Методическое пособие для студентов, изучающих казахский язык

жүктеу 1,63 Mb.

бет	5/8
Дата	16.02.2018
өлшемі	1,63 Mb.
	#9843

1 2 3 4 5 6 7 8

Вольфрам

Ванадий

1801 жылы алғаш рет Мексика минерологы А.М. дель Рио ашқан, 1830 жылы швед химигі Н.Г.Сефстрем темір рудаларынан жаңа элемент алып, оны скандинавия мифологиясындағы сұлулық құдайы Ванадистің құрметіне ванадий деп атаған. 1869 жылы ағылшын химигі Г.Роско хлорлы ванадиді (VCL₂ ) сутекпен әрекеттестіріп, таза 95%- дық ванадий бөліп алады. Ванадий – ашық сұр түсті металл. Қалыпты жағдайда химиялық активтігі өте нашар, ал жоғары температурада ұнтақ күйіндегі ванадий оттек, азот, хлор, күкірт т.б. элементтер мен оңай әрекеттеседі, болатқа қосқанда оның мықтылығы артады.

Ол көбіне автомашиналар өндірісінде мотор, цилиндр, білік т.б. жасауға жұмсалады. Ванадийдің темірмен қоспасы – феррованадий түрінде өндіріледі. Өндірісте Ванадий қосылыстарының маңыздысы Ванадий ангидриті V₂O₅–қызғылт түсті, суда, сілтілерде жақсы еритін қатты зат. Бұл күкірт қышқылын понтан әдісімен өндіргенде катализатор ретінде кең түрде пайдананылады. Ванадий Қазақстанда Тараз қаласының маңындағы Қаратауда бар. Ванадийдің басқа қосылыстары мұнайдан бензин алуда, спиртті тотықтырып, сірке қышқылын және резина, шыны, керамика бояу, сурет материалдарын өндіруде, медицинада қолданылады.
Сөздік :

Сұлулық қүдайы – бог красоты

Қалыпты – обычный, нормальный

Білік – вал

Ұнтақ күйінде- в виде порошка

Қосылыс – соединение.

3-тапсырма.Мәтіннің жоспарын құрыңыз.
4-тапсырма.Мәтіннен сын есімдерді тауып, олардың құрамына қарай талдаңыз,қазақ тіліне аударыңыз.
5-тапсырма. Мына сөздердің антонимін табыңыз.
Ашу, жаңа, нашар, жоғары, қатты, алу.

6-тапсырма. Орыс тіліне аударыңыз

Вольфрам

Ашық сұр түсті, қиын балқитын, ауыр металл. Вольфрамды 1781 жылы швед химигі К.Шилс тапқан, 1783 жылы ағайынды Д.Элуяр вольфрамды алғаш рет вольфрамды ангидриттік металмен тотықсыздандыру арқылы алған. Вольфрам табиғатта аз тараған, оның жер қыртысындағы мөлшері 1:10-%. Бос күйінде кездеспейді, тек вольфрамит (Fe, Mn, WO₄және шеелит Ca WO₄ т.б.\ минералдар түрінде кездеседі. Вольфрам араласқан құймалардың механикалық қасиеттері жоғары болады. Қалыпты жағдайда ол химиялық тұрақты ауада қыздырғанда, тотығып, вольфрам ангидридіне айналады, жоғары температурада галогендер, күкірт, көміртек, кремний, бор, азотпен әрекеттеседі. Вольфрам тұз, күкірт, азот қышқылдары мен патша сұйығында ерімейді, тек балқытқыш қышқыл мен азот қышқылының қоспаларында ериді.

Вольфрам электр шамының қылын , рентген түтіктерін жасауда қолданылады. Волдьфрам араластырылған қатты құймаларды соғыс қаруын жасауда, металл кесетін және жонатын аппараттар даярлауда, авияциялық және ракеталық техникада көптеген мақсаттарда пайдаланылады.

Вольфрам рудасының ірі кендері Байкал сыртында , Орта Азияда, Приморьеде, Азияның солтүстік шығыс бөлігінде, Қытай мен Кореяда бар. Қазақстан жерінде вольфрамның ірі кендері Сарыарқада, таулы Алтайда, Қалба-Нарымда ашылды.

Сөздік
Ағайынды – братья

Тотықсыздандыру –окислять

Араласу –смешиваться

Құйма –литье

Даярлау-готовить, приготовить

Бос күйінде –в свободном состоянии

7-тапсырма. Мәтіндегі зат есімдерге мына түрде талдау жүргізіңіз

Түбір	Жұрнақ	Септік жалғау	Тәуелдік жалғау	Көптік жалғау	Җіктік жалғау

8-тапсырма. Мәтін бойынша арнайы және жалпы сұраулы сөйлемдер құрыңыз.
9-тапсырма. Мына сөздердің синонимін табыңыз.

Балқу, мөлшер, еру, қолдану, даярлау, қиын.

18-сабақ
САн есім

(имя числительное)

I.Количественные числительные (есептік сан есім) в казахском языке отвечает на вопросы қанша? неше? «сколько?» Они делятся на:

Простые

Составные

1-бір 40-қырық

2-екі 50-елу

3-үш 60-алпыс

4-төрт 70-жетпіс

5-бес 80-сексен

6-алты 90-тоқсан

7-жеті 100-жүз

8-сегіз 1000-мың

9-тоғыз 1000000-миллион

10-он 1000000000-миллиард

20-жиырма

30-отыз

11-он бір, 19-он тоғыз.

101-жүз бір, 109-жүз тоғыз

201-екі жүз бір, 209-екі жүз тоғыз

410-төрт жүз он

566-бес жүз алпыс алты

1986-мың тоғыз жүз сексен алты

2534687- екі миллион бес жүз отыз төрт мың алты жүз сексен жеті.

В казахском языке, в отличие от русского существительные, следующие за числительными, не принимают окончаний множественного числа: бес тәрелке «пять тарелок», төрт қасық «четыре ложки», көп кітап «много книг» и т.д.

II. Порядковые числительные (реттік сан есім) отвечает на вопросы қаншасыншы? Нешінші? «который?» Они образуются путем прибавления к количественным числительным суффиксов- ншы/-нші (если корень окончивается на гласный) или –ыншы/-інші (если корень окончивается на согласный).

Например: алты(шесть) – алты-ншы (шестой)

Бес (пять) – бес-інші (пятый).

При образовании составных порядковых числительных суффиксы присоединяются только к последнему числительному: жиырма бірінші «двадцать первый», бір мың тоғыз жүз сексен тоғыз (тысяча девятьсот восемьдеят девятый).

III. Собирательные числительные (жинақтау сан есімдер) образуются при помощи суффиксов –ау/-еу (после твердой основы-ау, после мягкой –еу): алт/ы/-ау «шестеро», ек(і)-еу «двое). При прибавлении этих суффиксов к числительным екі, алты, жеті конечные –ы/-і выпадают. Всего в казахском языке 7 собирательных числительных. В предложениях они выступают чаще всего в функции сказуемого: Менің кітабым- бесеу (у меня пять книг).

IV. Приблизительные числительные (болжалдық сан есім : -дай/-дей, -тай/-тей). Менде жүздей кітап бар /у меня есть окола сто книг/.

V. Разделительные числительные (топтау сан есім): -дан/-ден, -нан/-нен, -тан/-тен. Мысалы: үштен /по три/, оннан /по десять/.

VI.Дробные числительные (бөлшектік сан есім). Мысалы: 1 бүтін 5 /1,5/.

1-тапсырма. Мына есептік сан есімдерді сөзбен жазыңыз.
7, 9, 80, 1000. 13, 104, 315, 567, 2998, 1386. 418.

2-тапсырма. Қазақ тіліне аударыңыз.

1.В комнате много студентов. 2.Я положила шесть ложек на стол. 3.На вокзале много пассажиров. 4.Мы летели в Москву четыре часа. 5. В нашей семье пять детей. 6.Мои два друга идут в кино. 7. В неделе семь дней. 8.В этом доме девять этажей. 9.В Алматы много микрорайонов. 10.Мы кушаем три раза в день. 11. В году четыре времени года : зима, весна, лето, осень.

3-тапсырма. Сын есімдерді теріп жазып, салыстырмалы, шырайға айналдырыңыз.
Уақыт – время
1. Сағат неше болды? Сағат нешеде?

2. Уақыт қанша? (В каком часу?)

I. 1-ден 15 мин кетті

(отошло)

2-ден Кет-кен-де

3-тен 1. Я пришел в 1²⁵.

4-тен - Мен сағат бірден 25 мин

кеткенде келдім.

5-тен 2. Я его видел в 7¹⁵.

6-дан - Мен оны сағат жетіден 15 минут

кеткенде көрдім.

7-ден

8-ден

9-дан

10-нан

11-ден

12-ден

II. 1-ге 15 мин қалды Қал-ған-да

(осталось) 1. Я ушел в 5⁴⁵.

2-ге - Мен сағат 6-ға 15 мин қалғанда кеттім.

3-ке 2. Я его видел в 1⁵⁰

4-ке - Мен оны сағат 2-ге 10 мин

қалғанда көрдім.

5-ке

6-ға

7-ге

8-ге

9-ға

10-ға

11-ге

12-ге
Ш. Жарым (половина) Жа-рым-да

1.30 – бір жарым Я пришел в 1³⁰.

- Мен сағат бір жарымда келдім.

Жаттығу:

1⁴⁵; 2³⁸; 10¹⁶; 9³⁰; 5⁵⁵;
12¹⁸; 5³⁷; 6⁰⁷; 10³⁰;
В 4⁴⁸; в 11²⁶; в 3⁵³; в 2³⁰.

Уақыт

Сағат қанша болды?

Сағат неше? Который час?

1. 10⁰⁰ – сағат он. кетті (минутная стрелка находится

2. 10²⁵ – оннан 25 мин кетті. На правой стороне циферблата)

8¹⁶ – сегізден 16 мин кетті.

5⁰⁸ – бестен 8 мин кетті.
кет-у – отходить, уходить, исходить (сочетание с Ш.с.)

3. 10⁴⁵ – он бір-ге 15 мин. қалды (минутная стрелка находится

8³¹ – тоғыз-ға 29 мин на левой половине циферблата)

5⁵⁸ – алтыға 2 мин

қал-у – оставаться, недоставать до чего-то (сочетание с Б.с)

12³⁰ – половина первого: он екі жарым

1³⁰ – бір жарым

10³⁰ – он жарым

5. Сағат: время – 10 часов.

10 сағат: количество времени.

Мен оларда 10 сағат болдым. – Я у них был 10 часов.

4-тапсырма. Есептен шыққан санды ауызша айтыңыз. (Назовите результаты математических действий).
3 + 5 = 12 + 7 = 548 + 391 =

6 -2 = 18 - 1 = 1926 - 734 =

3 x 3 = 15 x 2 = 656 x 728 =
Есіңізге сақтаңыз!

Қосу (+)

Алу (-)

Көбейту (х)

Бөлу (:)

5+5=10

(бесті беске қосса, он)

7-2=5

(жетіден екіні алса, бес)

3x3=9

(үшті үшке көбейтсе, тоғыз)

10:2=5

(онды екіге бөлсе, бес)

8+2=10

(сегізге екіні қосса, он)

12-8=4

(он екіден сегізді алса, төрт)

4x2=8

(төртті екіге көбейтсе, сегіз)

6:3=2

(алтыны үшке бөлсе, екі)

5-тапсырма. Кестені пайдаланып сұрақ қойыңыз, оған екінші адам жауап берсін. (Используя таблицу, составьте вопросы и задайте их своему другу).

30х2 35-15 47х2

90:3 86+71 91+9

38-2 69х3 64:8

54+36 29:1 78-63

2.595+4.648 9.648х3.123

8. 361- 7.142 7.418:7.418

қосса,

алса,

көбейтсе,

бөлсе,

қанша?

неше?

6-тапсырма. Мәтінді орыс тіліне аударыңыз
Қорғасын
Қорғасын өте ерте заманнан белгілі, одан жасалған тиын ақша, медальондар ертедегі Египет қазбаларынан көп табылған. Жер қыртысындағы мөлшері 1.6 10 %, ол жеке күйінде кездеседі. Ең маңызды кені-галенит- қорғасын жылтыры PbS; Қазақстандағы кендері Оңтүстік және Шығыс Қазақстанда және Қарағанды облысында.

Қорғасын бос күйінде көкшіл-сұр түсті жұмсақ және ауыр металл, оңай балқиды.

Қорғасынды өндіру үшін, оның рудасын алдымен байытады, одан шыққан концентратта 40-78% қорғасын болады. Концентраттағы қорғасын көбіне полиметаллургия әдісімен алынады. Қорғасын-өнеркәсіп пен техникада кең пайдаланылатын түсті металл. Ол атмосферада коррозия және қышқылдар әсеріне төзімді болғандықтан, химиялык аппапатуралар (әсіресе, күкірт қышқылы өндірісінде) және кабель, оқ, бытыра дайындауда, радиоактив сәулелерінен қорғануда, медицинада кең қолдаиады.
Сөздік :

Тиын ақша - монета

Қазба - ископаемое

Сирек - редко, редкий

Жылтыр - блестящий

Балқу - расплавиться

Байыту - обогащать

Өнеркәсіп - промышленность

Бытыра - дробь
7-тапсырма. Сұрақтарға жауап берініз

А) Қорғасын қай кезден белгілі?

Б) Одан көбіне не жасалған?

В) Жер кыртысындағы мелшері қанша?

Г) Қорғасын қалай өндіріледі?

Д) Қорғасын қай салада қолданылады?

Е) Қорғасын қандай металл?
8-тапсырма. Шығыс, жатыс септіктеріндегі сөздерді тауып, орыс тіліне аударыңыз
9-тапсырма. Сөздік бойынша өткен шақтың үш түріне сөйлем құраңыз

Қорыпта – сплав

Табиғат – природа

Қосылыс – соединение

Жұмсақ – мягкий

Шаруашылық – хозяйство

Құрам – состав

Әдіс – метод

Жұмсалу – израсходоваться
10-тапсырма. Мәтінді орыс тіліне аударыңыз
Металл
Қайда қарасақ та біздің айналамыз толған металл бұйымдар. Олар: төмір шеге, жез самаурын, алюминий қасық және стаканның күміс сауыты, зауыттағы станоктар, электр сымдары, теміржол релістері және әлектр жүйесін тарату мұнаралары, тағы басқалар. Қазіргі заман ұшақтарының сан алуан бөлшектері отыздан астам әр түрлі металдан жасалған. Металдардың бәріне ортақ қасиеттері бар: олар көбінесе қатты заттар, айрықша "металдық" жылтырлығы болады және электр тоғын өткізеді. Әрине, бұл айтылғандарға сай келмейтіндері де кездеседі•

Мысалы, сұйық металдар да бар. Олардың біреуін өздерін де білесіңдөр: ол - сынап (оны көру үшін термометрді сындырудын қажеті жоқ). Екінші бір сұйық металл - галий. Бұл Жер бетіндө өте сирек кездеседі. Қорғасын оңай балқиды, оны өздерін асыққа да құйып жүрсіңдер, ал вольфрам немесе тантал тәрізді металдарды балқытып - сұйыққа айналдыру үшін өте жоғары - бірнеше мың градус температура қажет.

Металдардың женілі де, ауыры да болады. Литийден жасалған кішкентай кубик өте жеңіл, ол тіпті су бетінде қалқып жүреді, ал енді қорғасын кәдімгідей ауыр металдарға жатады.

Металдардың кейбіреулері химиялық реакцияға бейім болады. Мәселен, натрий мен калий сумен ерекше "шабытты" түрде әрекеттеседі. Абайламаса, қопарылыс шығуы ықтимал. Алтын және платина - химиялық әрекеттесуге аса берік металдар болып табылады. Сондықтан олардан күрделі химиялық тежірибелерге қажетті ыдыстар әзірлейді.

Жер қыртысында 70-ке жуық металл кездеееді. Олардын ішіндегі ең көбі - алюминий мен темір (миллиардтаған тонна) Барлық "қоры" бірнеше грамнан аспайтын металдар да бар₉мысалы: астат және франций.

Қазіргі кезде барлық металдар таза күйінде немесе қорытпалар түрінде практикада қолданылады деуге болады. Ең "еңбеккер" металл - темір. Ол болаттың құрамына кіреді (болат дегеніміз - көміртегі мен кейбір мөталдар үстеп қосылған темір болып табылады). Мыс пен алюминий сымдарының бойымен электр тоғы жүреді. Реактивті лайнерлер жеңіл алюминий қанаттар арқылы ұшады. Ғарышқа ұшуға алюминий жарамайды, өйткені ол оңай балқиды. Оның орнына мұнда титан қолданылады. Электр лампыларының жарық беретін жіңішке қылы вольфрамнан және оның қорытпаларынан жасалған. Германий мысалы транзистор қабылдағыштардың бөлшектерін жасау үшін өте қажет.

