М к И.Ә. Абеуова білім беру саласындағы психологиялық Қызмет: Әдіснама, технология, практика э в е р о алматы 2015 Эверо

және тиісті  шарттар,  ресурстар  мен  көмектер болған  кезде оның өсуі 

мен дамуға қабілеттілігі  жоғары деңгейде бағаланады.  Көмекгің мәні

—  ситуациядагы  тұлғаның”  психологиялық,  тұлғааралық  және 

элеуметтік проблемаларын шешуге тиімді түрде қатысу.

Кеңес  және  посткеңестік  әдіснама  мен  тэжірибеде  жэне 

психологиялық  пен  әлеуметтік  жұмыстарда  психологиялық  пен 

әлеуметгіктің  синтезі  идеясы  барлық  деңгейлерде  —  халыққа 

психологиялық  және  элеуметгік  көмек  көрсетудің  мақсаттары  мен 

міндетгерін 

қалыптастыруда, 

әлеуметтік 

қызметкерлердің, 

психологтардың  біліктілік  талаптары  мен  тиісті  міндеттерінде, 

элеуметтік  жұмыс 

пен 

психология 

мамандарын  даярлаудың 

мемлекетгік білім  беру стандарттарында басшылыққа алынды.  Соған 

сәйкес,  шын  мэнінде  психикалық  іс-әрекет  пен  әлеуметтік  қызмет 

жөніндегі  нормативті  құжаттар  мен  психологтар  мен  әлеуметтік 

қызметкерлердің  (тиісті)  қызметтік  (лауазымдық)  міндеттерінде  де 

интегративті түрғы есептелінген [26,27].

Мәселен,  азаматтарға  білікті  элеуметтік-психологиялық  көмек 

көрсету,  оның  ішінде  кеңес  беру;  клиентгерге  дау-дамайлық  жэне 

психозақымдаушы 

жағдайларда 

көмек 

көрсету; 

туындаган 

мәселелерді  өз  бетінше  шешу  және  қиындықтарды  жеңу  үшін 

клиенттердің әлеуметтік  және  тұлгага  сэйкесті  құралдарының  аясын 

кеңейту;  клиенттерге  олардың  шыгармашылық,  интеллектуалдық, 

түлгалық,  рухани  жэне  физикалық  ресурстарын  дагдарысты  күйден 

шығару  үшін  өзектілендіруге  көмек  беру;  клиенттердің  өзін-өзі 

кұрметгеуіне  және  олардың  өздеріне  деген  сенімділігіне  дем  беру 

сияқты іс-эрекет түрлері кездеседі.

Қазақстандық  психологиялық  ғылым  да  негізінен 

осындай 

теориялық  тұрғылардың  аясында  дамып  келеді,  соған  негізделеді. 

Мектептерде,  жоғары  оқу  орындарында  психологиялық  қызметті 

дамыту  мен  жетілдіруге  бағьпталған 

гылыми  зертгеулер  мен 

практикапық  жұмыстар  да  баршылық.  Дегенмен,  білім  берудің

барлық  салапарын  (балабақша-мектеп-жоғары  оқу  орыңдарын) 

қамтитын  кешенді  зерттеулер элі де  жеткіліксіз.  Осыған  байланысты 

психоәлеуметгік 

жұмыстагы 

бірнеше 

көзқарастарға 

кеңірек

тоқталайық.

Тұлганың 

дамып 

қалыптасуына 

психология 

гьшымында 

көптеген көзқарастардың бар екені белгілі: З.Фрейд, К.Юнг, А.Адлер, 

К.Роджерс, А.Маслоу, Э.Эриксон жэне т.б.

51

Психодинамикалық теориялар адамның элеуметтік қызмет етуін 

оның 

e g o c b iH , 

эмоционалдығын,  ұғынылмайтын  мотивтері  мен  дау 

дамайларын,  өз  импульстерін  басқара  алу/алмауларын  талдауга 

сүйене  отырып  бағалайды.  Қоршаған  орта  факторларьша  көп  көңіл 

бөлінеді, өйткені олар эгоның қызметіне түзетулер енгізеді.

3. 

Фрейдтің  тұлга  түжырымдамасының  негізіңде  дамудың 

қозғаушы  күші  ретінде  қақтыгыстардьщ  мэні  жөніндегі  ой  жатыр. 

Бүл  негізінен  жыныстық  инстинктер  мен  аштық  жэне  ауыру 

инстинктері  арасындагы  конфликтілер;  кейінірек ол  индивидуалдық- 

тың дамуында  өмір  мен  күйреу  немесе  өлім  инстинктісі  арасындағы 

конфликт 

сияқты 

маңызды 

конфликгілерді 

бөліп 

көрсетіп, 

конфликтілердің қатарын кеңейтгі.

Түжырымдама төмендегі жағдайларға негізделеді:

•  Мінез-құлықгың  психологиялык  себептілігі  бар  (психикалық 

детерминизм). 

-■■■-■-  ,

•  Үгынылмайтын  ментальді  процестер  адамдардың  ойлары  мен 

мінез-қүлқын  саналы  процестерге  қарағанда  көбірек  анықтайды, 

сол  себепті  біздің  мінез-қүпқымыздың  шынайы  себептерінің 

көпшілігі бізге беймәлім.

Осы жерде мынандай қорытынды шыгарылады:

•  Адамдар сезімдері мен эмоцияларын басып-жаншуға әкелетін ауру 

мен  қолайсыздыктан қашу үшін әрекет етеді.

•  Сезімдері  мен  эмоцияларын  айтарлыктай  үзақ  басып-жаншу 

кезінде,  не  олардың  бұрқ  етіп  көрінуі,  не  белгілі  бір  символдық 

бейнемен бүркемеленіп комескіленуі көрінеді.

•  Фрейд  либидо  деген  арнайы  үғымды  енгізді.  Бастапқыда  ол 

барлық  жыныстық  көріністердің  негізінде  жатқан  сандық  түрде 

өлшенуі мүмкін спецификалық жыныстық энергияны білдірді.

•  Фрейдтің  түлга  қүрылымы  жайлы  түжырымдамасы  бойынша, 

адамның  мінез-қүлқы  үш  негізгі  қүрылымның  айналасында 

үйымдасқан: Ид, Эго, Суперэго (ол, мен, жоғары-мен).

Ид  -   түлганың  анагұрлым  архаистік  негізгі  бөлігі.  3.  Фрейд 

көзқарасы  бойынша,  түлға  қүрылымының  бүл  болігі  генетикалық 

түрде,  туғаннан  анықталған  болады.  Ид  (ол)  барлық  түлға  үшін 

энергия  көзі  болып  табылады,  онда  импульстерді  басып-жаншуга 

қабілетсіздікпен  сипатталатын  алгашқы  иррационалды  процестер 

корініс  тапқан.  Ид  түгасымен  санасыз  инстинктивті  биологиялық 

қажеттіліктерге байланысты (үйқы, тамақ, дефекация және т.с.с).

52

3. 

Фрейд  Ид  ағзадағы  соматикалық  жэне  психикалық  процестер 

арасындагы өткізгіш болып табылады деп санады [28].

Эго  Ид-тан  дам иды.  3.  Фрейд  бұған  байланысты  былай  деп 

жазды:  “Мен”  “Олдың”  өзгерген  бөлігі  болып  табылады.  Өзгеріс 

саналы  арқылы  сыртқы  әлемнің  тікелей  ықпал  етуінің  салдарынан 

болады.  Ол  сондай-ақ,  сыртқы  әлем  мен  оның  ниеттерінің  ықпалын 

да  қолдануға  тырысады  және  “Олда”  шектеусіз  үстемдік  ететін 

қанағаттану  принципін  шынайылық  принципімен 

алмастыруга

тырысады.

Эго  Ид  энергиясымен  қоректенеді,  ол 

тәжірибе  жинау 

процесінде  қауіпггі  тітіркендіргіштерден  қашуга  ұмтылады.  Дами 

келе,  бірте-бірте  Ид  талаптарын  қадағалайды.  Эго  үнемі  сыртқы 

(орта)  жэне  ішкі  (ид)  импульстердің  ықпалында 

болады.  Осы 

импульстердің  күшеюі  немесе 

бәсеңдеуі  не  “күштенуге”,  не 

“релаксацияға” әкеледі.

Суперэго -  тұлга  қүрылымындагы  келесі  компонент.  Супер  эго 

элеуметтену 

процесінде 

дамиды 

және 

онда  нормалар 

мен 

құндылыктардың  қогамдык  жүйелері  көрініс  табады.  З.Фрейд 

Суперэгоның үш функциясы бар дейді:  ар-үят, өзін-өзі бақылау жэне 

идеалдарды қалыптастыру.

Ар-ұят  ретінде  Супер  эго  саналы  іс-эрекетті  шектейді  немесе 

іске  асырады.  Ата-ана  жетекшілігі  арқылы  калыптасқан  бүл  жүйеше 

өзін-өзі 

бақылаумен 

тыгыз 

байланысты. 

Өзін-өзі 

бақылау 

Суперэгоның  қажеттіліктерді  қанагатгандыруга  багьпталган  іс- 

әрекетгі  багалау  қабілетінен  туындайды.  Идеалдарды  қалыптастыру 

Суперэгоның өзінің дамуымен байланысты.

Даму  процесінде  эго  мазасыздық  көздерін  ауыздықтай  отырып 

қорганыс  механизмдерін  іске  қосуды  үйренеді.  Мүндай  механизм- 

дерге  мыналар  жатады:  басып-жаншу,  сублимация,  реакцияны 

қалыптасыру, мойыцдамау, фиксация, регресс, проекция.

К.  Юнгтің  (1875-1961)  Фрейдтен  ерекшелігі  психикалық 

процестерді  негіздеуде ол  эксперимент пен пракгикадан гөрі, оларды 

философиялық  тұргыдан  үгынуга  көбірек  багдарланды.  Сонымен 

катар, ол аналитикалық психология деп аталатын терапевтік тұрғыны 

дамытты.  Психоанализдің  аналитикалық  психологиядан 

басты 

ерекшелігі  либидоны  түрліше  түсінуінде.  К.  Юнг  үшін  либидо  тек 

жыныстық  энергиямен  гана  шектелмейді,  соңгысы  тек  компонент 

болып  табылады,  өсу  мен  көбеюден,  “сондай-ақ,  аталмыш  уақыт 

мезетінде  нақты  адам  үшін  не  ең  маңызды  болуының  табигатына

53