Tocuwepi
кдзак фольклорыньщ
нускдлары
epi кьпык. саласы
— oripiK
елецнщ тш н кубылтып кдна коймай, оныц тура
жанрлык табигатына айнальт кеткен.
Улгайту мен кшпрейгу тэсшдер1 жазба эдебиетте де, —
поэзияда, кесем сездерде (публицистикада), комедиялык
Ьэм трагедиялых щыгармаларда колданылады. Бул ретте,
Т.Жароковтыц “Кун Tin кщтысындагы”:
Кдрынды кдгып су кылдым,
Суынды cuncin бу кылдьгм,
Тунщнен тац атюаздым,
Жер1ме жулдыз жаккыздым...
деген тусты кезшде профессор Жумалиевтщ гипербола деу!
ете орынды. Сонымен кдтар улгайту мен кширейгу б1здщ
кдз1рп адебиет
1
м
1
зде кебше ва'релеу, яки гротеск (французша
230
grotesque — окыс, окщау, оспадар) туршде кершетшш атап
откенжвн. Эсфслсуде эдебиет пен внердеп керкемдж тэсш;
мунда адам немесе адам eMip кешхен ортаньщ шындыгы
кейде Kici кулгендей, кейде жан шошыгандай окщау халде
одет ecipine, не eiuipme суреттследь Эдеби тшда кубылту
гана емес, эр Typni эдеби образдар жасау устшде эарелеу
тэсш н утымды пайдаланган жазушылар кеп: Франдияда
Рабле, Англияда Свифт, Германияда Гофман, Италияда
Пиранделло — эирелеу тэсш ш , TinTi, эдеби стиль
дэрежесше дейш кетерген суреткерлер. бткен гасырдаш
дуниежузшк классикада Гоголь мен Гюго немесе Салшков-
Щедрин rim мен стилшдеп эсхрелеудщ орны ез алдына
белек. Осы кунп орыс эдебиетшдеп эарелеудщ кейб1р
улллерш В.Маяковскийдщ элемге эйгш “ 150 ООО ООО”, сол
сиякгы Андрей Вознесенскийдщ “Оза” поэмаларынан
керуге болады. Ал кдорп кдзак эдебиетше кез салсак, Габит
MycipenoB шыгармаларындагы юмор мен сатираньщ оюа-
текте шын мэншдеп гротеск сигатына кешш отыратынын
байкдр едис. Bip гана мысал:
Жуман — Алтай- Кэрпыкка мвлш тапал адам. BipaK, денесп тартбак,
сом
жаралган. Келденещ куректсй мукыл тырнакгы саусакуары —
келсаптыц сабындай жуп-жуан. Кдллтанак; ш ы гап кермсгсн каска
иегшсн тагалы ат тайып жыгылгандай. Салбырай бастаган уртына
дейш табиги тертцгп бузбай-ак келген б у р ш сакал каска иектен тайып
кеткендей, алкымга барып уйлыгып калыпты да, сакалдан
repi
уйысып
кдлган кок шулан жунге кеб!рск уксап туралы. Ж узшщ баска Mepi
тугел ешуге жакындап, ccKi тенгел
1
ктей квмссю таргкан. Бар мшез!
— крздерш ж арш сы н ан асыра жауып алып, енда етегш кетерместей
61ржола туй in ген кдбакта гана калган сиякгы
(Юянган елке” ).
Bip ескеретш нэрсе — улгайту мен кшпрейту, я болмаса
acipeney тэсшдерш крлданганда аса сакхык, шеберлйс керек;
буларды олак, колдану не болмаса булармен орынсыз
эуестену жайдактыккд, жасандылывдсд апарады.
Кыскдсы, керкем сезд1 ажарлап кдна коймай, оны
мазмун жагынан да, пшхш жагьшан да кубылта кулпыртып,
эрхдшан “плге жедш, журекке жылы типзудщ” тэсшдер!
кептен-кеп; жогарыда солардыд кейб1реулерш гана атап
втта. Айга берсек, титл табу (полинезейще — tapu — бэрш
белпмен бшдару), перифраз (грекше perlphnfso — кдйта айтып
беру), эвфемизм (грекше euphemeo — сыпайылап сейлеу)
тага баска осылар тэр1зд1 ауыстыру амалдарынын, да
б1ркыдыру Tin кубылтар мумкщщктер1 бар жэне бул тэсищер,
реп келгенде, кейб1р эдеби шыгармаларда к,олданылган,
231
крлданылып та жур. Мэселен, баягыда дэстурл1 ибамен
Кдмысбай, взенбай, К,ойшыбай, К,аскырбай, Беюбай,
Кдйракбай деген кдйнагаларыныц атын атауга именген жас
келшшектщ камыстан аргы езеннен су альш кдйткдн бетте
каскыр тарткан койды бэюмен бауыздап келгенш ашып
айта алмай, амалсыз табу
Tscuii
мен кдмыеты — сылдырама,
езецд1 — саркырама, койды — мацырама, кдскырды —
улыма, б е ю т — жаныма, кдйракгы бшеме деп езгертгп,
енесше: “ Сылдыраманыц аргы жагында, саркыраманыц
6epri
жагында мацыраманы улыма жеп жатыр екен,
жаныманы бшемеге бшеп-бтеп ж1берт, бауыздап келд1м” ,
— дегешн еганщ
6ipi
ауызша ацызга айналдырып экеткеш
мшпм. Ал жазба эдебиетке келеек, элгще гана езш1з мысал
келпрген “Оянган влкеде” мынадай диалог бар:
Манадан ешюмда кездес-пре алмай турган ейел, асыгыс болса да
аз Kuipin карай алган, Байшепрге алыстан айгайлап:
— Улкен
Kici
жузден жиырмасы кем аулынын
x i r h r e p i
кдйда
жатады екен? Бшсещз, жон сьлтеп ж
1
берщ
1
з
1
ш, — дедь
Эйелдщ сурап турганы Сексен аулыньщ жтттер1 екенш ангармай
калган Байшепр:
— Шырагым, ондай оспагына ш оркакед
1
М... Пайгамбардын аулы
болса да атын аташы! — деда.
Эйел 6
ipey ecTin
кзлмас па екен дегендей, айнала 6
ip
кдрап алды да:
— TeHipi деген, жузге жиырмасы жетпесе сексен болмайтын
ба ед»!.. С ексен аул ы ны н ж т т т е р ш сурай м ы н , — дед1, ещ н
турасынан тартып.
Кдрап отырсак, осы узщвдеп табулар автор тщне де,
кешпкерлер сезше де эжептеу1р юмор дарытып, ойнакы
ец
6iTipin,
кед1мгщей кубылтып экеткенш байкдймыз.
Ыгысын тауып, ыцгайымен колданган жагдайда перифраз
бен эвфемизм де осындай еп-эсем рол аткарары даусыз.
V
Эдеби тшд1 ажарлаумен, кубылтумен кдтар, керек
жагдайда айшыкгай ошген жен. Эдеби тщдщ эсемдш гана
емес, эсерлипп ушш де вжептэу1р кджет тэсш —
айшыкдшу,
яки
фигура
(латынша
figura
— келбет, бейне) —
свз
mipKecmep 'm датдылы синтаксиста юалыптан zepi взгешелеу
ораммен, айрыщиа айшыкпен куру.
Мундагы максат 6ipey-
ак — сездерге ерекше леп, еклш, тыные беру, сейтш,
олардьщ окьфманга есерш кушейту.
232
Айшыкгаудьщ (фигураныц)
Достарыңызбен бөлісу: |