Жыл сайын дүние жүзінде кептеген атом электр станциялары салынуда. Оларға атом энергиясын беретін уран да металл болып табылады.
12-тапсырма. Орысшадан қазақша аударыңыз

Вещи, латунь, твердый, не совпадать, ртуть ,плаваать, взрыв, примесь, приемник, башня, качество, блеск, жидкий, редко.

13-тапсырма. Төмендегі сөздерді септеңіз: Мыс, алюминий.

19-сабақ
Есімдік

(местоимения)

В казахском языке имеются следующие разряды местоимений:

Разряды местоимения	Местоимения
1.Личные местоимения (жіктік есімдіктер)	Мен(я), сен(ты),сіз(вы), ол(он), она, біз(мы), сендер(вы), сіздер(вы), олар(они).
2.Указательное местоимения (сілтеу есімдіктер)	Мына, мынау – этот, это.
3.Вопросительные местоимения. (сұраулы есімдер)	Кім?(кто?), не?(что?), қайда?(где?куда), қандай?(какой?), қайсы?(который?), неше?(сколько?).
4.Определительные местоимения. (жалпылау есімдіктері)	Бәрі(все), барлық(все), бүкіл(все), әрбір(каждый).
5.Неопределенные местоимения (белгісіздік есімдіктері)	Біреу(некто,кто-то), кейбір (некоторый), бірдеңе(что-то).
6.Отрицательные местоимения (болымсыз есімдіктер)	Ешкім(никто), ештеңе(нечто)
7.Определительно возратные местоимения (өздік есімдіктер)	өз(свой), өзім(я сам), өзі(ты сам), өзіңіз(вы сами), өзіміз(мы сами).

Все местоимение, за исключением әне(вон), міне(вот), қайда?(где?куда?), неше?(сколько?),әр(каждый), кей(некоторый), склоняются.

Найболее употребительными являются личные указательные, возвратные и вопросительные местоимения. Последние выступают в качестве вопросительного слова в специальных вопросах: кім отыр?(кто сидит?), қалай жазады?(как пишет?)

1-тапсырма. Көп нүктенің орнына есімдіктерді қойып жазыңыз.
1.____ата-анаңыздың үйінде тұрып жатырсыз ба? 2.Мұрат_____қызық әңгімені айтып отыр. 3.______институттан үйге немен келіп жүрсіңдер? 4._____автобусты көптен күтіп тұрсың ба? 5.Жаңа тақырыпты мұғалімнен емес,_____сұра. 6.______тобымызда____жұмыс істемей отыр. 7.______адамдар жұмыс істеуге жалқау. 8.______адам жұмыс істеу керек. 9._____біліп отырсың.10._____барма,____ кел. 11._____көріп отырсың ба? 12.____тыңдама, ______нен ______сұрама. 13.______жұмысыңды_____істе. 14._____айт. 15.______келсін. 16._____нің атың кім? 17.______қайда жүрсіздер? 18._____айтпа. 19._____істесін. 20._____барсын. 21._____тыныш отырсын. 22.______жұмысыңыз болмасын. 23._______үйді____ге көрсетсін. 24.______үйге қонаққа барайық. 25.______тыңдаңдар, _______тыңдамаңдар.
2-тапсырма. Мәтінді оқып, жаңа сөздермен жұмыс жасаңыз.
Қазақстан металлургиясының тарихынан
#аза3стан –3ара ж9не т2стi металлургия 8ндiру ж8нiндегi аса ма4ызды аудандарды4 бiрi. Революция7а дейiн б1л сала республикада тек тез бал3итын, тоты3тандырыл7ан бай рудалар мен т2стi ауыр ж9не ба7алы металдарды бал3ытумен 7ана айналыс3ан 3арапайым 1са3 к9сiпорын т2рiнде болды. Ол кезде м1ндай к9сiпорындар негiзiнен Кендi Алтайда, #ар3аралыда, Баянауылда, #ызылеспеде, Нiлдiде, Екiбаст1зда, А3жалда орналасты.

Ша7ын металлургиялы3 «заводтар» 8зiнi4 жалпы ж1мыс iстеген уа3ытында не бары 41000 т мыс, 6500 т 3ор7асын, 600т мырыш ж9не 23т к2мiс 3орытып шы7арды, оны4 2стiне бал3ыту кезiндегi металл шы7ыны 40-50 -ке жетiп отырды. Мысты4 е4 к8п бал3ытыл7ан кезi 1913 жыл болды. Б1л сол кезде Россияда бал3ытыл7ан мысты4

15 % -I едi.

#аза3станда 1917 жылдан кейiн 8ндiргiш к2штердi4 3ар3ынды дамуына 3ажеттi жа7дайлар жасалып, металлургияны 8ркендетуге м2мкiндiк туды. Республикада т2стi металлургия саласыны4 3уатты к9ciпорындары салынды: Лениногорск, Ертiс ж9не Ащысай полиметалл, Бал3аш ж9не Жез3аз7ан кен-металлургия комбинаттары, *скемен 3ор7асын-мырыш комбинаты, Павлодар алюминий заводы, *скемен титан-магний комбинаты. Сондай-а3 3ара металлургия саласында да iрi к9сiпорындар 31рылды:#ара7анды металлургия комбинаты, А3т8бе ж9не А3суферро3орытпа заводтары.

1932 жыл7а дейiн металлургия саласында7ы 7ылыми зерттеулердi орталы3 7ылыми-зерттеу институтыны4 8кiлдерiмен бiрлесiп ша7ын зерттеу топтары ж2ргiздi. *ндiрiс к8лемiнi4 1лгайтылуы мен шикiзат 3орыны4 жа4а к8здерiнi4 ашылуына байланысты, республикада металлургия саласында7ы зерттеулердi жоспарлы 9рi ж2йелi т2рде ж2ргiзу, сонымен бiрге тиiстi инженер мамандар мен 7ылыми кадрлар даярлау iсiн 1йымдастыру мiндетi 3ойылды.

Тау-кен 8ндiрiсi #аза3стан 8ндiрiсiнi4 е4 ма4ызды саласы болып табылады.

1990 жылға дейін #аза3станны4 осы сала7а жататын 8нерк9сiптерi т1ра3ты ж1мыс iстеген.

Осы жылы 289 мы4 тонна таза 3ор7асын, 365 мы4 тонна мыс, 314 мы4 тонна металдан7ан 3ола, 4399 мы4 тонна болаттал7ан прокат, 3411 мы4 тонна кокс, 23845 мы4 тонна темiр рудасы, 313 мы4 тонна а3 3а4ылтыр 8ндiрiлдi.

Ал 1991 жылдан 1994 жыл7а дейiн 8ндiрiс 1за33а созыл7ан 31лдырау7а 1рынды. Б1л 31лдырау 8ндiрiс пен 7ылымны4 байланыстарыны4 жо7алуы ж9не энергия к2штерi ба7асыны4 к8терiлуi салдарынан болды.

Тау-кен к9сiпорындары нары3ты3 жа7дай7а дайын болма7аны бай3алды. Сонды3тан да 3ара ж9не т2стi металлургия 8нiмдерiнi4 пайдалануы да азайып кеттi. Тек 3ана 1996 жылы жа7дай жа3сара бастады, кейбiр 3ара ж9не т2стi металдарды 8ндiру дами бастады.

1996-1997 жылдары «Казцинк», «#аза3мыс корпорациясы», «Испат-Кармет» ашы3 акционерлiк 3о7амдары 31рылды. Кейiнiрек осы к9сiпорындарда ж8ндеу ж1мыстары ж2ргiзiлiп, 8ндiрiс жа3сартылып, жа4а 8нiмдер т2рлерi шы7арыла бастады.

Кейiнгi он жылды3та #аза3стан 8ндiрiсi 1за3 то3ыраудан 8тiп, бiр3алыпты ж1мыс iстей бастады.

3-тапсырма. Сұрақтарға жауап беріңіз.
а) Революцияға дейін металдарды балқытатын қандай кәсіпорындар болады?

б) Ол кезде мұнай кәсіпорындары қай жерде орналасқан ?

в) 1917 жылдан кейін қандай қуатты металлургиялық зауыттар салынады?

г) 1932 ж дейін металлургия саласында ғылыми-зерттеу институтының өкілдері бірлесіп қандай топтар жүргізеді?

д) Өндіріс көлемінің ұлғайтылуы мен шикізат қорының ашылуына байланысты қандай міндет қойылды?

з) 1990 жылға дейін қанша тонна кен қазбаларын өндірді?

е) Өндірісте құлдырау ненің салдарына байланысты болды?
4-тапсырма. Мәтінді пайдаланып толықтырыңыз.

1. Революцияға дейін .................

2. 1913 жылы ..............................

3. 1917 жылдан кейін .................

