1872 жылы метрикалық жүйелердің түп түлғасы бойынша
салмақтың
жэне үзындықтың
бірліктеріне
көшуге
шартгы
материалдық эталондарға негізделген (түп гүлғаларға) шешім
қабылданды.
1875 жылы дипломатиялық конференция қүрылды, онда 17
мемлекет (арасында Ресей де бар) Метрикалық конвенцняға қол
қойылды, соған байланысты:
1) Метрдің және килограммның халықаралық түп түлғасы
белгіленді;
2) Өлшем жэне салмақтың халықаралық бюросы құрылды;
3) Өлшем жэне салмақтың Халықаралық Комитеті
э ш ы л д б і
;
4) Өлшем жэне салмақ бойынша Генералдық Конференцияны
алты жылда шақыру белгіленді.
Метр жэне килограммның үлгілері платина жэне иридий
қорытпасынан дайындалған болатын.
1889 жылы Парижде өлшем және салмақ бойынша I
Генералдық Конференция жиналды, метр жэне килограммның
дайындалган үлгі санынан халықаралық түп түлғасын бекітті жэне
оларды өлшем жэне салмақтың Халықаралық бюросына сақтауга
берді.
Ендігі мәселе физикалық шамалардың бірліктерінің жүйесін
салу болатын. Алғаш рез физикалық шамалардың бірліктерінің
жүйесі туралы түсінікті 1832 жылы неміс ғалымы Карл Гаусс
(1777-1855жж.) енгізді.
Ол бірнеше тәуелсіз шамаларды еркінше таңдап алуды
үсынды. Бүл шамалардың бірліктері «негізгілер» болып аталды.
Содан кейін, шамалар арасындағы заңдылық байланыстарды есепке
алып, басқа шамалардың бірліктері жасалынған болатын, олар
«туындылар» деп аталынды. Негізгі жэне туынды бірліктердің
жиынтығы физикалық шамалардың бірліктерінің жүйесі болып
санапады.
X Генерапдық конференцияда (1954) жаңа жүйенің негізгі
бірліктері сапасында үзындық — метр, салмақ - килограмм, уақыт -
секунд, тоқ күші - ампер, термодинамикалық температура -
кельвин, сәуле күші - кандела болып қабылданды.
1960 ж. өлшем және салмақ бойынша XI Генералдық
конференцияда
жаңа
жүйе
түпкілікті
қабылданды,
оган
«Халықаралық бірліктер жүйесі» атагы қысқартылган «31», «СИ»
белгілерімен берілді.
35
1963 ж. СССР-да ГОСТ 9867-61 «Халықаралық бірліктер
жүйесі» енгізілген болатын, соған байланысты СИ бірліктерін
пайдалануға жоғары баға берілді.
Содан кейін ГОСТ 8.417-81 «ӨМЖ. Физикалық шамалардың
бірліктері», ғылымның, техниканың жэне экономиканың барлық
салаларын қамтитын физикалық шамалардың бірліктерін кластарға
бөлу 2 суретте көрсетілген.
Негізгі бірліктер.
СИ-де негізгі бірліктер болатындар:
үзындық — метр (м), уақыт — секунд (с), салмақ — килограмм (кг),
электр тоғының күші — ампер (А), термодинамикалық температура
кельвин (К), сэуле күші - кандела (кд) жэне заттар мөлшері - моль
I
(моль).
I
Метр -
вакуумде өтетін сэуленің секундтың 1/2.99792458
бөлігінде жүретін жолына тең. 2.99792458 м/с I вакуумде
постумерленген
сэуленің
жылдамдығы,
қателігі
болмайтын
түрақты шама.
Секунд
- ол, осы бойында 9192631770 сәулелік мерзім іске
асырылады, екі жоғары нэзіктік структуралық деңгей аралығына
сәйкес алаңдардың қателіксіз кезінде цезий-133 атомының негізгі
жағдайында өтетін аралық.
Килограмм
- килограммның халықаралық түп түлғасы -
платина-иридий гирінің салмағына тең. Килограммның көмегімен
бірліктердің көп туындылары қүрылады.
