Мұхтарбай Өтелбайбай

Мұхтарбай Өтелбаев – физика-математика ғылымының докторы (1978), профессор (1982), Қазақстан ҰҒА-ның академик (2003). 3.10.1942 жылы, Жамбыл облысы, Қордай ауданы, Қаракемер ауылында туған.

• Мұхтарбай Өтелбаев – физика-математика ғылымының докторы (1978), профессор (1982), Қазақстан ҰҒА-ның академик (2003). 3.10.1942 жылы, Жамбыл облысы, Қордай ауданы, Қаракемер ауылында туған.
• 1969 Мәскеу мемлекеттік университетін бітірген.
• 1973–2000 жылдары Қазақстан Ғылым Академиясы Қазақстан Ғылым Академиясының Математика және механика ғылым-зертттеу институтында, ҚазҰУ-да, Жамбыл педагогикалық институтында,  Қарағандыдағы Қолданбалы математика ғылымының зерттеу институтында, ҚазҰПУ-да ғылыми-зерттеу жұмыстарымен айналысып, басшылық қызметтер атқарды.
• 1993–1995 жылдары ҚР Министрлігі Кабинет жанындағы Ұлттық аэроғарыш агенттігінің аэрогидродинамика бөлімінің бастығы болды.
• 2000 жылдан Еуразия ұлттық университететінде ғылыми-зертеу ортасының жетекшісі, Мәскеу мемлекеттік университетінің Қазақстандағы бөлімшесі директорының орынбасары қызметін атқарады.

Мұхтарбай Өтелбаев. 1969 жылы М.В.Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінің механика-математика факультетін тәмамдаған. 1972 жылы физика-математика ғылымдарының кандидаты, ал 1978 жылы физика-математика ғылымдарының докторы дәрежесін алу үшін жазған диссертациясын Мәскеудің жоғары мәртебелі кеңесінде қорғаған. 1989 жылдан ҚазССР Ғылым академиясының корреспондент-мүшесі. 2004 жылдан Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясының академигі. 2007 жылы ҚР Ғылым мен техникалар саласына тағайындалатын мемлекеттік сыйлықтың лауреаты атанды. Бұл тізімді жалғастыра берсек, мақаламыздың жартысын толтырып, оқырманды жалықтырып алатынымыз белгілі. Сондықтан осы арадан бір қайырып қоялық. Бір сөзбен айтқанда, Өтелбаевсыз Қазақстан математикасын көзге елестетудің өзі қиын. 

• Мұхтарбай Өтелбаев. 1969 жылы М.В.Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінің механика-математика факультетін тәмамдаған. 1972 жылы физика-математика ғылымдарының кандидаты, ал 1978 жылы физика-математика ғылымдарының докторы дәрежесін алу үшін жазған диссертациясын Мәскеудің жоғары мәртебелі кеңесінде қорғаған. 1989 жылдан ҚазССР Ғылым академиясының корреспондент-мүшесі. 2004 жылдан Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясының академигі. 2007 жылы ҚР Ғылым мен техникалар саласына тағайындалатын мемлекеттік сыйлықтың лауреаты атанды. Бұл тізімді жалғастыра берсек, мақаламыздың жартысын толтырып, оқырманды жалықтырып алатынымыз белгілі. Сондықтан осы арадан бір қайырып қоялық. Бір сөзбен айтқанда, Өтелбаевсыз Қазақстан математикасын көзге елестетудің өзі қиын. 

Негізгі ғылыми еңбектері функционалдық анализ және оның қолданыстарына, дифференциалдық операторлардың спектрлік теориясына, функционалдық кеңістік теориясына, есептеу математикасына, шекаралық есептердің жалпы теориясына арналған. 160-тан астам ғылыми жарияланымның, оның ішінде 2 монографияның авторы. 

• Негізгі ғылыми еңбектері функционалдық анализ және оның қолданыстарына, дифференциалдық операторлардың спектрлік теориясына, функционалдық кеңістік теориясына, есептеу математикасына, шекаралық есептердің жалпы теориясына арналған. 160-тан астам ғылыми жарияланымның, оның ішінде 2 монографияның авторы. 
• 5 патенттің иегері.