4. 1932 жылға дейін ....................

5. 1990 жылға дейін ...................

6. 1991 – 1994 жылға дейін ...........

7. 1996 жылы ............................

8. 1996 – 1997 жылдары ...............

20-сабақ
Туынды етістіктер

(производные глаголы)

В казахском языке так же, как и в русском, различают корневые и производные глаголы. Последние образуются путем присоединения к корням различных частей речи определенных суффиксов.

Жұрнақтар -суффиксы		Мысалдар - примеры
1.	-ла/-ле, -да/-де, -та/-те	ой «мысль»- ой-ла-у «думать», шеге «гвоздь»- шеге-ле-у «прибивать гвоздь», іс «дело»-іс-те-у «делать».
2.	-лас/-лес, -дас/-дес, -тас/-тес	ақыл «ум»- ақыл-дас-у «советоваться», бір «один»- бір-лес-у «объединяться», қате «ошибка»- қате-лес-у «ошибаться».
3.	-а/-е	ат «имя»-ат-а-у «назвать», түн «ночь»- түн-е-у «ночевать», бос «свободный»- бос-а-у «освободиться»
4.	-қар/-кер, -ғар/-гер	бас «голова»-бас-қар-у «возглавлять», ес «память»- ес-кер-у «припомнить»
5.	-ар/-ер	ақ «белый»- ағ-ар-у «белеть», көк «зеленый»- көг-ер-у «зеленеть».

1-тапсырма. Көрсетілген жұрнақтарды пайдаланып, төмендегі сөздерден туынды етістіктер жасаңыз және орыс тіліне аударыңыз.
1)-ла/-ле, -да/-де, -та/-те:

бас «начало», аяқ «конец», ой «мысль», іс «дело», су «вода», тұз «соль», тіс «зуб», көз «глаза», таза «чистый», із «след», шеге «гвоздь», баға «цена», әңгіме «рассказ».

2)-лас/-лес, -дас/-дес, -тас/-тес:

ақыл «ум», қате «ошибка», тіл «язык», ұйым «организация», үн «голос», шарт «условие», ым «мимика», сот «суд», серт «клятва», сәлем «привет».

3)-а/-е:

ат «имя», түн «ночь», тең «равный», бос «свободный».

4)-қар/-кер, -ғар/-гер, -р:

бас «голова», ес «память».

2-тапсырма. Мәтінді оқып, орыс тіліне аударыңыз.
Қазақстанның қатты отын қорлары
Қазақстанда көмірдің дүниежүзілік қорының 3%-ы шоғырланған. Көмір өндіру көлемі бойынша Қазақстан дүниежүзінде 8-орын, ал ТМД елдерінің ішінде Ресей мен Үкраинадан кейін үшінші орын алады.

Қазақстанда 100-ден артық көмір кендері ашылған, олардың геологиялық қоры 176.7 млрд.т, бірақ жақсы зерттегендері 40-тай, олардың өнеркәсіптік қоры- 34.1 млрд.т.

Солтүстік және Орталық Қазақстанда Қарағанды(9.3 млрд.т.), Торғай (5.3.млрд.т.) және Екібастұз (12.5 млрд.т.) ірі көмір алаптары (бассейндері) орналасқан.

Қазақстанның барлық көмірін 2 түрге бөлуге болады: тас және қоңыр көмір.

Тас көмір Қарағанды, Екібастұз, Қушекті кен орындарында шығарылады. Кокстенген көмір тек Қарағандыда шығарылады.

Қоңыр көмірлер көбінесе Сорлтүстік Қазақстанда-Торғайда, Майкүбі алаптарында шоғырланған.

Қазақстанда 24 көмір шахтасы және 11 көмір карьері(01.01.1996) жұмыс істейді.

Көмірдің негізгі кен орындары Қазақстан негізгі кен орындары Қазақстанның орталығында орналасқан, сондықтан көмірді бүкіл республика бойынша тасымалдау географиялық жағынан тиімді. Қазір көмір өндіруде экология мәселесі үкімет деңгейінде шешілмек.

3-тапсырма. Мәтінен сан есімдерді теріп жазыңыз, оларды мағынасына қарай топтаңыз.

4-тапсырма.

а)Берілген кестені пайдаланып, Қазақстанда көмір қорының қайда орналасқанын айтып беріңіз.

Үлгі: Қазақстанда көмір қоры Шығыс Қазақстанда орналасқан.

ә) Берілген кесте бойынша әңгімелеңіз.

Үлгі: Шығыс Қазақстанда көмірдің геологиялық қоры – 4.5 млрд.т.
Структура размещения запасов углей по территории Казахстана

млрд.т.

Наименование

Геологические запасы

Восточный Казахстан 4.5

Западный Казахстан 2.9

Северный Казахстан 81.8

Центральный Казахстан 54.5

Южный Казахстан 33.0

Всего по Республике 176.7

5-тапсырма. Мәтін бойынша (хабарлы) жоспар құрыңыз.
6-тапсырма.Мәтін мазмұнын қысқаша қазақ тілінде баяндаңыз.

7-тапсырма. Төменде берілген мәтіннен сан есімдерді теріп, оларды сөзбен жазыңыз.

Үлгі 2.1млн- екі бүтін оннан бір миллион.

8-тапсырма. Мәтіннен әр сөйлемннің етістігін теріп жазыңыз, шақ формасын анықтаңыз, сөздік көмегімен орыс тілдегі баламаларын беріңіз.
9-тапсырма. Мәтіннен мұнай, газ туралы негізгі ақпарат беретін 4 сөйлемді теріп жазыңыз, сөздік көмегімен орыс тіліне аударыңыз.
10-тапсырма. Мәтіннен мұнай,газ көрсеткіштерін білдіретін етістіктер қатарын толықтырыңыз.

Мүнай Газ

А)есептелінеді а)есептелінеді

ә) бар ә)бар

б) шоғырланған б)жетеді

в) в)

г) г)

ғ) ғ)

д) д)
11-тапсырма. Берілген сөйлемдердің қазақша баламаларын мәтіннен іздеп табыңыз. Ал қалған сөйлемдерді өз бетінінізбен орысшаға аударыңыз.

1.По запасам углеводородного сырья Казахстан входит в первую десятку мира. 2.Запасы нефти промышленных категорий имеются в шести административных областях(Актауской, Мангистауской, Западно-Казахстанской, Жезказганской и Кзылординской). 3.Потребители Казахстана получают газ через 85 газораспределительных станций и 2 подземных хранилища газа. 4.В нашей стране общая протяженнность газопроводов – около 10 тыс.км. 5.Транспорт газа обеспечивают 27 компрессорных станций, а мощность газоперекачивающих агрегатов 2.4 млн.кВт.
12-тапсырма. Тестерге жауап беріңіз.
1. Туынды сын есімді табыңыз

қызыл
сарыдау
ағырақ
жымдық
жап-жас

2. Күйетпелі шырайды табыңыз

жаман
жамандау
жап-жаман
жаманырақ
жаманшыл

3. Болымсыз сын есімді табыңыз

бұлтты
бұлтсыз
бұлтпен
бұлтта
бұлтқа

4. Салыстырмалы шырайды табыңыз

жеңілірек
жеп-жеңіл
өте жеңіл
ең жеңіл
тым жеңіл

5. Есептік сан есімді табыңыз

төрт
төртінші
төртеу
төрттен бір
төрт жарым

6. Реттік сан есімді табыңыз

ондаған
он
оныншы
ондай
оннан

7. Болжалдық сан есім

мыңдап
мыңыншы
мыңнан бір
мың жарым
мың

8. Төптау сан есімін табыңыз

жүз
жүздеп
жүзінші
жүзден
жүздің жартысы

9. Жалпылау есімдігін табыңыз

мен
өзіңіз
біреу
ешкім
барлық

10. Белгісіздік есімдігін табыңыз

мына
қандай
біреу
өздері
барлық

11. Сілтеу есімдігін табыңыз

кім
сен
мыны
өзім
бірдеме

12. Өздік есімдігін табыңыз

әрбір
кейбір
барша
өздеріңіз
мен

13. Болымсыздық есімдігін

өзім
кейбір
бүкіл
ештеме
олар

14. Үйге ......... келген жоқ

барлық
бүкіл
сіз
мен
ешкім

15. Туынды етістікті табыңыз

жазу
алу
жүру
қателесу
келу

16. Туынды етістікті табыңыз

істеу
көру
қарау
беру
ойнау

17. Аударыңыз: «Подмети под сервантом»

Серванттың жанын сүрт
Серванттың қасын сүрт
Серванттың артын сүрт
Серванттың астын сүрт
Серванттың түбін сүрт

18. Аударыңыз: «Возле магазина базар»

Дүкеннің артында базар
Дүкеннің жанында базар
Дүкеннің ішінде базар
Дүкеннің алдында базар
Дүкеннің сыртында базар

19. Мен асхананың .......... тұрамың

қарсында
түбінде
арасында
ішінде
астында

20. Туынды сын есімді тыбыңыз

жаман
күшті
жасыл
жалпақ
тәтті

21.Қазақстан елі ....