Ампер
өзгерілмейтін токтың күшіне тең, екі параллельді тура
сызықты шексіз үзындықты өткізгіштерден өткен кезде жэне өте аз
ауданды көлдеңең кеспелі, өзара аралығы 1 м вакуумда орналасқан,
1 м үзындықтағы өткізгіштің эрбір учаскесіндегі күші 2-10'
ньютонға тең, өзара әрекеттегі.
Кельвин
- судың үштік нүктесінің термодинамикалық
температурасының 1/273,16 бөлігіне тең.
Кандела -
белгіленген бағыттагы сэулекөзінің күшіне тең,
монохроматикалық
жиілігі
540-1012
Гц-те
нүр
шашуды
пайдаланушы, осы бағыттагы сәуленің энергетикалық күші 1/683
Вт/ср болатын.
Моль -
жүйенің заттарының мөлшері 0,012 кг-нан түратын
углерод - 12-де қанша атом массасы болса сонша структуралық
элементтері бар.
СИ қосымша бірліктері болатындар радиан (рад) - жалпақ
бұрыштың бірлігі жэне стерадиан (ср) - денелік бұрыштың бірлігі.
36
Радиан
- шеңбердің екі радиусының арасындағы бұрыш,
арасындағы доға ұзындьіғы бойынша радиусқа тең. Градустық
есеппен радиан 57° 17 44,8 -ке тең және бірліктің туындысын құрау
үшін пайдаланады.
Стерадиан -
шыңы өрістің орталығындағы денелік бұрыш,
өрістің сыртқы қабатынан кесілетін алаң, жағының ұзындығы
өрістің радиусына тең болатын алаңның квадратына тең. Стерадиан
теориялық жэне есептік мағнасы бар техникалық жекеліктеғі сәуле.
СИ туындылар бірліктері - оларды құру ережелері бойынша
негізғілерден жэне Қосымша СИ бірліктерінен тұрады.
СИ туындылар бірліктеріне мысалдар, олардың аталуы негізгі
бірліктердің аталуынан құрылған, 1 кестеде берілген.
2
кестеде СИ туындылар бірліктері көрсетілген, өздерінің
жеке аталулары бар жэне басқа туынды бірліктерді құру үшін
пайдаланады.
СИ туындылар бірліктерінің мысалдары, арнаулы атауларды
пайдаланып, олардың жаңа атаулары құрылган, 3 кестеде
көрсетілген.
Бұдан басқа,
ГОСТ 8.417-81
мерзімін
шектеусіз СИ
бірліктерімен қатар жүйесіз бірліктерді пайдалануға рұқсат етеді (4
кесте).
ГОСТ 8.417-81 бойынша өлшеулердің жүйелерден тыс келесі
топтағы бірліктері пайдалануға уақытынша жіберілген (5 кесте).
Метрикалық
бірліктердің
өлшемдері
көп
жағдайда
пайдалануға ыңгайсыз, олардың мүлдем аздығынан болмаса
үлкендігінен.
Сондықган,
тэжірибеде
ондық
қысқа
жэне
бөліктік
бірліктермен б.а. бірліктермен, бұл жүйенің бірліктерінен бүтін
санға көп болмаса аз, бастапқы бірліктің атауына сәйкес жалғауды
қосып алады (6 кесте).
Жаңа дайындалған болмаса қайта қаралған кұжаттарда,
сонымен қатар басылымдарда шамалардың мэні СИ бірліктері
бойынша білдірілуі керек. Жаңа бекітілген нормативтік құжаттарда
өлшеуіш құралдарына, әдістерге жэне растау құралдарына тек қана
СИ бірліктері қарастырылуы керек. Өнімдердің мінездемелері жэне
параметрлері,
экспортқа
шыгарылатын
өлшеу
құралдарын
қосқанда, тапсырыс берушімен көрсетілген, шамалар бірліктерімен
белгіленуі мүмкін.-
37
Достарыңызбен бөлісу: |
