Мемлекеттік тілді үйрету: әдіс, тәжірибе, инновация

59
Мемлекеттік қызметшінің орысша, ағылшынша білетін тілдік 
қоржынын қолданбай алып тастауға болмайды, себебі ол қор әр 
түрлі  әдіс-тәсілдерді  игеру  арқылы  жинақталды.  Сондықтан  да 
тыңдаушының  бойында  жинақталған  әдіс-тәсілдер  қазақ  тілін 
меңгеру барысында қолданылуы тиіс. Осы жерде жазу мен сөй-
леуді  жетілдіруде  тақырып  бойынша  ойды  жоспар-құрылым 
арқылы реттеудің әдіс-тәсілдерін қолдануды айтып кеткен жөн. 
Тіл мамандары экономист, заңгер, дипломат емес, алайда олар 
аталған салалардың мемлекеттік қызметшілеріне қажетті мәтін, 
баяндама, шолу, сараптамалық талдау жаздырады. Оқытушылар 
тренинг  сабақтарында  тақырып  бойынша  ойларын  логикалық 
жағынан реттетіп, 15-30 сөйлемдік баяндама жасауға бағыттай-
ды, жазып болғаннан кейін баяндамаларын өздеріне оқытып, ау-
диторияға дұрыс сұрақ қоюды үйретеді, баяндамашыға сұраққа 
нақты жауап беру жолдарын көрсетеді. Осылай сабақтан-сабаққа 
қарай тыңдаушы тілдік білімін жетілдіреді. 
Мемлекеттік  қызметшілердің  сөйлеу  тілі  бойынша  мынадай 
проблемаларды атап өтуге болады:
-  екпінді  дұрыс  қоймаулары,  мәтінді  орфография  бойынша 
оқулары; 
Аталған  кемшіліктер  фундаменталды  түрде  балабақша  мен 
мектепте қалыптасады. мәтінді оқуды орфоэпиялық нормаға сай 
оқыту  (дауысты,  дауыссыз  дыбыстардың  орфоэпиялық  оқылы-
мын меңгерту), мәтінді абзацтарға бөліп, әр абзацты бір сөйлем-
мен  мазмұндауды  игерту,  мәтін  бойынша  көзқарасты  білдіруге 
икемдеу т.б.
Мәтінді оқуға бағыттайтын жалпылама әдістемеден кету керек. 
Негізі,  жалпылама  сөйлеу,  жалпылама  оқыту  ешқандай  нәтиже 
бермейді. Бүгінгі күні орыс тілді жоғары білімді ересек адамдар-
дан қазақ тілінде орфоэпиялық норма бойынша оқу жоқ дегенді 
естігенде қынжыласың. Олардың айтып тұрғандары дұрыс, өйт-
кені қазақ тілінде оқытуды үйрететін мұғалімдер оқулықта қалай 
жазылса (орфографиялық норма бойынша), солай оқытады. Бұл 
дегеніміз  –  оқытуды  жүзеге  асыратын  мұғалімдерге  ешқандай 