1)егеменді, тәуелді

2)егеменді, тәуелсіз

3)егеменсіз, тәуелді

4)тәуелді, егеменсіз

5)тәуелсіз,егеменсіз

22.Қазақстанның туында ... бар.

1)ою-өрнек, қыран, күн

2)қыран, алтын жұлдыз

3)қыран,шаңырақ

4)пырақ,жазу

5)күн сәулесі,жұлдыз

23.Елтаңбада ... бар.

1)шаңырақ, алтын жұлдыз

2)алтын жұлдыз,қыран

3)кереге, шаңырақ

4)күн,ою-өрнек

5)ою-өрнек, жазу

24.Қазақстан Республикасының тәуелсіздік күні.

1)22-наурыз

2)25-қазан

3)16-желтоқсан

4)15-қараша

5)30-тамыз

25.Қазақстанның Республикасының мемлекеттік тілі.

1)түрік тілі

2)қазақ тілі

3)қырғыз тілі

4)орыс тілі

5)ана тілі
26. Таза ванадий қашан алынды?

1. Бір мың сегіз жүз алпыс тоғызыншы жылы.

2. Бір мың сегіз жүз екінші жылы.

3. Бір мың сегіз жүз отызыншы жылы.

4. Бір мың сегіз жүз жиырма тоғызыншы жылы.

5. Бір мың сегіз жүз бірінші жылы.

27.Ванадий Қазақстанның қай жерінде кездеседі?

1. Алматы облысында.

2. Тараз маңынды.

3. Шығыс Қазақстанда.

4. Сары Арқада.

5.Солтүстікте.

28. Ванадий қандай металл?

1. Ашық сұр түсті.

2. Қара қоңыр түсті.

3. Көгілдір.

4. Сап-сары.

5. Жұмсақ.

29.Сенің мамандығың.

1.Металлург.

2.Құрылысшы.

3.Жүргізуші.

4.Металтанушы.

5.Кәсіпкер.
30.Болатты қайда пайдаланбайды?

1)Машина жасауда

2)Өлшеу аспаптарында

3)Құрылыста

4)Әскери техникада

5)Зергерлік бұйымдарда

21-сабақ
Етіс категориялары

(категория залога)
В казахском языке, в отличие от русского, имеется 5 залогов.

1) Основной залог /негізгі етіс/ в казахском языке и действительный залог русского языка характеризуются тем, что не имеют залоговых аффиксов: они представляют собой исходную форму, от которой образуются все остальные залоги. Разница состоит в том, что основной залог включает в себя как переходные глаголы /обозначающие действие, направленное на прямой обьект/, так и непереходные /обозначающие действие или состояние, которые не распространяются на обьект/, а действительный залог включает только переходные глаголы. Пример: Қанат кітап оқиды. «Канат читает книгу». Мен туыстарымды сағындым. «Я соскучился по родственникам».

2) Возвратный залог (өздік етіс) в казахском языке образуется путем присоединения к основному залогу суффиксов –н/-ын/-ін, а возвратно-средний залог русского языка образуется от переходных глаголов действительного залога посредством присоединения суффиксов –ся/-сь. Например: жу-ын «мой-ся», тара-н «расчеши-сь». Правило присоединения всех залоговых аффиксов подчиняется закону сингармонизма и прогрессивной ассимиляции.
3)Страдательный залог (ырықсыз етіс) в казахском языке образуется при помощи суффиксов –л/-ыл/-іл. И в русском, и в казахском он указывает на то, что предмет подвергается действию другого предмета или лица: Например:

Бір аптадан кейін жұмыс аяқта-л-ады. «Через неделю работа будет закончена». Хат ауылға жібер—іл-ді. «Письмо отправлено в аул».

4) Кроме того, в казахском языке существует взаимно-совместный залог (ортақ етіс), который на русский язык переводится как «совместно, одновременно с кем-то делать что-то» или «одновременно с кем-либо находиться в определенном состоянии». Он образуется при помощи суффиксов –с/-ыс/-іс. В русском языке подобный залог отсутствует, а взаимно-совместное значение выражается глаголами возвратно-среднего залога. Например: Мен досыммен құшақта-с-тым. «Я обнялся с другом», Олар хат жаз-ыс-ты. «Они переписывались».
5) Понудительный залог (өзгелік етіс) также отсутствует в русском языке. Он обозначает «заставить, понудить, попросить, позволить совершить какое-либо действие или принять иную форму состояния» и образуется при помощи суффиксов –т; -қыз/-кіз, -ғыз/-гіз, -дыр/-дір, -тыр/-тір, Например:

Біз оған өлең айт-қыз-дық «Мы заставили его читать стихи». Мен көйлек сатып ал-дыр-дым «Я попросила себе купить платье».

Залоги и суффиксы /Етістіктер мен жұрнақтар/	Гласные /дауыстылар/	Согласные /дауыссыздар/
Основной залог /Негізгі етіс/	тара- «расчесывать», баста – «начинать»	жаз – «писать», күт – «ждать»
Понудительный залог /өзгелік етіс/; -т; -қыз/-кіз, -ғыз/-гіз; -дыр/-дір, -тыр/-тір.	тара-т «заставить расчесаться» баста-т «заставить начать»	жаз-дыр, жаз-ғыз «заставить писать»; күт-тір, күт-кіз «заставить кого-то ждать»
Страдательный залог /ырықсыз етіс/: -л/-ыл/-іл	тара-л «быть причесанным» баста-л «быть начатым»	жаз-ыл «записаиться» күт-іл «заставить ждать себя»
Взаимно-совместный залог /ортақ етіс/: -с/-ыс/-іс.	тара-с «помочь расчесать», баста-с «помочь начать»	жаз-ыс «переписываться», күт-іс «помочь ждать».
Возвратный залог /өздік етіс/: -н/-ын/-ін	тара-н «причесаться».	қыр-ын «бриться»

1-тапсырма. Орыс тіліне аударып, салыстырыңыз.
1.Әлия тамақ пісірді. 2.Әсет есік ашты. 3.Талғат жақсы оқиды. 4.Дәрігер рецепт жазып берді. 5.Біз ауылда жұмыс істедік. 6.Ертең Меруерт киноға барады. 7.Біз үйге хатты жиі жазамыз. 8.Әмбебап дүкенінен әдемі жидеше сатып алдым.
2-тапсырма. Қазақ тіліне аударыңыз.
1.Нина купила хлеб, мясо, молоко и масло в магазине. 2.Сауле поставила на стол чашки, тарелки, вилки, ложки и ножи. 3.Хозяева пригласили домой гостей. 4. В прошлом году мы встретили Новый год дома. 5. Я люблю весну. 6.Асет пишет диктант. 7. Мы учимся в институте иностранных языков. 8.Данияр читает стихи.
3-тапсырма. Сұрақтарға жауап беріңіз.
1.Хат ауылға жіберілді ме? 2.Емханада кім емделеді? 3.Адамдар неге жиналды? 4.Спорт жарысында кім жеңілді? 5. Не аяқталды? 6. Қонақтарың шақырылды ма? 7. Үстелге не қойылған? 8. Жиналыста қандай сұрақтар қаралды?

4-тапсырма. Өздік етістіктің жұрнақтарын қосыңыз.
1.Таңертең тұрып, дене тәрбиесі жаттығуларын орында, жуын, киін, тамақтан. 2.Олар тез шешінеді. 3.Әлия ойланып жүр. 4.Мә, орамалмен сүртін. 5.Автомобильден сақтан. 6.Ағам күнде қырынады. 7. Ермек кітапты пайдаланып жүр. 8.Асханадан тамақтан. 9. Сәния белін буынады. 10.Алыстан бір қара көрінеді. 11. Тез таран.
5-тапсырма. Мәтінді оқып, орыс тіліне аударыңыз.
Электр станса түрлері

Электр стансасы дегеніміз- электр энергиясын өндіретін өнеркәсіп кәсіпорыны. Қазақстанда және басқа да экономикасы дамыған ірі елдерде энергияның негізгі көлемі (80-84%) жылу стансаларда өндіріледі.

