құқықтық
нысанда
қозғалысы
несие
болып
табылады.
Несиелік
механизмнің субъектілері банктер, басқа қаржылық институттары
болып табылады.
Ссудалық капиталдың бағасы (пайыз) сұраныс пен ұсыныс
арақатынасымен реттеледі және пайыз нормасында көрінеді. Ол
ссудалық пайыз түрінде алынатын жылдық табыстың берілетін
несие мөлшеріне қатынасы ретінде есептелінеді.
R
A
t = ——— • 100%
K
Достарыңызбен бөлісу: |