Мұхаң – әйгілі Штурм-Лиувилл операторының әмбебап формуласының шешімін тауып, әлемге аты жайылған адам. Ал бұл теңдеуді әлемнің талай ғалымдары бастарын қатырып шеше алмай жүргенде, оның түйінін өзіміздің Мұхтарбай ағамыз тарқатып, дүние жүзі ғалымдарын тәнті етеді. Сонымен қатар ағамыз аталмыш теңдеуге “q*- Өтел¬баев функциясы” деген функция енгізеді. Мұны қазір әлем ғалымдары осылай ағамыздың атымен атайды. Бұл жайында әзірбайжандық ғалым Алиевтің: «Мұхтарбай осы есептерді шешті де, спекторлық теорияны мұсылмандардың теориясы болғызды», – дегені бар.  Математика дейтұғын күрделі ғылымның жілігін шағып, майын ішкен Мұқаң 1942 жылы Жамбыл облысы, Қордай ауданы, Қаракемер ауылында дүниеге келген. Соғыстан кейінгі сұрапыл жылдардың салқынынан болар, ағамыз 10 жасында мектеп табалдырығын аттайды. Оның өзінде 7-сыныпқа дейін ғана оқушы атанып жүруге мүмкіндік алады. Одан кейін тіршіліктің тынымсыз ағысымен бірге жүзіп, колхозда тракторшы болады. Оқуға деген ерекше ынтасының арқасында трактор құлағында жүрсе де, бір қолынан кітабы түспеген болашақ ғалым сырттай емтихан тапсырып, аттестатқа да қол жеткізеді. Одан әрі қарай жоғары білім алсам деген балаң жігіттің арманы Алматыға келгенімен орындала қоймайды.

• Мұхаң – әйгілі Штурм-Лиувилл операторының әмбебап формуласының шешімін тауып, әлемге аты жайылған адам. Ал бұл теңдеуді әлемнің талай ғалымдары бастарын қатырып шеше алмай жүргенде, оның түйінін өзіміздің Мұхтарбай ағамыз тарқатып, дүние жүзі ғалымдарын тәнті етеді. Сонымен қатар ағамыз аталмыш теңдеуге “q*- Өтел¬баев функциясы” деген функция енгізеді. Мұны қазір әлем ғалымдары осылай ағамыздың атымен атайды. Бұл жайында әзірбайжандық ғалым Алиевтің: «Мұхтарбай осы есептерді шешті де, спекторлық теорияны мұсылмандардың теориясы болғызды», – дегені бар.  Математика дейтұғын күрделі ғылымның жілігін шағып, майын ішкен Мұқаң 1942 жылы Жамбыл облысы, Қордай ауданы, Қаракемер ауылында дүниеге келген. Соғыстан кейінгі сұрапыл жылдардың салқынынан болар, ағамыз 10 жасында мектеп табалдырығын аттайды. Оның өзінде 7-сыныпқа дейін ғана оқушы атанып жүруге мүмкіндік алады. Одан кейін тіршіліктің тынымсыз ағысымен бірге жүзіп, колхозда тракторшы болады. Оқуға деген ерекше ынтасының арқасында трактор құлағында жүрсе де, бір қолынан кітабы түспеген болашақ ғалым сырттай емтихан тапсырып, аттестатқа да қол жеткізеді. Одан әрі қарай жоғары білім алсам деген балаң жігіттің арманы Алматыға келгенімен орындала қоймайды.

Жыл басында ҚҒА академигі, Еуразия математикалық институтының директоры, профессор Мұхтарбай Өтелбаев өзі 30 жылдан бері ізденіп келе жатқан әйгілі Навье-Стокс теңдеуінің шешімін тауып, орыс тілді «Математический журнал» басылымына ұсынған болатын. Бірақ, бір ай өтпей жатып Монтгомери-Смит ғалымдары шешімнің олқы тұсын байқап, Өтелбаевты хабардар еткен. Енді ол расында қателік жібергенін мойындап отыр.

• Жыл басында ҚҒА академигі, Еуразия математикалық институтының директоры, профессор Мұхтарбай Өтелбаев өзі 30 жылдан бері ізденіп келе жатқан әйгілі Навье-Стокс теңдеуінің шешімін тауып, орыс тілді «Математический журнал» басылымына ұсынған болатын. Бірақ, бір ай өтпей жатып Монтгомери-Смит ғалымдары шешімнің олқы тұсын байқап, Өтелбаевты хабардар еткен. Енді ол расында қателік жібергенін мойындап отыр.
• «Өкінішке қарай, 56- беттегі теңсіздік (6.34) — дұрыс болмады, яғни, 54 беттегі ұсыныс (6.3) дәлелденбеген… Мен абстракты теорияны шешу кезінде бір жерде дұрыс формула қолданбаппын» деп жазған қазақ математигі Монтгомери-Смит институтына жіберген хатында.
• Математик қазір теңдеудің қиын түйіндерін шешу барысында кеткен қателіктерімен жұмыс істеуге кіріскен. Ол үш айдың ішінде теңдеудің толық шешімін беруден үмітті. Егер Өтелбаевтың бұл ойы жүзеге асса, 2000 жылы Клэй математика институты әрқайсысына миллион доллардан ұсынған мыңжылдықтың жеті жұмбақ есебінің екіншісін шешкен оқымысты ретінде тарихта қалады.
• Еске сала кетейік, жеті есептің біреуін — Пуанкаре гипотезасының шешімін Ресей математигі Григорий Перельман тапқан. Бірақ ол сыйлықтан бас тартқан болатын.