Қазақстанда өндірілген электр энергияның 84% -тейі Ж.Э.С-да өндірілсе, 16%-тейі С.Э.С-да (су электрстансасы) өндіріледі. Ең ірі су стансасы Ертіс өзенінде орналасқан. Олар Шығыс Қазақстан және Семей облыстарындағы Бұқтырма, Өскемен және Шульба стансалары. Келесі үлкен станса Іле өзенінде Алматының шығысында орналасқан. Осы су стансалары республика суының 95%-ін құрайды. Ал 5%-тін Алматы кіші СЭС-лары құрайды.

Атом электр стансасы (А.Э.С.)-ядролық реакциялардың энергиясын пайдаланатын жылу электр станса. Ядролық отын ретінде уранның И235 табиғи изотопын пайдаланады. Қазақстанда жалғыз атом стансасы 1972 жылдан бері Маңғышылақ энергокомбинат құрамында істейді.

Газшығырлы және бугаздық электрстансаларында тиімділігі төмен және сапалы отын (сұйық немесе гез) жағылады. Сондықтан мұндай стансалар республикада көп тарамаған.

Сондай-ақ бейдәстүрлі энергетика жел және күн энергетикасы, биомасса, жер асты ыстық энергиясы және кіші су энергетикасы жатады. Ал Қазақстанда жел энергиясы қоры үлкен. Жел энергиясын ауыл шаруашылығында мал суару үшін Семей және Атырау облыстарында пайдаланады. Ал, күн электр стансаларын болашақта күн қуаты мол Арал маңы, Қызылорда, Шымкент облыстарында салу жоспарлануда.

6-тапсырма.Мәтін бойынша 5 сұраулы сөйлем (арнайы сұрау есімдіктері арқылы) кұрыңыз.
7-тапсырма. Берілген кесте бойынша үлгі негізінде хабарлама жасаңыз.

Үлгі: а)Қазақстанда Өскемен С.Э.С-сында 1-қондырғы 1952 жылы іске қосылды.

ә) Қазақстандағы Өскемен СЭС-сы қуаты-312 МВТ.
8-тапсырма.Мәтін бойынша жоспар құрыңыз, жоспар негізінде әңгімелеңіз.
9-тапсырма. Берілген жауаптар негізінде диалог құрыңыз.

-Электр стансасы- электр энергиясын өндіретін кәсіпорын.

-.. … … ?

-Қазақстанда ең қуатты С.Э.С-сы – Шульба стансасы.

-… … … ?

-Ол 1987 жылы іске қосылды.

-… … … ?

10-тапсырма. Мәтіннен жалқы есімдерді бөліп алыңыз, оларға сұрақ қойыңыз.
11-тапсырма. Төменде берілген мәтіннен қазақ тіліне тән дыбыстары бар сөздерді теріп, жуан сөздерді бір бөлек, жіңішке сөздерді бір бөлек оқыңыз.
12-тапсырма. Мәтін негізінде мына сөйлемдерді қазақ тіліне аударыңыз.

1.В нашей стране уголь-80%, нефть и газовый конденсат-13%, природный и понутый газ-7%. 2.Топливно-энергетические ресурсы размещены по Казахстану неравномерно. 3.Основные гидроэнергетические ресурсы сосредоточены в Восточном и Южно-Восточном Казахстане. 4.Основные запасы угля сосредоточены в Северной и Центральной части Казахстана. 5.В Южном Казахстане есть буроугольное месторождение и несколько мелких месторождений газа и угля.

13-тапсырма. Төменде берілген мәтінді оқыңыз, әрбір сөйлемін орыс тілінде айтыңыз.
14-тапсырма. Мәтіннен сан есімдерді теріп жазыңыз, оларды реттік, топтау және болжалдық сан есімдерге айналдырыңыз.

Үлгі: 13- он үшінші (реттік), он үштен топтау, он үштей (болжалдық)

15-тапсырма.Мәтіннің 1,2 абзацтарында берілген сөйлемдерді сұраулық шылаулар арқылы сұраулы сөйлемдерге айналдарып, жазыңыз.

22-сабақ
Етістіктің райлары

(категория наклонения)
В казахском языке имеется 4 вида наклонений.

1)Изьявительное наклонение (ашық рай) в казахском и в русском языках обозначает реальное действие в настоящем, прошедшем и будущем времени. Например: Балалар далада ойнап жүр. Дети играют на улице.

2) Повелительное наклонение /бұйрық рай/ в казахском и русском языках выражает волю говорящего, побуждение к действию, направленное на одно лицо.

Форма 2 лица повелительного наклонения образуется от исходной формы путем отбрасывания суффикса –у. Например: жазу «писать» - жаз «пиши». Множественное число образуется путем присоединения к корню суффиксов –ыңдар/ -іңдер /если корень оканчивается на согласный/ и –ңдар/ -ңдер /если корень оканчивается на гласный/. Например: жаз-ыңдар «пишите», сөйле-ңдер «говорите».

Вежливая форма 2 лица образуется при помощи суффиксов –ыңыз/ -іңіз, -ңыз/-ңіз /ед.ч./ и ыңыздар/ - іңіздер, ңыздар/ -ңіздер /мн.ч./. Например: жаз- ыңыздар – жаз –ыңыз «пишите», кел- іңіздер «приходите».

3)Желательное наклонение (қалау рай)

Желательное наклонение выражает желание, намерение говорящего и образуется путем прибавления к корню глагола суффиксов –ғы/гі, -қы/-кі, затем следуют личные окончания глагола и вспомогательные глаголы келеді для будущего переходного времени, келді для прошедшего времени и келіп отыр для настоящего времени. Например:

Менің театрға барғым келеді.(Мне хочется пойти в театр (вообще)).

Менің театрға барғым келіп отыр.(Мне хочется пойти в театр(сейчас)).

Менің театрға барғым келді.(Мне хотелось пойти в театр).

Спряжение глагола жазу в желательном наклонении

Жекеше түрі	Көпше түрі
I. Менің хат жаз-ғы-м келеді	I.Біздің хат жаз-ғы-мыз келеді
II.Сенің хат жазғың келеді Сіздің хат жаз-ғы-ңыз келеді	II.Сендердің хат жаз-ғы-ң келеді Сіздердің хат жаз-ғы-ңыз келеді
III.Оның хат жаз-ғы-сы келеді	III.Олардың хат жаз-ғы-сы келеді

Отрицательная форма образуется при помощи отрицательных суффиксов –ма/-ме,-ба/-бе, -па/-пе, которые присоединяются к корню глагола келеді: жаз-ғы-м кел-ме-й-ді (мне не хочется писать), айт-қы-сы кел-ме-ді (ему не хотелось говорить).

4)В казахском языке как и русском условное наклонение /шартты рай/ обозначает действие, являющееся условием для совершения другого действия. Например: Мен келсем, сен де келесің. «Если я приду, то и ты придешь». Көрсем айтайын «Увижу скажу». Условное наклонение в казахском языке образуется путем присоединения суффиксов –са/-се к корню глагола или залоговой форме, а затем личных окончаний глагола.
1-тапсырма. Мына сұрақтарға жауап беріңіз.
1.Сіздің қайда барғыңыз келеді? 2. Не ішкіңіз келеді? 3.Сіздің қазір не істегіңіз келіп отыр? 4.Сіздің кіммен сөйлескіңіз келеді? 5.Сіздің кіммен танысқыңыз келеді? 6.Әке-шешеңізге көмектескіңіз келе ме? 7.Туған күніңізге не алғыңыз келеді? 8.Мартианның Қазақстанда не істегісі келеді? 9.Вильямның Мартинаға не көрсеткісі келіп отыр? 10.Мартинаның сауда үйінен не алғысы келіп отыр? 11.Виталидің Мартинадан ештеңе сұрағысы келмей ме?
2-тапсырма. Қазақ тіліне аударыңыз.
1.Я живу в частном доме. 2.У меня есть родители, братья, сестры и другие родственники. 3. На новый год мы приглашили гостей. 4.Ты накрыла на стол? 5. В универмаге много отделов. 6.Сауле выздоровела. 7. На базаре продают овощи и фрукты. 8. Город Алматы – бывший город Верный. 9. Я родилась в Караганде в 1972 году.
3-тапсырма. Орыс тіліне аударыңыз.
1.Отырыңыздар, дәптерлерді үстелге қойыңыздар. 2. Сіз мына тексті оқыңыз, ал сіздер текст бойынша сұрақтар қойыңыздар. 3. Талғат сөйлемді тақтаға жазсын, ал Марат пен Әлия тексерсін. Қазір біз тексті тыңдайық. 5.Мен магнитофонды қосайын. Жарайды сен магнитофонды қос. 6. Келесі сабақта диктант жазайық. 7.Сендер оқу залына барып, сабаққа әзірленіңдер. 8. Марат, есікті жап!
4-тапсырма. Мәтінді оқып, орыс тіліне аударыңыз.
Агломерация және домна
Құрамында түйіршіктер-сұрыптау фабрикасы, кентекті арнайы тәсілмен жаймалап сақтайтын қоймалары, екі аглофабрикасы және домна цехы және шлак ұқсататын кешеніі бар.