60
талап қойылмайды. Бір мақала төңірегінде оқыту стандарттарын 
саралауға мүмкіндіктің жоқтығынан, мұғалімдерге осы мәселеге 
жан-жақты назар аудару қажеттегін айтқымыз келеді.
Оқытудың тағы бір маңызды мәселесі – сөйлеу. Сөйлеу оқумен 
тығыз байланысты.    
Академик М.С. Серғалиев ауызша сөйлеу тіліндегі дауыс мә-
не ріне баса назар аударумен бірге дұрыс сөйлеу ережелеріне тоқ-
та лады.  Бұл  жөнінде  ғалым:  «Орфография  мен  орфоэпияның 
заң дылықтарын сақтау сауатты жазу және дұрыс сөйлеу мәдениет-
тілігінің көрінісі болып табылады», – дей келіп, көпшілік алдын-
да сөз нормалары мен тұрмыстық қатынастағы сөйлеу тіліне тән 
дыбыстау  нормаларын  араластырмай,  қалыпты  межеден  жөнсіз 
ауытқып кетпей, сауатты сөйлей білу тілдік қарым-қатынас үшін 
аса маңызды екенін ескертеді. Сондықтан дұрыс сөйлеу ге бағыт-
бағдар көрсететін, қазіргі қоғамымыз үшін аса қажет құралдың 
бірі орфоэпиялық сөздік құрастыру қажеттігі туралы және оның 
құрастырылу жолы жөнінде: «Радио мен теледикторларға, ком-
ментаторларға, жалпы эфир арқылы сөйлеушілерге арналған ор-
фоэпиялық сөздік жасаудың кезі келді. Ондай сөздікті бір неме-
се екі автордың құрастыруы тіптен жеткіліксіз, өйткені мұндай 
сөздік қазақ сөздерін түгел қамтымаса да, басым көпшілігін жи-
науға тиіс; оның үстіне жаңадан пайда болып жатқан сөздердің 
енгізілуі  жөн;  мыңдаған  жер-су  атаулары,  ел,  мемлекет  аттары 
сөздіктен сырт қалмағаны жөн», – дейді [1, 5 б.]. 
- Мемлекеттік қызметшінің ресми дикциясы, көпшілік алдын-
да сөйлейтін сөзді дұрыс айту нормаларын меңгеруі, дискурс мә-
дениеті және дағдысы. 
Анық,  түсінікті  айтылған  дискурс  және  дұрыс  қойылған  да-
уыс тыңдаушы жаққа көрсетілген құрмет, басқа адамдарды өзіне 
тарту. Ол үшін тілдің фонетикалық және фонологиялық сипатын 
меңгеріп, сөйлеу кезінде денені бос ұстап, қысылмай, еркін тұр-
са, дұрыс демалса, сонда дыбыстар дұрыс жасалып, жақсы айты-
лады және естіледі.
Ең бастысы, мемлекеттік қызметшілер өз ісін, атқаратын қыз-

61
метін жақсы білсе және өзі қызмет ететін саланың ерекшелігіне 
қарай өзіне де сондай талаптарды қоя білсе болғаны, өйткені мем-
лекеттік  қызметшілер  –  ақпараттық-анықтамалық  құжаттарды 
орындаушылар ғана емес, сонымен қатар мәдениеттілікті жеткі-
зетін тұлғалар болуы тиіс. 
Қазақ  тілі  мемлекеттік  тіл  мәртебесін  алғаннан  бері  ауызша 
дискурстар өзінің қызметін өрістете түсуге мүмкіндік алып, соның 
нәтижесінде қазақ тілі тұрмыс аясында ғана емес, басқару орын-
дарында,  ғылыми  мекемелер  мен  білім  беру,  оқу-тәрбие  жүйе-
сінде кеңінен қызмет ете бастағанмен, қазіргі кезде электронды 
бұқаралық ақпарат құралдарының қазақ тілінде берілетін хабар-
ларында ауызша дискурстың айтылым мәдениеті аса жоғары дең-
гейде деуге болмайды, дискурсты дұрыс ырғақпен, үйлесіммен, 
үндесіммен дыбыстай алмайтын жайттар жиі кездесіп отырады. 
Біздің ойымызша, ауызша дискурс нормасының бұзылуы тілдің 
фонетикалық және фонологиялық сипатын ескермеуден туындап 
жатады.  Фонетика  үшін  сөздің  жазылуы  емес,  сөздің  дыбыста-
луы, айтылуы, естілуі маңызды екені даусыз.
• мемлекеттік қызметшілердің қазақ тіліндегі дауысты, дауыс-
сыз дыбыстардың үндестік заңдары, сингармонизм заңдылықта-
ры деп аталатын табиғи гармонияны (үйлесімін) сақтамай бұзып 
айтулары;
• сөйлеу үстінде болатын логикалық паузалар, яғни ой екпіні 
түскен сөздерді сәл кідіріп, бөліп айтуды немесе сөздердің мағы-
налық топтарына қарай қажет жерінде оларды айрықша бө ліп, я 
бол маса ұластыра қосып айту сәттерін біле бермеу;
• «қос қанаттың сыңары» деп келген орыс тілінің әсеріне бай-
ланысты кейбір қазақ тілі дауыстыларын сәл өзгертіп (орыс тілін-
дегіше) айту фактісі;
• әрбір сөйлемнің мағыналық интонациясын тап баса алмаған-
дықтан, оның ішіндегі сөздерді дұрыс айта алмаушылық;
• қазақ сөздеріндегі жіңішке дауысты дыбыстарды жуандатып 
(айтеуыр,  саулем,  саулемсың)  немесе,  керісінше,  жуан  сөздерді 
жіңішкертіп айтулары (мені сүйген бір әдәм бар) т.т. [2, 16 б.].