103
12. Қоғам мен мемлекет арасындағы жемқорлыққа қарсы күрес
Бұл тарауда мемлекеттің жұмыс істеуінің бірнеше маңызды процестерінің мысалы -
бюджеттік процесс, заң шығару үдерісі, саяси шешімдерді қабылдау процесі және
сыбайлас жемқорлыққа қарсы нақты күрес сияқты мысалда қоғам мен мемлекеттің
сыбайлас жемқорлықпен күресіндегі өзара әрекеті сипатталады.
Жалпы қорытындылар:
1. Қазіргі уақытта мемлекеттің жұмыс істеуінің маңызды процестеріне қоғамның
қатысуы міндетті түрде - бір немесе одан да көп
2. Дегенмен, қоғамның ұсыныстары мемлекет тарапынан қарастырылады, бірақ
шешім жобасына қосу үшін міндетті болып табылмайды - бәрі атқарушы немесе
заң шығарушы биліктің қалауы бойынша қалады.
3. Атқарушы билік пікірін есепке алатындар - мәслихаттар, парламент және
Қоғамдық кеңестер. Сондықтан олардың кадрлық құрамы өте маңызды, олар
өкілеттілігін іс жүзінде жүзеге асыра алуы керек, әйтпесе олардың орындалуы
толық жүрмейді.
4. Сондай-ақ, қоғамның енжарлығы мен ақпарат ала алмауын айта кеткен жөн. Қоғам
өз проблемасын біреу шешіп береді деп ойлайды, сондықтан белсенділігін заңмен
белгіленген алаңдарда емес, тек әлеуметтік желіде талқылаумен шектеліп отыр.
Қоғам сонымен бірге жемқорлықпен күреске дайын емес, өйткені сол ыңғайлы
көрінеді.
Қоғам мен мемлекеттің сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресте өзара әрекеттесуін
жақсарту қоғамның құқықтық сауаттылығын жоғарылату және парламент, мәслихаттар
мен қоғамдық кеңестердің қызметкерлерінің сапасын жоғарылату керек.
12.1. Қоғамның мемлекеттік бюджетке ықпалы
Қазақстандық қоғам бюджет үрдісіне былай кірген:
1. Халықты бюджет туралы азаматтық бюджет арқылы хабардар ету.
2. Қазақстан ТМД елдері ішінде бірінші болып азаматтық бюджет шығарды. 2011
жылғы наурызда Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі өз веб-сайтында
жалпыға қолжетімді тілде құрастырылған мемлекеттік бюджеттің техникалық емес
нұсқасын алғаш рет жариялады
194
. ҚР Қаржы министрлігінің, Ұлттық банкінің,
ҚҰБЖ және Сорос-Қазақстан қоры өкілдерінен құралған жұмыс тобы Қазақстан
Республикасының шынайылығына, халықаралық нормалар мен стандарттарға
сәйкес Азаматтық бюджет әдіснамасын әзірледі, сондай-ақ азаматтық қоғамның
ұсыныстарын әзірледі. Азаматтық бюджеттің әдістемесі Қазақстан Республикасы
Қаржы министрінің 2011 жылғы 27 маусымдағы № 331 бұйрығымен бекітілді. 2013
жылы Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі
мен Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі «Азаматтық бюджетті
қалыптастыру және орналастыру бойынша әдістемелік ұсыныстарды бекіту
туралы» бірлескен бұйрық бекітілді. Осы бұйрыққа сәйкес, азаматтық бюджет -
уәкілетті мемлекеттік жоспарлау органдарының ресми интернет-ресурстарында
жарияланған
құжат
және
бейімделген
форматтарды
қолдана
отырып,
республикалық және жергілікті бюджеттерді қалыптастырудың және орындаудың
негізгі ережелеріне әсер ететін бюджеттің орындалуы және тілі жалпыға ортақ
пайдалану үшін қол жетімді. Мемлекеттік жоспарлау және бюджетті орындау
194
Гражданский бюджет. // http://budget.kz/glossariy/g/citizens_budget.html
104
жөніндегі уәкілетті органдардың ресми интернет-ресурстарында «Азаматтық
бюджет» жеке кесте құрылды.