Мемлекеттік сыйлықтың иегері, ҚР Ұлттық ғылым академиясының академигі, физика-математика ғылымдарының докторы, Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ-дың Еуразиялық математика институтының директоры Мұхтарбай Өтелбаев «Новье-Стокс теңдеулерінің мықты шешімінің болуы» атты еңбегін аяқтап, ашық басылымда жариялады. Бұл еңбектің маңыздылығы – аталмыш проблема «мыңжылдықтың проблемасы» деп аталатын 7 ең күрделі математикалық есептің қатарына енген. Айта кетейік, осы проблемалардың әрқайсысын шешуде Клэй математикалық институты 2000 жылдың басында 1 миллион АҚШ долларын бәйгеге тіккен болатын. Қазіргі уақытта мыңжылдықтың жеті проблемасының тек біреуі ғана (Пуанкаре гипотезасы) шешімін тапқан. Оның иесі – Григорий Перельман, ол Филдсовский сыйлығына ие болған.

• Мемлекеттік сыйлықтың иегері, ҚР Ұлттық ғылым академиясының академигі, физика-математика ғылымдарының докторы, Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ-дың Еуразиялық математика институтының директоры Мұхтарбай Өтелбаев «Новье-Стокс теңдеулерінің мықты шешімінің болуы» атты еңбегін аяқтап, ашық басылымда жариялады. Бұл еңбектің маңыздылығы – аталмыш проблема «мыңжылдықтың проблемасы» деп аталатын 7 ең күрделі математикалық есептің қатарына енген. Айта кетейік, осы проблемалардың әрқайсысын шешуде Клэй математикалық институты 2000 жылдың басында 1 миллион АҚШ долларын бәйгеге тіккен болатын. Қазіргі уақытта мыңжылдықтың жеті проблемасының тек біреуі ғана (Пуанкаре гипотезасы) шешімін тапқан. Оның иесі – Григорий Перельман, ол Филдсовский сыйлығына ие болған.
• Астаналық атақты математиктің  ғылыми қызығушылық саласына функционалдық анализ және оның қолданыстары, дифференциалдық операторлардың спектрлік теориясы, функционалдық кеңістік теориясы, есептеу математикасы, шекаралық есептердің жалпы теориясы кіреді.

Мұхтарбай Өтелбаев - 2002 ж.; 2002-2003 жж. мен 2004-2005 жж. «Алтын адам» байқауында («Ғылым» номинациясы бойынша «Жыл адамы») «Жылдың ғылыми қайраткері» атағының иегері, ғылым мен техниканың дамуына елеулі үлес қосқан ғалымдар мен мамандарға арналған мемлекеттік ғылыми стипендиясының иегері, «Ғылым мен технологиялар» номинациясы бойынша Экономикалық ынтымақтастықты ұйымы сыйлығының лауреаты, 2004 ж. «ЖОО-ның ең үздік оқытушысы» ҚР БҒМ грантының иегері, ғылым мен техника саласындағы Қазақстан Республикасының мемлекеттік сыйлығының лауреаты.

• Мұхтарбай Өтелбаев - 2002 ж.; 2002-2003 жж. мен 2004-2005 жж. «Алтын адам» байқауында («Ғылым» номинациясы бойынша «Жыл адамы») «Жылдың ғылыми қайраткері» атағының иегері, ғылым мен техниканың дамуына елеулі үлес қосқан ғалымдар мен мамандарға арналған мемлекеттік ғылыми стипендиясының иегері, «Ғылым мен технологиялар» номинациясы бойынша Экономикалық ынтымақтастықты ұйымы сыйлығының лауреаты, 2004 ж. «ЖОО-ның ең үздік оқытушысы» ҚР БҒМ грантының иегері, ғылым мен техника саласындағы Қазақстан Республикасының мемлекеттік сыйлығының лауреаты.