Балаларға ертегі кейіпкерлері арқылы мінез – құлықты, қоршаған ортасын таныту

2.1 Ертегі ішіндегі кейіпкерлер образын сомдау арқылы тәлім - тәрбие беру

Заманның жарқын болашағын, бақытты тұрмысын, арман - тілегің орындалуын ертеден көксеген халық,мұң -мұқтажының барлығын да ергіге енгізген.Халық ертеплерінен адам болашағының гүл бақшасы, бақытты жарқын түрмысы, келешегі барлығы көрінеді.

Халық ертегілерінен неше алуан жақсы сезімдерді, тапқырлықты байқаған балалар осындай түрмысты көруді өздеріне мақсат етіп қояды. Қиялдың ой - жемісін ю жүзіне асуына талаптанады. Талаптан туған жігер, қаират оларды өмірдің жарқын болашағын, бақытты тұрмысын құраушылардың қатарына қарай баурайды.

Қазақтың халық ертегілері ішінде дінге қарсы күресте елеулі роль атқарып келе жатқандар да аз емес. Көп заманан бері қарай арқауы үзілмей келе жатқан ислам діннің жарқын- шақтары ел арасында елеулі орын алып, жеке адамның творчествалық күштерін толық көрсетуіне кедергі келтіріп отырған.

Халық өз ұрпақтарын сондай жалған сенімге, дінге баулудан олардың миын уландырудан аулақұстауға тырысқан. Мысалы "Өтірікші дәруиш", " Молда неге итке тұмар жазып берді? ", " Молда мен бай ".

Бір қартаң байдың ит үйіне ақ құба, ақ сақалды бір молда келіп қоныпты. Ас ішіп болған соң молда мақамдап құран оқи бостады. Оқып отырғанда молданың құба сақалын желк-желк етіп тұрады. Бай молданың бетіне қарап отырып, өтірік еңкілдеп жылап қоя берді. Құран оқып болған соң, молда байдан сұраиды. Байеке, құран әуезіне бойыңыз балқып жылаған шығарсыз?

-Жоқ, молдаке, анау күні мың қойымды бастап жүретін бір-ақ серкем өлді. Сақалы желк - желк етіп, ылғи қойды бастап жүруші еді. Сіздің желкілдеген құба сақалыңызды көрген соң, сол серкем есіме түсіп жыладым депті. Осы бір кішкентай ертегінің мазмұнда күлкімен бірге байды сараңдығы мен молданың арамдығын қатар түреген өтірік сатира, келісті тапқырлық бар.

Күлдіре отырып, діни ғұрыптардың құл талқанын шығаратын ұтымдылық тәсілдері қолданылған.

Жалпы халық ертегілерінің кейіпкерлері бала дүниетанымын қалыптастыруда үлесі үлкен. Халқымыз ертегіні тәрбие құралы ретінде пайдаланған. Өмірде кездесетін жаман әдеттер де қең жағымсыз мінез – құлықта құнамсыз істерден құтылу,оны болдырмау туралы пікірлерін ертегілері арқылы жеткізген. Табиғатпен біте қайнасып, оны адам мінез-құлқына сіңісті етіп табиғатқа терең сүйіспеншілікпен қарауға, оның сырын түсіне білуге тәрбиелейтіндігін байқаймыз. Табиғатты аялау, қорғау мәселелеріне арналған ертегілер баланың жасына лайықтап таңдап алу тәрбиешілерге байланысты. Өйткені бала ес білгенен бастап үлкендерден естігенін өнеге өстеттерінен сусындап өседі. Ертегіде жақсылық дегеніне жеткізеді, бақыт құсын басына қондырады осының бәрі қайрымдылықтың, сабырлы, ақылдылықттың арқасында сол адам мәртебесі биік болады. Қорытындылай айтқанда ертегілер бала ақылының дамуына ықпал жасайды,одан оң өнеге ала отырып,ой қорбаланың бойына дер кезінде керекті рухани қор мейрім мен махаббатты, сұлу сезім мен ұлы сенімді ұята білсек,ертеңгі күні олардың еліне,жеріне сүйіспеншілігі мол болады деп ой қорытындылауға болады. Кез - келген ертегі өзінің тыңдаушысын қуаныш, шаттық, жайдарлылық, күлкі мейрімділік және бұған керісінше қаталдық, зұлымдық, ұайым-қайғы, т.б да кереметтер әсер қалдырады.Осыған қарап ертегілердің педогогикалық маңыздылығы балаларға әсер ететін эмоциялық күшінде деп айтуға болады. Қазақ ертегілерін өмір оқулығы деп қарауға болады, өйткені ұлттық психологиялық мәдениеті жанрдың бұл түрінде айқын танылады. Ертегіде халықтың мінезін, психологиясын, тұрмыс салтын, әдет-дәстүрін нақты бейнелейді. Ауыз әдебиетінің бұл түрінің кең тарауы ұлттық көшіп-қону өмірімен және малшылық кәсібімен айналысуымен ерекшеленеді. Біріншіден көшпенділік өмір әртүрлі қызық оқиғаларға бай, екіншідең жер ауыстырған сайын жаңа болмыстармен кездеседі, мұның өзі әр затты, құбылысты ойша салыстырып, метафораларды құрастыруға үйретеді. Сол себепті де қазақ халқына жұмбақтап, астарлап сөйлеу тән.

Қазақ ертегілерінің аса бай, ең мол түрі - халықтың тұрмыс-салтына байланысты туған ертегілер. Бұған "Ғажайып бақ" ертегісін қосуға болады. Ертегіні әңгімелегенде, халықтың тұрмыс-тіршілігі түгел қамтылып суреттелетін "Ғажайып бақ" ертегісі қиял-ғажайып көріністің молдығынан оның ең ежелгі ертегінің бірі екендігін байқаймыз.

Халықтың тұрмысына байланысты туған ертегілерден халық өміріне, оның тұрмыс-тіршілігіне байланысты барлық жағдайларға жауап табуға болады. Оларда бүкіл қоғамға тән әлеуметтік мәселелерден бастап, адамның жеке басына тән қасиеттерге дейін сөз болады. Байлық пөн кедейпік, теңсіздік пен теңдік, зорлық пен оған қарсылық, жауыздық пен жақсылық, арамдық пен адамдық күресі - осылардың бәрі тұрмыс-тіршілікке байланысты шыққан ертегілердің тақырыптары болып келеді. Бүл ертегілер ең алдымен баланы ақыл парасаттылыққа, кішіпейілділікке, ой тапқырлығына, адамдарды, табиғатты сүйе білуге, сабырлы да төзімді болуға баулиды.