3. «Ашық бюджеттер» сайтында бюджетті ақпараттандыру және бағалау. «Ашық
бюджеттер» кіретін арнайы https://budget.egov.kz/ сайтында азаматтар бюджеттік
бағдарламалардың жобаларын, оларды мақұлдаған бағдарламалар мен есептерді
оқып, пікір жазып, бағалай алады. Сонымен қатар порталда шоғырландырылған
қаржылық есеп, бюджеттік есеп, мемлекеттік аудит және қаржылық бақылау
нәтижелері, жергілікті атқарушы органдардың және орталық мемлекеттік
органдардың азаматтық бюджеті туралы ақпарат бар. Қазір ондап 23 388 құжат
бар. Дегенмен сайттың белсенділігі әлсіз екендігін атап өту керек - оқылым өте аз,
әдетте 100-ден кем, рейтингтер мен түсініктемелер жоқ. Министрліктер мен
әкімдіктердің бюджеті туралы ақпаратты жұрт «Ашық бюджеттерден» емес,
олардың веб-сайттарынан іздеуге әдеттенген.
4. Қоғамдық кеңестердің бюджеттің орындалуы туралы есептерін тыңдау. Жыл сайын
министрліктер
мен
әкімдіктер
өткен
жылғы
бюджет
және
нысаналы
индикаторларды жүзеге асыру туралы есеп береді.
5. Бюджеттік мәслихаттарды жоспарлау, әзірлеу, қабылдау және бақылау. Бұл
жағдайда мәслихаттар жергiлiктi атқарушы органдар (әкiмдiктер) үшiн барлық
бюджет процестерiн бақылайды. Олардың рөлі өте зор, бірақ мәслихат
депутаттарының адалдығы мен олардың біліктілігіне байланысты.
6. Парламенттің бюджетті жоспарлауы, әзірлеуі, қабылдауы және бақылауы
Парламентте республикалық және мемлекеттік бюджетті қалыптастыру үшін үлкен
өкілеттілігі бар, алайда мәслихаттағыдай, бұл жерде мәселе депутаттардың
адалдығы, тәуелсіздігі мен біліктілігінде.
Қоғамды бюджеттік процеске тартудағы басты мәселе - сарапшылар мен ҮЕҰ бюджетте
сыбайлас жемқорлық мәселесін көтерген кезде, әсіресе жүйеде қоғам тарапынан кең
қолдаусыз қалады. Өйткені, салықтың негізгі бөлігі жер қойнауын пайдаланудан түсетін
салықтар болғандықтан, азаматтар бюджеттік процеске эмоционалды түрде қатыспайды.
Бірақ, болашақта жеке тұлғалардан салықтың ұлғаюы және мүлікті және табыс туралы
жалпы декларациямен бірге жағдай өзгереді.
12.2. Қоғамның заң шығару ісіне ықпалы
Қазақстанда заң шығару процесінің қпаіргі көрінісі
195
:
1. Нормативтік құқықтық актілерді дайындаудың ұзақ мерзімді жоспарын дайындау
2. Нормативтік құқықтық актілерді дайындаудың ағымдағы жоспарын дайындау
3. Парламент пен Үкіметтің ұсыныстары негізінде Әділет министрлігінің заң шығару
жұмыстарының тұжырымдамалық жоспарын дайындау
4. Президент Әкімшілігімен және орталық органдарымен, үкіметпен, президентке
бағынышты парламенттің нормативтік-құқықтық актілерінің жобаларын әзірлеу
5. Егер жоба бизнеске қатысты болса, Ұлттық кәсіпкерлер палатасында сараптамадан
өткізу. Немесе жоба азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына қатысты
болған жағдайда, әзірлеуші-Қоғамдық кеңесте сараптама жүргізу
6. Әділет министрлігінде сараптама жүргізу
195
Закон Республики Казахстан от 6 апреля 2016 года № 480-V. О правовых актах //
http://adilet.zan.kz/rus/docs/Z1600000480#z353
Достарыңызбен бөлісу: |
