iycyiMi3
ксрск. Бул ретте, алдымен,
поэзия мен прозаны жанр деп атауымыздыц ез1 (осылай :
айтыла беретшше кдрамастан) шартты екенш мойындауга
тш стз. Дурысьша келеек, едебиеттеп уш жанр — эпос,
лирика, драма (буларга кейш арнайы ток,таламыз). Содан
сон, эр жанрдыц эр алуан жанрлык турлер1 бар.
Осылардыц эркдйсысына тен, айталык, роман мен
новелланыц, ел ец мен поэм аны ц, ком едия мен
трагедияныц эркдйсысына тэн сез мэнер1, жазу машыгы
болатыны тагы даусыз. Меселен, комедиядагы кулю мен
трагедиядагы кдйгыныц эркдйсысы акцкдт шындыктыц
езшде ер сипатта,
6ip-6ipiHe
керегар болса, буларды
едебиетте де уксас мэнердеп,
6ip
машыктагы сездермен
жинактау мумкш емес.
Акыр аягында, романтик жазушы мен реалист
жазушыныц эркдйсысы — ер машыктагы суреткерлер
екенш , екеуш щ сез колданысы
eKi Typni
сипатта
болатынын тагы ескерту кажет. Олай болса, кейб1р
шыгармалардыц тшшен ушырасатын натурализм 1здерш
сын кез1мен кермеудщ жене жеш жок,.
Эдебиетте баяндау бар, суретгеу бар. Баяндаушындыкщы
тшешн хабарлап, ауызеш айтып кона тынса, суреттеу
хубмысты квзге enecmemedi, жай свшемейд!, евзден врнек
mezedi. Бул екеуше тен машыктар да eki
Typni
болатыны
тагы талассыз.
Айдап салдым жылкъшды тепсен жерге,
Ссвдсй адам табылмас ексем жерге.
Екщш мен акдгамныц арасында
Асьпдсдннан тимейш екшем жерге
( “Женеше').
Муцдагы шындык пен сыр суреттелш отыргде жок, ауызвй
айтылып, баяндапып отыр. Bcrndi мен акцгамныц арасы буд
елец де жай хабар гана, козге елестейпн керййс емес.
Ал суретгеуде мулде баекдша:
Ак сеулес! кек шатырын ернекгеп,
Кун ендейди Алтын арай сеида ептеп.
Сай-салада бугьш жаткдн келецке
Д ек басына бара жатыр енбектеп.
(КЖумагалиев).
244
Екида мен акдгамньщ арасындагы табигатты бул арада
акын кур баяндамай, сез ернепн теге кестелеп, кубылта,
кулпырта суреттеп отыр. Б1эдщ кулагымыэда жай гана хабар
емес, кез алдымызда тамаша Kepimc, кызык-кызык кдмыл.
Мше, ек! турл1 авторлык сез крлданыста ею турл1 сипат,
exi турл
1
мэнер мен машык,
Шындыкгы керкем кестелеп, кецищепдей жазу амал-
дары да ер тур ль' кейде ацыздау туршде (Пушкин, “Гусар”),
кейде эпистолярлык пашнде (Достоевский, “Бейшаралар”),
кейде мемуарлык сипатта (Эренбург, “Адамдар, жылдар,
oMip”)
жазылса, кейде тптп тын, бимэл1м мэнермен (Гам
затов, “Дагыстаным”) жазылады. Булардыц да эркдйсысына
тэн эр iypni сез машыгы бар.
Эр жазушыныц ты байлыгы мен свз машыгына катал
сынныц 6ipi — эдеби шыгармадагы адамдарды свйлету. Эр
адам езшше сейлейда; ем1рде
6ip-6ipiHeH
аумай сойлейтш
ею адам болуы мумкш емес, ейткеш ем1рбаяны б1рдей
ею адам болмайды. Ал эр кдЪарманныц сезшде оныц буюл
iuiKi
6iTiMi
— мшез1, акылы, ойы, арманы,
6uiiMi,
мэдениеп, мамандыгы, муддей тутасып жатады. Эр сездщ
айтылу тусындагы адамныц кецш куш тагы да есепке
алынуга тшс. Адамныц аузынан шыккдн
ap6ip
сездщ
айтылу менер1 гана емес, туу тарихы, сейлену
ce6e6i
бар.
Автор муны да елеуиз кдлдыра алмайды. Мше, осылардыц
6epi 6ipirin,
суреткердщ алдына эр кдИарманды езшше
сейлету мшдетш кояды.
Bip
романда
epi
жинактала,
api
даралана керсетшген жуз кешпкер болатын болса,
олардыц жуз турл1 сойлеу мэнер1 болуга
n tic .
Кдлам
енершде будан аскдн кцындык болуы мумюн бе? Нагыз
шебер суреткер дэл осы киындьпсгы жещп, эр кейшкердщ
аузына тек кдна “ оньщ мшезше лайык” (Пушкин) сез
салуы шарт, ол ушш суреткер езш
“e3i
суреттеп отырган
адамдардыц орнына койып, олардыц эркдйсысы кдндай
тшмен сей лей тш ш ап-аны к бш ш отыруы керек”
(Л. Толстой).
Осы айтылгандардыц 6epi керкем эдебиеттщ тии — 6ip
немесе 6ipep адам гана емес, кулш кдуымньщ, демек, буюл
когамныц тш , яки аса курдел1 синтетикалык тш екенш
ацгартса керек.
* '*■
Жазушыныц халыктыц тш мэдениетш дамытудагы релг
мен yiieci осы тургыдан байыпталуга тшс.
245
Алтыншы тарау
сез
САРАСЫ
I
Байкдган боларсыз, тараудьщ такырыбы Абай елещнен
туды. ©лец туралы шынында, Абайдан асыл гам айтар:
блец сездщ патшасы, сез сарасы,
Киыннан киыстырар ер данасы.
Тшге женш, журекке жылы тиш,
Теп-тепе жумыр келсш айналасы.
Осындай улы енер, пш суйепнен ойып жасалган гажа-
йып мусш секиш “сивдирлы” сулу енер болтан сон шыгар,
Достарыңызбен бөлісу: |