Түйіршіктеу-сұрыптау фабрикасы агломерат өндірү үшін арналған материалдарды қабылап, түйіршіктеп, бірыңғай күйге келтіріп сақтауды қамтамасыз етеді.

Лисаков кен байыту комбинатынан алынатын концентрат пен белгілі мөлшерге дейін түйіршіктелген кентегі, Соколов-Сарыбай кен байыту комбинатынан алынатын агломерат кентегі, концентрат және белгілі мөлшерге дейін түйіршіктелген кентегі, құрамында темірі бар металлургиялық қалдықтар, Оңтүстік Топар кеніш басқармасынан әкелінетін әк және Алексеев кеніш басқармасынан жеткізілетін доломит шикі зат ретінде пайдаланылады. Темір кентегі шикізаттарының 20% дейінгі мөлшері Атасудан әкелінеді.

Жалпы өндіріс аумағы 1000 шаршы метрге дейін жететін жеті агломерат машинасы жылына домна цехына қажет 9,6 миллион тонна агломерат өндіреді. Домна цехының құрамында төрт пеші бар көлемдері 1719-дан 3200 текше метрге дейін, жалпы қуаты 5,2 млн.т. шойын шығады. Пештер тексеру-өлшеу аспаптарымен жабдықталған және домнаның балқыту процесін тексеретін аппараттары бар. Жергілікті түрде машықтандырылған басқару жүйесі бар. Шойын алу үшін, шойын қорытудың бүгінгі күн талабына сай технологиялар қолданылады.

колошник газының көтеріңкі қысымы (2,1)
қиыстырып үрлеу (қызуы 1120С дейін оттегінің мөлшері

27) 1 тоннаға шаққанда 80 кг дейін мазут қолданылады.

Домна цехы мартен цехы мен конвертер цехы шойынды балқытады, шойыннан қалып құйып жан-жаққа таратады.

Қатты шойын товарын дайындайтын төрт құю машинасы бар.

әр машинаның қуаты тәулігіне-1600 т. өнім береді.

Домна цехының өнімдері:

Құйма шойын.

Құйма шойын қысылмаған және екі жерден қысылған күйінде жөнелтіледі.

Негізгі қасиеттері:

Шойын	Мөлшері
Қайта өңделген фосфоры аз	0.60_1.00
Қайта өңделген фосфорлы	0.50_0.90; 0.04 1.0; 0.05_0.09; 0.06_0.12
Құйма фосфоры аз	1.2_2.60; 0.20
Құйма фосфорлы	1.20_2.40; 1.00

Құйма шойының массасы: Қысылмаған 20 кг

Екі жерден қысылған 45-55 кг
5-тапсырма. Сөйлем құрандар.

Домна цехы, домна пеші, шойын алу үшін

6-тапсырма. Орысшадан қазақша аударыңыз.
Дробильно-сортировочный, усреднительный, дробление, окатыши, металлургические отходы, повышенное давление колошникового газа, комбинированное дутье, выплавлять, без пережимов, с пережимами, поставляется, передельный, литейный, малофосфористый, фосфористый.
7-тапсырма. Сөздерді септеңіз: Комбинат, пеш.
23-сабақ
Үстеу

(наречие)

Наречия делятся на производные-тым, аса (очень), дәл(точ-в-точь), и непроизводные- қазақша (по казахский), түнде(ночью). Производные наречия в основном образуются при помощи суффиксов:

Суффиксы

Непроизводная основа

Производное наречие

-ша/-ше

қазақ(казахский)

орыс (русский)

жаңа(новый)

қазақ-ша (по-казахски)

орыс-ша(по-русски)

жаңа-ша(по-новому)

-дай/-дей,

-тай/-тей

гүл( цветок)

құс(птица)

әке(отец)

гүл-дей(как цветок)

құс-тай(как птица)

әке-дей(как отец)

-да/-де

-та/-те

-нда/-нде

жаз (лето)

түн (ночь)

осы(этот)

жаз-да

түн-де(ночью)

осы-нда(здесь)

-қа/-ке

-ға/-ге

-на/-не

арт (задняя часть)

жоғары (верхняя часть)

күн(день)

арт-қа(назад)

жоғары-ға(вверх)

күн-і-не(в день)

-нан/-нен

-дан/-ден

-тан/-тен

алды(передняя часть)

қыры(баковая часть)

оң(правая часть)

алды-нан(спереди)

қыры-нан(сбоку)

оңы-нан(справа)

Наречия имеют несколько разрядов по значению.

Основные из них:

Наречия времени(мезгіл үстеулері), которые отвечают на вопрос: қашан?(когда?) Наречие: бұрын (раньше), бүрсікүні(послезавтра), қазір (сейчас), енді (теперь).
Наречия места (мекен үстеулері), которые отвечают на вопросы: қайда? Қай жерде? (где? Куда?) Наречия: алға(вперед), кейін (позади), ілгері (впереди, вперед).
наречия образа действия (қимыл-сын үстеулер), которые отвечают на вопросы: қалай? Қалайша? (как?) каким образом? Наречия: дұрыс (правильно), дереу (тотчас), әдейі (нарочно).
Наречия количества и меры (мөлшерлік үстеулер), которые отвечают на вопросы: қалайша? Қаншадан? Неше? нешеден? (сколько? По скольку?) Наречия: сонша, соншама (столько, бір-бірден (по одному).
Наречия усилия (күшейту үстеулер), которые отвечают на вопросы: қалай? (как) қандай? (какой? Наречие ең(самый).
Наречия причины (себеп-салдар үстеулері), которые отвечают на вопросы: қалай? (как?), неге? (почему?) не себепті? (по какой причине?) Наречие амалсыздан (вынужденно), босқа (зря).
Наречия цели (мақсат үстеулер), которые отвечают на вопросы: не үшін? (для чего?), неге? (почему?) не мақсатпен? (с какой целью?) Наречия: әдейі (специально, нарочно).
Наречия группирующие (топтау я бөлу үстеулері), которые отвечают на вопросы: қандай? нешеден? қалай-қалай? (по сколько?). Например: аз-аздап (по-немногу), көп-көптен (по -многу).

1-тапсырма. Түбір үстеулерді оқып, орысша баламасын сөздіктен тауып, орыс тіліне аударыңыз.
Ең аса ерте қазір ақырын

Нақ кеш енді әбден әшейін

Тым тез әрең зорға былтыр

Дәл әлі әдейі нағыз бағана

Жиі өте әуелі талай ілгері

Әрі бері ылғи үнемі жылдам

Сәл бірге кейін бұрын жоғары
2-тапсырма. Мына үстеулерді екі топқа (түбір, туынды) бөліңіз.
Төмен, кейін, дұрыс. әдейі, қазақша, орысша, меніңше, сеніңше, жылдам, алға. артқа, осында, жақында, күндей, адамша, жазда, қыста, бүгін, ертең, былтыр, тым, аса, қырынан, соншама.
3-тапсырма. Көп нүктенің орнына үстеулердің бірін қойыңыз.
____мен театрға барамын. ______керемет концерт көремін. Концертке досыммен_____барамын. Эстрада әншісі_____ән айтады. Джаз_______ жақсы ойнайды. Театрда кісі ______болады. Біздің орындарымыз______болады. ______көру үшін біз ______жылжимыз. Концерт бізге ұнайды____ тағы да театрға барғым келеді.

Керекті сөздер: бірге, артта, өте, жақсы, енді, көп, онда, кешке, ілгері, ағылшынша.

4-тапсырма. Мына сөздерді көшіріп жазып, үстеулердің астын сызыңыз, қандай үстеу екенін ажыратып, орыс тіліне аударыңыз.

Бүгін таңертең ұшаққа мініп, жоғары көтерілеміз. Ұшақ дереу жоғары, биікке көтеріледі. Жер төменде қалады. Баратын жеріміз ілгері де алыс. Ұшақ екі сағаттан кейін Омбының әуежайына қонады. Біраз уақыттан кейін төмен түсеміз. Төменде қала шамдары көрінеді. Бізді көп адамдар күтіп тұрады. Біз Алматыдан Омбыға шапшаң жетеміз.

