6ipiHe
риза
болмай ма, кш бшсш, кезш де ашпайды, тш де кдтпайды.
Амалы курыган Терек акырьшда:
— Азыркддцын, бшемда, аксакал шал,
Тентегщнщ сезше кулагынды сал.
Казак-орыс к#тыны 6ip сулуды
Экелш ем, кайтейш, оны-дагы ал! —
деп баганадан 6epi кимай турган аяулы асыльш усынганда
гана:
Kepi Каспий кара как кезш ашты,
Жылы жузбен Терекке амандасты...
222
Каспийдщ, Абайша айткднда, “жыбыр кдгып, крзгалып,
сылк-сылк, кулген” шайтан шалдьщ одан аргы щ ы ш мен
кдмылы да — аумаган адамныц мшез1 мен эрекет! — керемет
кейштеу.
Кейштеу — кдз!рп эдеби туындыларымызды да кубылта,
кулпырта колданылып келе жаткдн эдем1 тэсш:
Балкьпып гулд демше,
К^зганшак Кыс кедда де,
Суйда жаз ебден берие:
Сштеда суык крнжарын.
Экетпск
еда
узатып,
Жас жшт
кьфшын
ел®
де,
бзш щ жылы жерше...
К^лдырып Keni жан жарын.
(Э.Тшабаев).
Жолшы кдзак — сол казак
Жулкьиайды етектен
Кете бердо тепендеп.
Кулагина сарнайды:
Сол кдзаКты жел мазак
Кейде алдынан жетектеп,
Ете берсем екен деп;
Кейде артынан кдлмайды.
'
(Х.Ершиев).
Алдыцгы cKi шумакта Эбдшда эдеттеп кыс пен жазга
эдетген тыс мшез бен эрекет берш, жансызга жан сала
суреттеу аркылы ойды бшк философияга кетерш экеткен
болса, к ей Ь т шумактарда Хамит Бетпакхьщ беймаза желш
кудды Tipi кцздей кубылтып, оган кызык-кызык, кыльпсгар
жасату аркылы e3i суреттеп отырган шындыккд тагы 6ip
тьщ щырай беред
1
, шынайы сыр дарытады.
Кейштеу -г ертегшер мен ацыз эщшелерде жш крдца-
нылатъш тэсш. Ал мысал ©лендердеп кобылу, кебше, щерне-
деу, яки аллегория (грекше allegoria — пернелеп акту) туршде
келеД
1
. Мунда жай угьш кдлпында турган дерекщз нэрселер
кэд1мпдей кезге кершер дерекп нэрсеге ауыстырьшады.
Айталык, кулык, зорлык, костык, секшд1 жалпылама
угымдарды дэл осы кдлпында тусшуге болганмен, кезбен
керу киын. Осыларды Сэбит Денентаев езшщ “Ауырган
арыстан” деген аллегориялы елещнде колга устаткдндай
накты, дерекп нэрселерге кениреда: ад патшасы Арыстан
ауыра кдлган екен, ан, атаулы гугел жиылып кещл сурап
барганда, шинде Тулю ку жок, боп шыгады да, оны кдра
кецш Кдскыр зорлыкшыл Арыстанга кдстандыкден хабар-
лап кояды. Кешн Тулкд келгенде, эрине, Арыстан ашула-
нады. Бул сырды тусше кдлган ку Тулю. аяк астынан айла
тауып, Арыстан секида езшщ де “ауырып” кдлганын, одан
ameyip Кдскырдьщ арткы аягыньщ сшдрш киып жеп, эреч
“жазылганын” айтады, Арыстан ашуды к,ойып, ектемдшне
кешеда де, дереу Кдскырды шакыртып альш, сшдрш кдяды...
223
Бул еленде кулык, — Тулю, зорлык. — Арыстан, кдстык
— Кдскыр бейнелерше кеццршл, пернелешп керсетшген*
— Ей, кораз, шакырасын ерте-кеш жок —
Дегенде крраз айтты:
— Сенде де ее жок,
“ Кукара-ку” болмай-ак мен шакырган,
Тан атырып, онсыз журт кун батьфган.
