Белок  синтезін  генетикалық  бақылау

системаға  енгізілген,  жасанды  жолмен  синтезделген,  белгілі  бір  қүрамды 
полирибонуклеотидтер  оған  и-РНК  ретінде  әсер  ете  алатындығын  кәрсетті. 
Жасанды  жол-мен  синтезделген,  қүрамына  тек  қана  урацил  (полиуридил 
қыш-қылы,  поли-У)  енген  информациялық  РНК-ны 
Езсһегісһіа  соіі-
ден 
алынған  клеткасыз  системаға  орналастыру  арқылы  белгілі  бір  қүрамды 
белокты  синтездеуді  қамтамасыз  етуге  мүмкіндік  туды.  Синтезделген 
полипептидті  талдағанда  ортада  барлық  амин  қышқылдарының  болуына 
қарамастан,  оның  құрамына  бір  ғана  амин  қышқылы,  атап  айтқанда, 
фенилаланин 
кіргені 
анық-талды, 
яғни 
полиуридил 
қышқылы 
полифенилаланин  синтезде-луіне  жағдай  жасаған.  Сонымен,  генетикалық 
кодтың  бірінші  сөзі:  амин  қышқылыньщ  полипептидтік  тізбекшесіне 
фенилала-ниннің  енуін  бақылайтын  триплет  урацил  —  урацил  —  урацил 
(УУУ) оқылды. 
(7Л. 
Ниренберг,  Г.  Корана.  және  басқалардың  зерттеулері  ар-қасында 
қазіргі  уақытта  барлық  амин  қышқылдарына  арналған  триплеттер 
анықталған  (5-таблица).  Әрбір  амин  қышқылына  бірнеше  триплеттер  — 
кодондар сәйкес келетініне, яғни кодтың өзгергеніне назар аударыңдар. 
5 - т а  б л и ц а  
 

Е с к е р т у: Амин қышқылдарының аттары жалпы қабылданған қысқар-
тулармен берілген. 
*  Амин  қышқылдарының  бірде-бірін  кодпен  анықтамайтын, 
полипептид-тік тізбек синтезінің аяқталғакын білдіретін триплеттер. 
Белгілі  бір  амин  қышқылын  кодпен  анықтайтын  бірнеше  триплетте, 
әдетте, екі негІз ортақ болады да, үшіншісінде айыр-машылық болады, бірақ 
көбінесе сол (пуринді немесе пирими-динді) топқа жатады. Сонымен қатар, 
УАА,  УАГ  және  УГА  триплеттері  нонсендер  болып  табылатыны  —  олар 
амин қыш-қылдарының бірде-бірін кодпен анықтамайтыны, бірақ термина-
торлар  қызметін  атқаратыны,  яғни  полипептидтік  тізбек  синтезі-нің 
аяқталуын 
анықтайтыны 
көрсетілген. 
АУГ 
кодоны 
и-РНК 
молекуласының  бас  жағында  болған  кезде,  эукариоттарда  поли-пептидтік 
тізбекке метиониннің, ал прокариоттарда — формил-метиониннің қосылуыи 
бақылайтын  жағдайларда  (бактериялар  мен  фагтарда  сондай-ақ  ГУГ 
триплеті  болуы  да  мүмкін)  белок  синтезін  жүргізуші  механизм  ролін 
атқарады. 
Генетикалық  кодты  зерттеу  жалпы  биологиялық  зор  маңызы  бар 
жаңалык  ашуға  мүмкіндік  берді:  кодтын,  белгілі 
универсал-дылыгы 
анықталды.  Бірдей  триплеттер  әр  түрлі  организмдерден  (бактериялар,  сүт 
қоректілер  клеткасы)  алынған  клеткасыз  сис-темалардағы  бірдей  амин 
қышқылдарын  кодпен  анықтайтыны  көрсетілген.  Код  вирустар,  балдырлар 
және  теңіз  кірпісі  үшін  универсалды  болып  шықты.  Код,  сірә,  ежелгі  әрі 
консервативті филогенездік механизм болса кереку' 
Генетикалық кодтың ашылуы және белоктың іп үііго синтезі  ғылымдағы 
тірі  табиғаттың  бірлігі  жөніндегі  мәселені  мүлде  жаңаша  қойды.  Бүл 
жаңалық  белокты  қолдан  синтездеу  әдісін  меңгеру  және  бүл  арқылы  тірі 
материяның мәиіи неғұрлым те-рең танып білу жолындағы маңызды қадам 
болып табылады. 

ЦЗонымен,  ДНК  —  клеткадағы  түкым  қуалау  информациясын  тасушы. 
Онтогенезде  информацияның  жүзеге  асуы  үнемі  жүріп  отырады,  бірак  и-
РНК  синтезі  митоздық  циклдегі  белгілі  бір  кезеңге,  яғни  хромосомалар 
деспиральданған  күйде  болатын  ин-терфазаға  сәйкестендірілгещ  Бүл 
процесті  ооциттердің  «лампа  щеткалары»  түріндегі  хромосомаларынан 
деспиральданған  учас-келер  — 
пуфтер 
пайда  болған  кезде  қос 
қанаттылардың  алып  хромосомаларынан  бақылау  ыңғайлы.  Түқым  қуалау 
информа-циясын бір үрпақтан екінші үрпақка тасымалдауды клеткалар-дын, 
бөлінуі  процесінде  ДНК  жүзеге  асырады.  Бүл  жағдайда  хромосомалар 
тығыз спирализация күйінде болады (2-тарауды караңыз). 
Алайда, ДНҚ бәрін де атқара а*лады деп есептеу дүрыс бол-мас еді. Ол 
ферменттер,  нуклеотидтер  және  оған  негіз  қалайтын  ДНК.  міндетті  түрде 
болатын жағдайларда ғана репликациялана (екі еселене) алады, өйткені оған 
көбеюдің  матрицалы  механиз-мі  тән.  Белоктар  (ферменттер)  мен  бастапқы 
өнімдер болған кезде де ДНК қызмет атқара (и-РНК синтезі) алады. 

жүктеу 8,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: