31.Тіршіліктің жасушалық формасы. Негізгі жасушалық формалар. Прокариоттар. Жердегі барлық тірі ағзаларды, қарапайым жасушалық құрылысы болмайтын жасушалыққа дейінгі формаларға (олар вирустар мен бактериофагтар), және кәдімгідей жасушалық құрылысы бар, жасушалыққа бөлу қабылданған. Бұл ағзаларды өз кезегінде екі санатқа бөледі:
1) ядроға дейінгі прокариоттар, оларда типтік ядро болмайды. Оларға
бактериялар мен көк-жасыл балдырларды жатқызады;
2) ядролық эукариоттар, олардың типтік айқын көрінетін ядросы болады. Олар
барлық қалған ағзалар. Прокариоттар эукариоттардан әлдеқайда ерте пайда
болған (архея дәуірінде). Олар мөлшері 0,1 ден 10 мкм дейінгі өте кішкене
жасушалар. Кейде 200 мкм дейінгі аса алып жасушалар да кездеседі. Кәдімгі
бактериялық жасуша сыртынан жасушалық қабықшамен қоршалған, оның
негізі муреин заты болып табылады (полисахарид- күрделі көмірсутегі).
Жасушалық қабықша бактериялық жасушалардың формасын анықтайды.
Жасушалық қабықшаның үстінде шырышты капсула немесе шырышты қабат
болады, ол қорғаныш қызметін атқарады.
Жасушалық қабықшаның астында плазмалық жарғақша орналасқан. Бүкіл жасушаның іші цитошіазмамен толтырылған, ол сұйық бөліктен (гиаплазма, немесе матрикс), органеллелардан және қосындылардан тұрады. Гиоплазма биомолекулалардың коллоидты ертінідісі болып табылады, ол екі күйде бола алады: күл (қолайлы жағдайларда) және гель (гиаплазманың тығыздығы артқан, нашар жағдайларда). Тұқымқуалаушылық аппарат: бір ірі «жалаңаш», сақинаға тұйықталған, нәруыздар қорғанысынан айырылған ДНК молекуласы - нуклеоид. Кейбір бактериялардың гиалоплазмасында сонымен қатар, хромосомалармен немесе нуклеоидпен ассоцияцияланбаған, ДНҚ қысқа сақиналы молекулалары - плазмидтер болады.
Прокариоттық жасушаларда жарғақшалық органеллалар аз. Мезосомалар - бар эукариоттардың митохондрияларының функционалды эквиваленті болып есептелетін, плазмалық жарғақшаның ішкі өскіндері. Автотрофты прокариоттар - цианобактерияларда және басқаларында - фотосинтездік жарғақшалар - ламелалар мен ламесомалар болады. Оларда хлорофилл жэне фикоцианин бар. Онда пигменттер болады. Көптеген жарғақша емес орангеллалар да табылды. Рибосомалар, эукариоттар сияқты, екі суббірліктерден тұрады: үлкен және кіші. Олардың мөлшері кішкентай, гиоплазмада ретсіз орналасқан. Рибосомалар бактериялық нэруыздардың синтезіне жауап береді. Кейбір бактериялар қозғалыс органелласы-жіпшелерден тұрады, олар микрофиламенттерден кұрылған. Бактериялардың тану органеллалары жасушаның сыртына орналасқан және жіңішке шаштәрізді өскіндер түрінде болады. Гиаплазмада сонымен бірге, тұрақсыз қосылымдар болады: нәруыз түйіршіктері, май тамшылары, полисахаридтер молекулалары, тұздар.
Эукариотты жасушалар туралы жалпы мәліметтер. Әрбір эукариоты жасушалардың оқшауланған ядросы болады, онда ядролық жарғақшаның матриксінен шекараланған генетикалық материал салынған (бұл прокариотты жасушалардан ең басты айырмашылығы). Генетикалық материал, күрделі құрылысы бар және ДНҚ жіпшелері мен нәруыздық молекулалардан тұратын, басымдылықты түрде хромосома түрінде жинақталған. Жасушалардың бөлінуі митоз арқылы жүреді ( жыныс жасушалары үшін -мейоз). Эукариоттар арасында бір жасушалық та, көп жасушалық та ағзалар бар. Эукариотты жасушалардың шығуының бірнеше теориясы бар, олардың арасында - эндосимбиондық теория. Гетеротрофты анаэробты жасушаға бактериятәрізді аэробты жасуша енді, ол митохондрияның пайда болуына негіз болды. Бүл жасушаларға спирохетсияқты жасушалар ене бастады, ол центролдың қалыптасуына бастау берді. Тұқымқуалау материалы цитоплазмадан бөлектенді, ядро пайда болып, митоз алынды. Кейбір эукариотты жасушаларға көк-жасыл балдырлар түріндегі жасушалар енді, ол хлоропластардың пайда болуына бастама болды. Сөйтіп келе-келе өсімдік патшалығы пайда болды. Адам денесінің жасушаларының мөлшері 2-7 мкм бастап ( тромбоциттерде) алып мөлшерге дейін түрленеді (140 мкм дейін жұмыртқа жасушасында). Жасушалардың формасы олардың атқаратын қызметіне байланысты: жүйке жасушалары - аса көп санды өсінділер есебінен жұлдызша тәрізді (аксона және дендриттер), бұлшық ет жасушалары - созылған, өйткені қысқартылуы тиіс, эритроциттер майда капилляр бойынша қозғалысы кезінде өз формасын өзгерте алады. Жануарлар мен өсімдік ағзаларының эукариоттық жасушаларының құрылымы көп жағынан ұқсас. Сыртынан әрбір жасуша жасуша қабықшасымен немесе плазмалеммамен бөлектелген. Ол цитоплазмалық жарғақшадан және оны сыртынан жабатын гликокалиск (қалыңдығы 10-20 нм) қабатынан тұрады. Гликокаликстің компоненттері - полисахаридтердің нәруыз (гликопротеиндер) және маймен (гликолипидтер) кешендері.
Достарыңызбен бөлісу: |
