М к И.Ә. Абеуова білім беру саласындағы психологиялық Қызмет: Әдіснама, технология, практика э в е р о алматы 2015 Эверо

тұрғылар  осы  кезде  психологтар  мен  педагогтар  арасында  кең 

таралган көзқарастардың біреуі.

Б.Ф.  Скиннер  (1904-1990)  мінез-құлық  тұжырымдамаларын 

дамытуды  жалғастырды.  И.П.  Павловтың  шартсыз  және  шартты 

рефлекстер  туралы теориясына сүйене отырып  зерттеуші  оперантты 

үйрету  теориясын  үсынды.  Бүл  тұжырымдамаға  сэйкес,  ағза  бекіту 

арқылы  жаңа реакцияларга  ие  болады.  Аталмыш  бекітудің жагымды 

немесе  жағымсыз  болуына  қарай,  мінез-құлық  актісі  не  белгілі  бір 

тенденция  қүра отырып  қайталанады,  не  қайталанбайды,  не оған  мән 

берілмейді-  Б.  Скиннер  бекпудің  төрт  түрлі  формасын  ұсынды: 

тұрақты  қатынаспен,  түрақгы  интервалмен,  вариативті  (өзгермелі) 

қатынаспен және вариативті интервалмен жауап қату.

Оперантты  үйрету  түжырымдамасының  негізінде  Б.Скиннер 

психиатриялық  клиникалар,  мектептер,  элеуметтік  қызметтер,  түзету 

мекемелері  үшін  мінез-қүлықты  модификациялаудың  (өзгертудің) 

багдарламасын 

ұсынды. 

Мінез-қүлықты 

модификациялаудың 

(өзгерту) бағдарламасы қадағалау  мақсатымен жагымды (оң) бекітуді 

қолдануға негізделген [38].

А.  Бандура  (1925  ж.  туган)  бихевиоризм  идеяларын  дамыта 

келіп,  1970ж.  элеуметтік  үйрету  теориясын  үсынды.  Бүл  теорияда 

таным  процестері  басты  орын  алады.  Басқа  адамдардың  мінез- 

қүлықтарын және оның салдарларын бақылай отырып, адам өз мінез- 

қүлқын модификациялай (өзгерту) алады.

“Әлемнің  менталды  бейнелерін”  жасай  отырып,  оларды 

түрлендіре  отырып,  сыртқы  әлеммен  кездеспей-ақ  оқуға  қол 

жеткізуге  болады.  Осылайша,  басқаның  тэжірбиесі  бекіту  ретінде 

бола алады. А. Бандура бұл процесті жанама бекіту деп анықтады.

Жанама  бекіту  деп,  ол,  жеке  өзі  алган  бекіту  негізінде  емес, 

басқа  адамдардың  мінез-құлықтарын  жэне  осы  мінез-құлыктарының 

салдарларын  бақьшау  негізінде  жүретін  үйренуді  түсінді.  Өз 

түжырымдамасына сүйене отырып, ол өз қүңдылығын сезіну, өзін-өзі 

бағалау,  өмірлік  мэселелерді  шешудегі  білгірлік  сияқты  түсініктерді 

камтитын “түлға тиімділігі” үғымын енгізді [39, 340-3416.].

А.  Бандура мінез-қүлық модификациясына  қатысты түрғыларды 

кеңейтті,  оның  түрғысы  клиникалық  тәжірибеде  ығыр  ететін 

невроздарды,  жыныстық  дисфункцияларды,  мазасыздану  күйлерін 

емдеу  кезінде  қолданылады,  сондай-ақ,  ол  білім  беру  мен  әлеуметтік 

жүмыс  тәжірибесінде  қолданылатын  әлеуметтік  когнитивті  түрғы 

эдістерін жасады.

62

Әлеуметтік 

модельдеу 

техникасыиың 

негізінде 

басқа 

адамдардың  мінез-құлқына  еліктеу  принципі  жатыр.  Клиентке 

элеуметгік  мінез-құлықты  модельдеу ді  үйрете  отырып,  көмек 

көрсетеді.  Мінез-құлык үлгілерін  клиент терапевт үсынган ситуация- 

ларды 

имитациялау 

арқылы 

меңгереді. 

Бұл 

жауап 

қату 

таптауырындары  мінез-құлық  теориясы  процесінде  қолдау  табады 

және бекиді.

Мінез-құлық  терапиясының  парадигмасы  айтарлықгай  кең,  ол

мінез-құлық  модельдерін  не  элсіретуге,  не  күшеитуге  мүмкіндік 

береді.  Жүмыс  процесінде  терапевт  эр  түрлі  модельдерді  қолдануы 

мүмкін: дыбыстық модельдер, өмірлік бақылаулар, алып тасталынған 

модельдер.

Ассертивті  тренингтің  негізінде 

эртүрлі  жағдайларда  мінез- 

құлықты 

жатгықгыру  жатыр.  Бүл  тренинг  процесінде  клиент 

жағымды  немесе  жагымсыз  эмоцияларды 

тежеусіз  немесе 

агрессиясыз  беруді  үйренеді.  Үйрену  топтың  өзара  эрекеттесу 

жагдайларында  жүреді,  ол  процесте  клиент  басқа  клиенттердің 

қүқықтарын  бұзбауды,  өз  сезімдерін  ашық  жэне  тура,  бірақ 

зақымдамайтын  тәсілдермен  білдіруді  үйренеді.  Психоэлеуметтік 

жүмыстагы 

мінез-қүлық 

түрғысы 

әлеуметтік 

адаптация 

модельдерімен, 

мінез-қүлык 

модификациясымен, 

элеуметтену 

тәжірибесімен 

байланысты, 

олардың 

негізінде 

бихевиористік 

психология  мен  мінез-қүлық  терапиясы  жатыр.  Мінез-қүлықгық 

тұргыда  адам  мінез-қүлқында  проблемасы  бар  индивид  ретінде 

қарастырылады.  Индивид  өз  қателерін  тани  отырып,  элеуметгік

үирену  процестері  арқылы  мінез-қүлқының  репертуарын  кеңеитеді. 

Психоэлеуметтік 

жүмыс 

процесінде 

индивидтің 

мінез-қүлық 

механизмдерін  зерттеу  үшін  жагдайлар  жасалады,  нақты  қоршаган 

орта  үшін  өнімді  мінез-қүлық  тәжірибесі  қалыптасады.Клиентпен 

жұмыс  істеудің  мінез-құлықтық  тәжірибесінің  басқа  терапия 

типтерінен  ерекшелігі  бар,  оның  негізінде  мінез-қүлық  жатыр, 

клиенттің  эмоциялык  жагдайына  қарамастан  сезімдері  мен  ойлары 

екінші  орында  болады.  Мінез-қүлық  терапиясы  клиентгерге  мінез- 

қүлықтың  жагымды  модельдерін  үйретуге  багытталған.  Р.  Дастин 

мен  Р.  Джордже  мінез-қүлық  терапиясының  мынадай  негізгі 

принциптерін  бөліп  көрсетеді:  терапевтің  басты  назарында  — 

клиенттің 

мінез-қүлкы. 

Терапевтік 

мінез-құлық 

мақсаттарын 

түжырымдамалау.

63

•  Клиенттің  мінез-құлық  проблемаларына  қүрылган  емдеу 

процедураларын дамыту.

•  Емдеу  процесінде  қол  жеткен  терапевтік  мақсаттарды 

обьективті бағалау.

Мінез-қүлық  терапиясы  рефлексиялау  ғана  емес,  сондай-ақ, 

клиентге  болган  өзгерістерді  өлшеуге  де,  клиентгің  қойған 

мақсатгарына  жетуін  қамтамасыз  етуге  де  мүмкіндік  береді.  Осы 

орайда  мінез-құлық  терапиясы  клиентгерге:  мінез-қүлқын  өзгертуге, 

шешім  қабылдау  процесіне  енуге,  мүмкін  болатын  проблемалардың 

алдын  алуға,  қажетгі  мінез-қүлықты  қалыптастыруға  мүмкіндік 

береді.

Мінез-құлық  терапиясында  басқа  терапияларға  қараганда 

процеске  аз  мэн  беріледі,  клиентгің  неврозы  айтарлықтай  жақсы 

зерттелгеннен  кейін  ғана  мақсаттар  үлкен  мэнге  ие  болады.  Дэл 

осылар  мінез-құлық  модификациясының стратегияларын  аныктайды.

Терапевт  алдында  түратын  басты 

мақсаттарды  былайша 

тұжырымдауға  болады:  терапия  процесінде  бейімделуі  жеткіліксіз 

мінез-қүлықты өзгерту  қажет;  клиентке тиімді  шешімдер  қабылдауға 

көмектесу;  оған  м інез-қүлқына  байланысты  проблемаларын  шешуге, 

сондай-ақ,  болашақта  мінез-құлқына  байланысты  проблемапардан 

бойын аулақ салуға көмектесу.

Блэкхәм  мен  Зильберман  түжырымдамасы  бойынша,  мінез- 

қүлық  модификациясы  мынандай  ретпен  жүзеге  асады:  клиенттің 

мінез-құлқын  идентификациялау,  қажетті  мақсаттарды  белгілеу; 

мінез-қүлық  өзгертетін  ситуацияны  модельдеу;  қажетті  мінез- 

қүлықты 

бекіту 

немесе 

оған 

ясақындауға 

үмтылу; 

емдеу 

процедурасын бағалау, мақсатты мінез-қүлық өзгерістерін қолдау.

Мінез-қүлық  терапиясының  жүйелі  десенсибилизация  әдісі 

эртүрлі  фобиялар  (қорқыныш),  мазасызданудың  жоғаргы деңгейімен 

байланысты  мінез-құлық  реакцияларында  қолданылады.  Әдіс  жаңа 

мінез-қүлық реакцияларын қалыптастыру үшін пайдапанады.

Оның негізінде реципрокті тежелу  принципі жатыр. Дж.  Вольпе 

реципрокті  тежелуге  мүмкіндік  беретін  және  оның  көмегімен 

клиентгің  мінез-қүлқын  озгертуге  болатын  төмендегідей  бәсекелес 

реакцияларды  бөліп  көрсетті:  ассертивті  реакциялар;  жыныстық 

рекциялар;  релаксация  реакциялары;  тыныс  алу  реакциялары; 

“мазасыздануды  жеңілдету”  реакциялары;  жарысқа  негізделген 

моторлық  реакциялар;  эр  түрлі  өмірлік  ситуацияларда  туындайтын

64