М. С. Кульгильдинов К. Ә. Жүсіпов Р. Ә. Қозбағаров Көлік техникасын өНдіру және жөНдеу техНоЛоГИясы негіздері оқулық

29
кескіштермен өңдеген кезде өңделетін дайындама профилі мен оның 
өлшемдерінде ығысулар пайда болады, пайда болатын қателіктердің 
мәнін алдын ала есептеп қоюға болады, алайда кейбір маңызды рөл 
атқармайтын детальдарда олардың шамасы өте аз болғандықтан 
ауытқулар ескерілмейді;
– станок жұмысының дәлдігінің төмендігінен пайда болатын қателіктер 
станок жұмысына тікелей байланысты болады, бұл жағдайды станоктың 
жүктемемен немесе жүктемесіз жұмыс істеу кезінде байқау керек. 
Станок жүктемемен жұмыс істеген кезінде пайда болатын қателіктер 
өзара бір-бірімен байланыспаған көптеген себептерге тәуелді болады да, 
оларды математикалық статистика әдістерімен зерттеуге мүмкіндік туады. 
Жүктемемен жұмыс істеген жағдайда пайда болатын ауытқулар 
детальдің алынатын өлшемдерінің дәлдігіне де, сонымен бірге олардың 
геометриялық формасының ығысуына да едәуір әсер етеді. 
Мысалы, станина бағыттаушысына параллель жазықтықтағы станок 
центрінің осьтіктен ауытқуы кезінде геометриялық формасы – конусқа 
ығысқан деталь алынады (1.5-сурет а), ал станина бағыттаушысына пер-
пендикуляр жазықтықтағы станок центрінің осьтіктен ауытқуы кезінде 
иілген формадағы – айналмалы гиперболоид түріндегі деталь алынады 
(1.5-сурет ә) [10].
1.5-сурет. Станок центрлерінің осьтіліктен ауытқу кезінде 
детальдің геометриялық формасының қателіктері:
а – конустілік; ә – айналу гиперболоиды; б – кескіш пен цилиндр жасаушысының 
жанасуы (А–А қимасы), кескіштің центрден бөлек орналасуы (Б–Б қимасы); 
в – кескіштің дайындаманы жанап өту арқылы радиальді бағытта жылжуы 
(Б–Б қимасы), беттік диаметрді 2е шамаға азайтып өңдеу (А–А қимасы)

30
Станок бөліктерінің, жабдықтар мен өңделетін дайындаманың 
дұрыс емес теңдестірілуі станок дірілін, мойынтіректердің тез тозуын 
тудырады.
Столдың шпиндельге қатысты алғанда параллельдіктен не-
месе перпендикулярлықтан ауытқуы және шпиндельдің соққысы 
геометриялық форманың ығысуына себін тигізеді.
«Станок-жабдық-аспап-дайындама» 
серпімді 
технологиялық 
жүйенің деформациясы негізінде металкесу станоктарында дайындама-
ны өңдеу кезінде пайда болатын қателіктер кесу күшінің, қысу күшінің 
және де басқа факторлардың әсерінен болады. 
Деформация өлшемдері детальдар мен тораптардың әсер етуші 
күштерге кедергі жасау мүмкіншілігіне байланысты болады және 
қаттылықпен анықталады.
Серпімді технологиялық жүйенің қаттылығы 
J
c
н/м – өңделетін бетке 
нормаль бағытта әсер ететін кесу күштерінің аспаптың кесу жиегінің 
ығысу шамасына қатынасы [10]:
J
c
 = P
y
 
/ 
e
; (1.13)
мұндағы, 
P
y
– кесу күшінің радиалдықұрамдас бөлігі, Н;
e 
– кесу аспабы ығысуының, аспап деформациясының мәні, м. 
Қаттылыққа қарама-қарсы шама серпімді жүйенің иілгіштігі деп 
аталады:
w