5-тапсырма. Мына үстеулерді пайдаланып, сөйлем құраңыз.
Осы жылы, кейін, кеш, әдетте, көктемде, бүрсігүні, кешке, күнде, көп, аз, көп уақыт, бүгін, биыл, әрқашан, кейде, жиі, ылғи, жазда.
6-тапсырма. Мына сөйлемдерді оқып, орыс тіліне аударыңыз.
1.Өңкей жас адамдар отыр екен. 2.Дауысы өте зор. 3.Тым ақырын сөйлейсің. 4.Мен үшін ең жақын адам – шешем. 5.Пісірген тамағың керемет дәмді екен! 6. Аса құрметті ата, сыйлы конағымыз болыңыз. 7.Мына жаттығу тіпті қиын екен. 8.Сәл күте тұрыңыз, мұғалім қазір келеді. 9.Сабаққа ылғи кешігесің! 10.Дәл айтып отыр!
7-тапсырма. Мәтінді оқып, орыс тіліне аударыңыз, мазмұнын айтыңыз.
Сортты прокат және электрмен пісіріліп

дәнекерленген болат құбырлар

Сортты прокат цехында екі станы 280 және 400 ден, ал жылына 400 мын тонна сортты прокат, фасонды және көпқырлы етіп арнайы шығарады. Цехтан шығатын өнімдер кең түрде құрылыстарда, машина жассайтын және транспорт құрылыстарында қолданылады. Көп мөлшерлі 100 ден аса кәдімгі сапалы коррозияға тезімді 35ГС, 15ХДП, конструкциясы қапталмаған, атмосфералық коррозияға төзімді шыдамуы мүмкін.

Сортты прокат цехының товар өнімдері.

Конструкциялы темір бетонға арналған қыздырып қақталған болат

Сортты прокат болаттан:

қыздырып қақталған деңгелек,
қыздырып қақталған төрт бұрышты,
жолақ күйінде қыздырып қақталған,

Фасонды прокат болаттан: - түзу жолақты қыздырып қақталған бұрыш

Арнайы белгімен/көпқырлы/ шығатын сортты және фасонды прокат

«Москвич» женіл мәшинесінің жоғарғы рычагінің білігін бекітетін планка, өлшемдері
Т-4 тракторы подшип-нигінің болаттары-ның астынан өтетін планка үшін қажет болаттан жасалған жолақ
борт сақиналары
құлып шеңбері негізінің арнайы профилі

Электрмен пісірліп дәнекерленген болат құбырлар бөліміндегі агрегаттарда ТЭСА 20-76 дан 100 мың.тоннаға дейін жылына тікелей тігісті құбырлар шығарады. Электрмен пісіріліп дәнекерленетін құбырлар құрылыс және өнеркәсіп салаларында әртүрлі мақсаттар үшін үшін қолданылады. Электрмен пісіріліп дәнекерленген болат құбырларының товар өнімдері:

Өнімдер түрлері

Профиль-мөлшеірлі, мм

Болат маркасы

Жабдықтау

Электрмен пісіріліп дінекерленген құбылар және тігісі жаттыққан қыздырып қақталған болаттан қыздырмай қақталған жолақтар

Ұзындығы 8м-ге дейін

Диаметрі 26-76мм

Қабырғасының қалындығы 1.5-4.5

Кәдімгі сапалы болат, сапасы мен төмен легирленген құрамында көміртегі бар 0.22%-ке дейін

Бума күйінде

Массасы 10 т. дейін

Сөздік:

көп мөлшері – профразрез

болат – сталь

қыздырып қақталған – горячекатанный

қыздырмай қақталған – холоднокатанный

ені – ширина

қалындығы – толщина

тікелей тігісті – прямошовный

электрмен пісірліп – электросварный

төмен легирленген – низколегированный

білік – ось

сақина – кольцо

құбырлар – трубы

бума – пакет
24-сабақ
Модаль сӨздер

(модальные слова)

Модальные слова (модаль сөздер) служит для выражения точки зрения говорящего на отношение высказываемой мысли к действительности. В казахском языке имеются следующие модальные слова:

Модальные слова	Перевод Примеры
керек	необходимо, нужно	Маған сол адам керек еді «Мне нужен тот человек».
сияқты	как будто, как, кажется	Ол мені жек көретін сияқты «Он как будто меня ненавидит»
екен	оказывается	Онда кітап көп екен «Оказывается, там много книги».
мүмкін, шығар, болар	возможно, может быть	(Мүмкін) Олар қалада шығар (болар) «Может быть, они в городе».
рас	правда, верно	Рас, сен менің досымсың «Верно, ты мой друг»
шамасы	вероятно	Шамасы, олар үйде жоқ «Вероятно, их нет дома».
әрине	конечно	Әрине, сен оны білесің «Конечно, ты его знаешь»

1-тапсырма. Қазақ тіліне аударыңыз.
1.Сегодня выходной. Он возможно, дома. 2. Правда, Салтанат – моя лучшая подруга. 3. Что ему нужно? 4. Он, оказывается, хороший друг. 5. Вероятно, моя мама занята сейчас. 6. Конечно,я приеду завтра. 7. Может быть, он еще не пришел. 8. Его родители, наверное, знают.
2-тапрсырма. Мәтінді орыс тіліне аударыңыз.
Коксохимия өнеркәсібі
Коксохимия өндірісінің құрамына:

жылына 4300 мың тонна кокс шығаратын жеті кокс батареялары,
көмір дайындау цехы (УПЦ)
екі көмір байыту цехы (УОФ) жылына 13500 мың тонна қатардағы көмір береді,
кокстау барысында химиялық өнімдер тұтатын екі цех, (ЦХУ)
смола қайнататын цех, пеккокс және жіктеу цехтары бар кокс химия өндірісі.

Коксохимия өндірісінен шығатын ең қажетті өнім-кокс, оның 90%-ті шойын өндірісі мен домна пештеріне барады (фракциясы 0-10 мм) агломерация өндірісінде пайдаланылады. Кокс өнімінен басқа, 20-дан астам өнім түрлері шығады.

Товар өнімдері

Металлургия және пек коксы. Класы бойынша мөлшерленген кесектер: 0-10, 10-25, 25-40, 40 мм

Кокыстың негізгі тұтынушылары-қара және түсті металлургия, химиялық өндірістер, болат құю өндірісі. Пек коксынан электрод дайындалады.

Пластикалық қабатынын қалындығы /У/мм 16 кем емес.

Концентрат күлділігі 9,7-10,5 % болады.

Коксохимия нафталині химиялық өндірісте шикі зат ретінде пайдаланылады, пластификатор шыны, лак, боя аулар шығаратын өндіріс салаларында да қолданылады.

Тас көмір бензолы синтетикалық талшықтар, пластмасса, каучук, фенол, нитробензол және басқа да химиялық өнімдер шығаратын өндіріс салаларында шикі зат ретінде қолданылады.

Амоний сульфаты өнеркәсіптің әр түрлі салаларында, сонымен қатар ауыл шаруашылығы саласында өсімдіктердін өсуін жеделдететін азотты тыңайтқыш ретінде қолданылады.

Электроды тас көмір пеші алюминий өнеркәсібіне, көміртекті конструкциялық материалдар үшін және электрод, электродтехникалық бұйымдар өндіру үшін қолдануға болады.

Сольвент және тас көмір толуолы еріткіш ретінде, химия шаруашылығында, машина жасау өнеркәсібінде пайдаланылады.

Ағаштың бойына сіңіру үшін қажет тас көмір майы.

Антрацен майы, куб қалдықтары.

Құрылыс материалдары өнеркәсібінде үй төбесін жабу үшін, жол салу құрылысында және басқа да мақсаттарға пайдаланылады.

Фенолдар, тас көмір фенолының майы.

Химия өнеркәсібінде фенол және фенолды өнімдер алу үшін пайдаланылады.

3-тапсырма. Мәтін бойынша сөздік құрастарыңыз.
4-тапсырма. Етістіктің үш жағына айналдырыңыз

1) Еріткіш ретінде, химия шаруашылығында, машина жасау өнеркәсібінде пайдаланылады.

2) Пек коксынан электрод дайындалады.
5-тапсырма. Төмендегі сөздерді тәуелдеңіз: шаруашылың, өнеркәсіп.
6-тапсырма. Төмендегі сөздермен болжалды келер шақта сөйлем құраңыз.

Салалар, өндіру, құрылыс , көмір, өсімдік.

25-сабақ
СӨйлем мүшелері

(члены предоложения)

Как в русском, так и в казахском языке предложение состоит из главных и второстепенных членов.

Главными членами предложения /сөйлемнің тұрлаулы мүшелері/ являются подлежащее и сказуемое.

жүктеу 1,63 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2 3 4 5 6 7 8