(А. Тоцмагамбетов).
Аскдрдыц кораз аркылы пернелеп айтып отырган угымы
— петуасыздык, парыксыздык,
Дуниежузшк эдебиет тарихына кдрап отырсак, пернелеу
аркылы дерекшздок деректишже Keuiipuiin кдна кршЛаган,
кызык-кызык, аллегориялык образдар жасалганын керем!з.
Мысалы, Данте жазган эйгЫ “ КуДФетт1 комедияда”
арыстан, тагы мысык, кдншык, кдскыр Tapi3fli андар аркылы
адамга тэн эр турл! куштарлыктар пернелешп ка на
коймайды, б1рсыпыра бейнеленед1, код1мп керкем образдар
жасалады. Казак ауыз эдебиет1ндеп eTipiK елевдерде
бейнеленетш тулгалар тугел1мен — аллегориялык образдар*
Кейде TinTi Фонвизиннщ Простаковы мен П равдит,
Грибоедов™ н Скалозубы мен Молчалиш, Гогольдщ
Ляпкин-Тяпкию мен Собакевич] секиш Майлиншц
Мыркымбайы мен Мус1реповтщ Конкяйыньщ, Мукдновтыц
Итбайы мен Мустафиншн Сойдактюшщ аттарыныц ез!
олардьщ мшез-кулкьшдагы аллегориялык, сютатгы нускдп
керсетш тургандай.
Троптыц (кубылгудьщ) 6ip rypi — астарлау, яки символ
(грекше symbolon — шартты белп) — 6ip норсеш не
кубылысты тура суретгемей, буларга уксас баскд 6ip нэрсеге,
не кубылыскд купия телш, жасыра жарыстырып, букпелей
бейнелеу, ойды да ашык айтпай, тартымды туспалмен
ryciHaipy. Муньщ e3i ой мен образга эркдшан астыртын,
булдыр магьша беред! деу де кдте (символды символизмнен
айыра бшу керек); ен бастысы — символ сез енершде керкем
кестеленш отырган шындыккд всем ажар, байсалды
философиялык астар беред1, шыгармага 6ip турл
1
сыршыл
сипат бтредо. Астарлы шыгарманьщ идеясы жалац, жаландш
кершбейдо, автордьщ ой толганыстары аркылы кецш уйьггып,
кеюрекке терец уялайды. Пушкиннщ “Анчары” мен
Лермонтовтыц “ Желкеш” , Тютчевой “ Фонтаны” мен
Блокгыц “Эдем1 ейел жайлы жыры” — элп айтканымыздай
сулу сыр мен сезшге толы астарлы елендер.
224
Отырмын тс>оз бойында
Ойкайды дауыл ойымда.
Согады толкын шын, жарды,
Шертеде
кещяйи мунлы
вида.
Достарым кэндай кеп еда...
Ke6ici сонын жок енш.
Кетрген TCHJ3 тендрепм,
Курсшбей® жел тепл!
(д. Твзюбоев).
Эдем! елец! Аз гумырында эркдшан акылды болу уипн
орк!м-ак айрыкща ескеруге тшс 6ip шындыкгы акын кез
аддында децбекшш жаткдн тещздей агыл-тегш филосо-
фиялык. сырга шомылдырып, шулен шабытпен жырлаган.
Бул елец — символмен 6ipre психологиялык параллелизмнщ
де (бутан кейш токталамыз) yttrici.
Кдбагын туйот куз тас тур
Тондрегше парык сап;
Шыцында шулап кустар жур,
Айнала ушып шарыкгап,
Кеудеа жалын кара булт
Келеда т е н т аспаннан.
Альт куз тас суп-сургылт
Жамылып шапан — боз туман
Шык моншакгап — шыпшып тер
Соргалар жасы жузшде...
Сол кузды кер де — мею кер,
Ойга 6ip шомган ксз1мде.
(КАманжолов).
Адамныц кез алдьщ табигаттагы
6ip
алуан тащжайып
та маша суретгерге толтырып, жанын теб1ренте толгандырьш
экелед! де, осыдан аркам езшше тушн тущи-ау деген туста
акын езшщ тущиык терец ой устщдеп калпын дал алп
как терге тускен куз таспен салыстыра жарыстырып яабер-
генде, бул астардан ацгарылган сыр мен шындык, кекейге
уыздай уйып, хонады да кдлады.
Троптыц
6ip Typi
— алмастыру, яки метонимия (грекше
metenymia — *оайтадан атау) — езара шектес заттар мен
себептес кубыл ыстардыц езара байланысты угъшдар мен
шартты евздердщ 6ipmin орнына 6ipin колдану. Муныц да
эдеби тшде аткэрар кызмеп
axenreyip:
кейде ой ыкшамдыгы
уипн, кейде образ нуекдлылыгы ушш кджет. Чехов былай
деп-ri: “ Сураншы эйелдщ жок-ж!тюн ацгарту уипн кеп сез
жумсап, оныц бейшара мушкш калпын казбалаудьщ кджет!
жок, иыгывдагы
epxM-epiM
жирен жамылшсын эншейш атап
етсец жетш жатыр” . Осынау жирен жамылгы сеюлда эр нэр
сенщ бар болмысын
6ip-aK,
таныгар шатай деталь— метонимия.
Сегетш Гомер, Феокрита,
Окуды 6ipaK Адам Смитп... .
03i сулу, 63i акын,
Пшрлер! Канткд жакын.
(Пушкин).
225
Бул арада эдеби, не философиялык, шытармалар жайлы
кеп nixip, узак, эщхме орнына авторлар гана аталып отыр.
Онегин Гомер мен Феокрита сексе, — олардыц ездер! емес,
шыгармаларын унатпаганы; Адам Смитп окыса, — оныц
езш емес, шытармасын окутаны. Сондай-ак Ленскийдщ
nmpnepi Кантка жацын болса, — атакгы философтыц езше
емес, дуниетанымына жакьш болтаны. BipaK муныц бэрш
Пушкин ащы йцектей шубатып жатпайды, алмастыру
тэсшмен атап-атап кдна ете шытады.
Yfti меа боп к,ой сойды
Суйшшге шапкднга.
(Абай).
Болыстыц семьясын, тутан-туыскднын тугел ш
жаткдн
Абай жок, бэрш уш деген 6ip гана созбен алмастырады.
Эрине, мэз болтан уй емес, уй шпндеп адамдар екена езшен-
o3i TyciHiKTi.
t
Кдсиетп кдб1рге K^ciperri
Герат
жас твкт!.
;
(Лйбек).
Автордьщ ашып отырганы — Навоидыц кдзасына Герат
тургындарыньщ тугел кдйгыруы.
Мамасы, босат, ергамен ессш тая шыбык}
Ауа мен кунге, ай менен нурга малшынып.
Булвднып жатыр, умтыльш жатыр, кдрашы,
Киикектай журек керсетл жатыр кзрсьшык!
(М.Макатавв).
Акынньщ тая шыбыгы да, кткентай журея де — езшщ
сэби бебеп; уш м метономия тэсшмен шартш турде эдеш
езгертшген. Юшкене журек, 6ip жагынан, мегзеу, яки
синекдоха (грекше synekdoche — аракдтысын ахну) тэсипне
де кешш тур. Мегзеу — алмастырудыц 6ip Typi — бутшнщ
орнына бвлшектг немесе керкшше, жалпынын. орнына
жалкьты немесе кертнше крлдану.
Дугай селем жазамын КуШсбайга,
Бермек болган айгырдын кем кдйда?
Кезда кореец — бересщ, тайсан — танып,
Алдамшы атакганньщ
Heci
пайда?
(Абай).
226
| 