=
=
1
J
P
A
y
; (1.14)
Деформация мәнін мына формуламен анықтайды:

w
=
⋅
= ⋅
P
J
P
y
c
y
1000
; (мкм)
Кесу күшінің әсерінен геометриялық форма қателіктерінің пай-
да болуының негізгі себебі – өңделетін детальдар қаттылығының 
жеткіліксіз деңгейде болуы. 
Токарьлық немесе айналма ажарлау станогінің центрінде бекітілген 
білікті өңдеу кезінде кесу күшінің рационалды құрамдас бөлігі 
P
y
әсерінен біліктің дәл ортасында ең көп мәнге ие болатын білік дефор-
мациясы 
f
пайда болады (1.6-сурет а). Сонымен, белгілі бір өлшемге 
бекітілген кесу аспабы біліктің центріне жақын орналасқан қималарда 
металдың үлкен қабатын алады да, ал білік ортасында, яғни қаттылығы 
ең әлсіз бөлігінде металдың ең аз қабатын кеседі (1.6-сурет б).

31
1.6-сурет. Кесу күштері әсерінен біліктердің деформациялану сұлбалары:
а, ә – дайындамаларды орналастыру сұлбалары; б, в – соларға сәйкес өңделген 
детальдар; d – детальдің берілген диаметрі
Бұл жағдайда білік қимасы ең үлкен диаметрге ие болатын және 
оған білік осі деформациясының 
f
қосарланған мәніне ұлғайтылған 
дөңес формада болады. 
Білікті патронда бекітіп өңдеу кезінде кесу күшінің әсерінен 
геометриялық форма қателіктері орын алуы мүмкін (1.6-сурет ә және в); 
– дайындаманы бекіту және базалау қателіктері қондыру және 
конструкторлық (немесе өлшеу) базалардың сәйкес келмеуіне байла-
нысты, сонымен қатар қысу күшінің әсерінен дайындаманың дефор-
мациясы немесе ығысуынан пайда болуы мүмкін. Бұл жағдайда тірек 
беттерін, қысу күшін орналастыру нүктесін және жабдық қаттылығын 
дұрыс таңдаудың мәні зор; 
– температуралық қателіктер – метеорологиялық жағдайлардан 
(өндірістегі ауа ортасының температурасы), кесу кезінде бөлінетін 
жылудың әсерінен өңделетін детальдардың формасы мен өлшемдерінің 
өзгеруі. 
Детальдар өлшемінің температуралық қателігі кесу кезіндегі 
қызудың арқасында сызықтық өлшемдер мен металдың сызықтық со-
зылу коэффициентіне байланысты болады: 
∆
 
=
−
(
)
a
`
t t
0
; (1.15)
мұндағы, 

– өңделетін дайындама өлшемі;
t – t
o
– дайындаманың өңдеу кезінде қызу температурасының 
өзгеруі; 
a
– сызықтық ұзарудың температуралық коэффициенті. 
Температура әсерінен болатын деформацияны азайту үшін кесу 
режимін таңдауды, кесу аспабын жоғары сапада қайрауды, майлау-
салқындату сұйықтарын (МСС) пайдалануды ұсынады. Дәлдігі ерекше 
жұмыстарды орындағанда МСС-н 10
0
-қа дейін салқындату қажет;

32
– кернеулер туғызатын қателіктер әртүрлі факторлар салдарынан 
пайда болады: құйма дайындамаларда – бірқалыпты салқындатудан, 
механикалық өңдеу кезінде – металдың беттік қабатын алғаннан кейінгі 
кернеулердің қайта таралуынан. Кернеудің деталь өлшемдері мен фор-
масына әсерін азайту үшін механикалық өңдеуді әдетте қаралтым және 
таза өңдеу деп екіге бөледі, ал дәлдік детальдарға жасанды немесе 
нақты ескіру әдістерін қолданады; 
– дайындамаларды станокқа немесе жабдыққа бекітер кезінде қысу 
күштері туғызатын қателіктер пайда болады. Бұл кезде детальдің өзі де, 
металдың беттік қабаты да деформацияланады. Бұл үдерістің, әсіресе 
күрделі формалы детальдарды, жұқа қабатты втулкаларды, ұзын 
өлшемді біліктерді және т.б. бекітуде маңызы зор. 

жүктеу 5,89 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: