М к И.Ә. Абеуова білім беру саласындағы психологиялық Қызмет: Әдіснама, технология, практика э в е р о алматы 2015 Эверо

1.2. П рактвкалы қ психолог еңбегініц жалпы мәселелері

чВ

Практикалық  психологтың  жұмысы,  қазіргі  қоғамда  еңбектің 

ерекше  түрі  ретінде,  жалпы  да,  өзіндік  ерекшелігі  бар  еңбек  болып 

саналады.  Оны  біртүгас  феномен  ретінде  тапдау  үшін  негізгі 

бөліктерін  бөліп  қарастыру  қажет:  кэсіби  іс-әрекет,  кэсіби  қарым- 

қатынас,  “дамитын  тұлға”  жэне  еңбек  нэтижелері.  Олардың  бәрі 

элеуметтік  субьектінің  өзіндік  қорларын  тиімді  белсендіруде  қол 

жеткізілетін оргақ әлеуметгі мақсатпен біріктірілуі қажет.

Аталған бөліктер психологгың кэсіби іс-эрекетінің процесуалды 

және  нәтижелік  аспекгілерін,  оның  күнделікті  қатынастары  мен 

тұлғалық дамуын бейнелейді.  Бұл жерде  психолог өзінің қайталанбас 

микросипаттамаларымен  — индивид,  түлга,  іс-эрекет  субьектілерінде

біртүгас феномен болып көрінеді.

Практикалық  психолог  еңбегінің  эрбір  аталмыш  бөлікгері

белгілі  психологиялық  сипаттамалармен  бейнеленеді. 

Оларды 

критерийлі  модульге  топтастыруга  болады.  Осындай  модульде 

психолог еңбегінің эрқырларын сипаттау және нақты сипаттамаларын 

багалауда  обьективті  қажетті  білімдер,  дагды  мен  іскерліктер, 

акмеологиялық  инвариантгар  мен  психологиялық  ереКшеліктер 

(қасиеттер жэне ұстаным) көрсеткіштер ретінде пайдаланылады.

Практикалық  психолог  (оган  педагог-психолог  та  жатады) 

еңбегінің  эрбір  қырлары  мен  олардың  өзара  байланыстарьга 

модульдік  сипаттамаларды  пайдаланып  талдау,  оның  кәсібипігінің 

дәрежесін  аныктайды.  Кэсіби  білгірлік  (құзыреттілік)  психологтың 

дайындық деңгейі мен қызметтік функцияларды орындай алу қабілеті 

туралы  багалауга  мүмкіңдік беретін,  интеграпды  сипаттамасы  больш 

табылады.  Ол  тек  кәсібилік  өлшемі  гана  емес,  тіршілік  әрекетіндегі 

функциялардың  да  өнімді  іске  асырылуы  соган  тэуелді  болатын, 

үжым,  отбасы  өмірі  немесе  нақты  адамның  еңбек  процесіндегі 

анықгаушы фактор болып табылатын әлеуметтік те өлшемі.

Кәсіби  білгірліктің  мэні  мен  маңыздылыгын  анықтаганнан 

кейін,  осыган  жетуді  қалай  іске  асыруга  болады,  деген  мэселеге 

көшуге болады.

Практикалық  психологтың  кәсіби  білгірлігі,  оның  бүкіл 

еңбегінің қажетті  нәтижелерін  қамтамасыз ететіндіктен осы  мәселені 

шешудің  өзіндік  тұргысын  Деркач  А.А.  және  т.б.  үсынады  [18].  Бүл 

түргыны  іске  асыру  үшін,  алдымен  практикапық  психологтың 

акмеограммасын пайдапану қажет.

30

СО

Ю

£2

2

U

со

¥сынылып  отырған  акмеограмма  практикалық  психологтың

моделі ретінде, оны кэсіпкер түрінде сипатгайды. Осы түргыдан оның 

нақты жағдайларда өз функцияларын жемісті орындауьш  қамтамасыз 

ете отырып, өз  шығармашылықты әлеуетін әрқашан дамыту  мсн  іске

асыруға көмектесетін талаптардьщ жүйесін бейнелейді.

Қазіргі  профессиографияның  жетістіктерін  дамыта  отырып, 

акмеографиялық  түрғы,  обьективті  жэне  субьективті  сипаттағы 

компонентгердің  жиынтығын  қамтитын  практикалық  психологтың 

еңбегін  біртұгас  феномен  ретінде  сипатгауға  мүмкіндік  береді. 

Осындай  тұргыны  іске  асыру  сызба  түрінде  (1-сызба)  көрсетілген. 

Біз,  авторлардың ұсынған  моделіне  қосымша  ретінде  -   практикалық 

психологтың  қарым-қатынас  жасай  білу  білгірлігін  қарастыру  қажет

деп ойлаймыз.

Практикалық  психологтың  акмеограммасында  оның  еңбегінің 

обьективті  және  субьективті  сипаттамалары  келтірілген.  Обьективті 

сипаттамапары  мақсат  пен  міндеттерін  қамтиды.  Оларды  іске  асыру 

үшін  обьективті  турде  белгілі  функцияларды  жасау  қажет,  демеқ, 

функциялар  да  психологтың  обьективті  сипаттамасына  жатады. 

Субьективті  сипаттамалары:  білім,  іскерлік,  дағдымен  қатар,  кәсіби 

ұстанымдар, 

психологиялық 

қасиетгер 

мен 

акмеологиялық 

инварианттарды қамтиды. Осы сипаттамаға толығырақ токталайық.

Кәсіби  білімдер  практикапық  психолог  еңбегінің  барлық 

бөліктері  туралы 

қажетті  обьективті  білімдері  болғандықтан, 

практикада  талап  етілетін  жалпы  және  жекелеген  компонентгерден 

құралады.  Олар  психологтың  психологиялық  —  педагогикалық 

мэдениеті  мен  тікелей  психолог  еңбегіне  қажетті  нэтижелерге  қол 

жеткізуге  мүмкіндік  тугызатын  технологиясы  қалыптастырылатын 

негізді  құрайды.

Кәсіби  іскерліктер 

іс-эрекет  процесінде  міндеттер  мен 

функцияларды 

іске 

асыруда 

қолданылатын 

әрекеттері 

мен 

“техникасы”  болып 

табылады. 

Олар 

оның  әлеуметгік  — 

психологиялық еңбегінің біртүтас  технологиясының бастауы түрінде 

көрінеді.  Дагдылар,  бұл  жерде,  практикапық  психологтың  кэсіби 

әрекеттер,  әдіс-тәсілдер,  нақгы  қызметтік  функцияларды  жасай 

алуындагы игерілген қабілеттерін бейнелейді.

Арнаулы 

психологиялық  ерекшеліктер  (сапалар) 

кэсіпкер 

психолог 

психикасының 

барлық 

компоненттерінің 

қалып- 

таскандыгын  көрсетеді  -   оның  таңдап  алган  іс-эрекетін  орындауга

32

мүмкіндік  беретін  психикалық  процестері,  қасиеттері,  күйлері, 

құрылымдары.  Олардың  өзіндік  ерекшеліктері  психологтың  табиғи 

өзгешеліктерімен 

де, 

еңбектің 

сипаты, 

обьектінің 

өзіндік 

ерекшелігімен де анықталады.

Практикалық  психологтың  кәсіби  ұстанымы,  бүл  — біртұгас 

психологиялық құрылымы,  оған  накты  багдарлар  жүйесі, бағыттары, 

жеке-даралық  қатынастарының  жүйесі  мен  ішкі  жэне  сыртқы 

тәжірибені,  болмыс  пен  перспективаны  бағалауы,  сонымен  қатар 

таңдалынған еңбекте  іске асырылатын (іске асырылмайтын,  қайсыбір 

деңгейде  іске  асырылатын)  өзіндік  қол  жеткізулері  енеді.  Бұл 

ұстаным психологтың өзіндік айқындалуының, оның  өзіндік кәсіби — 

іс-эрекеттік  түжырымдамасын  қабылдауы  мен  іске  асыруының 

тәсілін 

көрсетеді. 

Оған  жаппы 

- 

әлеуметтік, 

кэсіби  жэне 

акмеологиялық -  психологиялық аспектілер кіреді.  Бүл аспектілердің 

өзі сыртқы психикалық белсенділік -  іс-эрекет арқылы көрінеді.

Практикалық  психологтың  акмеологиялық  инварианттары  да, 

қалыптастырылатын  және  қолданылатын  кэсібилік  қүрылымының 

компоненттері  болып  табылады,  олар  тиімді  шығармашылық  әлеует 

пен  сыртқы  жағдайлар  мен  факторлардың  ықпалдарынан  тәуелсіз 

еңбектің  неғұрлым  жоғары  нәтижелілігін шарттандырады.  Кәсібилік 

шыңына  өрлеуін  аныктайтын  психологтың  жалпы  жэне  арнаулы 

акмеологиялық  инварианттарының  арасынан  —  шешім  қабылдау 

процесіне  әрдайым  даярлығын,  алдын-ала  көре  білу,  көрегенділігі, 

қырагылығы, тұлғалық қол созулар, жетістіктік мотивациясы, өзін-өзі 

реттеушілігі  және  де  басқа  бұрын  қажет  етілмеген  кәсіби  маңызды 

сапалары мен жеке-даралық ерекшеліктерін бөліп  көрсетуге болады.

Практикалық  психолог  білгірлігінің  неғүрлым  толық  жүйелі 

с и паттам асы  ретіндегі  акмеограмманы  қолдану  оның  қалаулы 

компонентгерін 

бөліп  any  ғана  емес,  жемісті  іс-эрекетке  кедергі 

болатындарын  да  айқындауга  мүмкіндік  беретінін  айта  кетейік. 

Мұндай 

кедергілер 

психологиялық 

қиындыкпгар, 

барьерлер,

блокатордың рөлін атқарады.

Тұргызылган  акмеограмманың  негізінде  жатқан  критерийлі 

модульдің  анықталынган  көрсеткіштері,  практикалық  психологтың 

кэсіби  еңбегінің  барлық  түрлі  жақтарының  жүйелі  көпқырлы 

сипаттамасын  алуга  мүмкіндік  береді.  Осы  еңбектің  әрбір  қыры 

дербес,  мәні,  меншікті  сапмагы  және  өтілуі  бойынша  басқапардан 

ерекше болатыны бекітілген.

33