Kipicпe
Генетика
организмнің негізгі екі қасиетін—тұқым қуалаушылық
пен өзгергіштікті
зерттейді.
Тұқым қуалаушылық дегеніміз
организмнің көбеюі кезінде өзінің, қасиеттері
мен даму ерекшеліктерін ұрпаққа 6epyi. Тұқым қуалаушылықтың нәтижесінде кейбір
организм түрлері көптеген ұрпақтарды өмірге келтіре отырып жүздеген миллион
жылдар бойында біршама ғана өзгеріске ұшырады. Мысалы, қазіргі опоссумның,
(Didelphys) байырғы бор дәуіріндегі опоссумнан айырмашылығы шамалы, сол сияқты
саусақ қанатты балық латимерияньң да (Latimeria) өздерінің девондық ата-тегінен кеп
айырмасы жоқ.Организмдер белгілі
6ip жүйеге тұр, туыс, тұқымдас т. с. с. болып
топтасады. Бұл жүйелілік әр топтағы организмдері ішіндеит ұқсастық белгілерін ғана
емес, олардың, арасындағы айырмашыльқты сақтайтын тұқым қуалаушылық,
жүзеге асқанда ғана мүмкін болады. Белгілердің, бірнеше ұрпақ бойы тұрақты
(константты) сақталуы тұқым қуалаушыльқтьқ 6ip жағы ғана, оньң екінші жағы—
онтогенезде белгілі 6ip түрдін дамып жетілуі мен зат алмасу ерекшелігін қамтамасыз
eтyi. Организмнің әрбір түріне белгілі даму сатылары мен фазалар peтi тән. Мысалы,
адам зиготасыньң бөлшектенуі тұқым жолында басталады, ал ұрықтанудан кейінгі
5—6
күнде имплантация жүреді, бұдан кейін жеке тканьдер жіктеледі
(дифференцияланады), ал сонан соң, ғана органдар қалыптаса бастайды. Бұлардьң
бәрі клеткада жазылған программаға сәйкес жүреді, ЯҒНИ тұқым қуалаушылықұ
арқылы іске асып отырады.
Жынысты көбейгенде жұмыртқа клеткасы мен сперма соматикалық клетка және
жыныссыз көбейгенде жекелеген eкі ұрпақты байланыстырушы көпірше, яғни тұқым
қуалаушылықтың материалдық негізгі болып табылды.Организм клеткаларында
ересек особьтар белплерінің дайын ұрығы болмайды, оларда
ген
деп аталатын
белгілер мен қасиеттердің даму мүмкіндігін қамтамасыз ететін бастама ғана болады.
Ген тұқым қуалаушыльқтың бірлігі, ол бөлек молекуласының, құрылымына немесе
организмнін қарапайым реакциясына қатысты бола ма, 6әpi6ip жеке қарапайым
қасиеттерді белriлі. Тұқым қуалаушылықты тipi организмдер қасиеттерінің 6ipi ретінде
зерттегенде мынадай екі ұғымды ажырата білу керек:
жеке тұқым қуалаушылық
және тұқым қуалау.
Тұқым қуалаушылық деген ұрымға гендердің нe тән ерекше
қасиеттepi бар белок молекуласын, белгілердің дамуын және организм құрылысыньң
жоспарын детерминациялау кіреді.
Тұқым қуалау организмнің тұқым қуалаушылық, қасиеттерінің 6ip ұрпақтан екінші
процессінің заңдылықтарын білдіреді. Жынысты көбейгенде тұқым қуалау жыныс
клеткалары, ал жыныссыз. Және вегетативті көбейгенде соматикалық клеткалардьң
бөлінуі арқылы іске асады. Осыған орай белгілердің ұрпақтан ұрпаққа берілу
механизмдерінің де ор түрлі болуы мүмкін.
Шешесінің организмінде өсіпжетілетін ұрпақ жатырда жатқан кезінде кейбір
тұқым қуаламайтын қасиеттерді (мысалы, жұқпалы ауруларды) қабылдай алады.
Мұндай белгілер
туа пайда болған деп
аталады. Нерв жуйесі бар жануарлардьң
ұрпактары арасында біз бейімделу реакцияларының, ерекше таги—функционалды
(қызметтік) сабақтастылықты (преемственность) кездестіреміз, яғни ұрпақтарда ата-
аналарына еліктеу ретінде немесе тәрбие процесінде, ата-аналарының жеке өмірінде
болғандай шартты рефлекстер жасалады. Мұндай сабақтастықтың негізінде шартты
рефлекс механизмі жатқандықтан ол
хабарлаушы тұқым қуалаушылық
деп аталуы
мүмкін. Хабарлаушы тұқым қуалау эволюция процесінде организмнің жеке басыньщ
бейімделуінің арнаулы механизмі ретшде туды. Ок,ыту мен тэрбиелеу процестершщ
непзгнде, атап айтканда тұқым қуалаудьң дәл осы типі жатыр, ол адамзат қоғамының,
прогрессивті дамуын қамтамасыз етеді.
Ал генетикалық әдебиетте «тұқым қуалаушылық» деген термин көбінесе кем
мағынада қолданылады. Ол ұғымға тұқым қуалаушылық та, тұқым қуалау да, сол
сияқты ұрпақтар арасындағы сабақтастылықтьң басқа формалары да кіреді. Мұндай
жағдайда тұқым қуалаушылықты ұрпақтар арасындағы материалдьқ және
функционалдық, сабақтастьқты қамтамасыз ететін, сондай-ақ, сыртқы ортаның
белгілі жағдайында жеке организм дамуыньң өзгеше ғана тән ерекшелігі және
организмнің
кұрылыс жоспарын анықтайтын организмдердің қасиеті деп білу керек.
Тұқым қуалаушылық, құбылысымен қатар генетика пәніне өзгергіштікті зерттеу
кіреді. Өзгергіштік организмнің тұқым қуалаушылық, қасиеттерінің әрдайым сақталып
отырмауының көрінісі болып табылады. Ол гендердің өзгеруіне және олардьң
комбинациясына, сондай
-
ақ, организмнің жеке. даму процесінде гендердің
көрінісінің, өзгеруіне байланысты болады. Сонымен, тұқъш қуалаушылық ұрпақтар
тізбегінде организмдердің ұқсастығын ғана емес, сондай-ақ айырмашылығын да
сақтайды. Тұқым қуалаушылык пен өзгергіштік — Жер бетіндегі органика-лық,
формалардың эволюциясын қамтамасыз ететін негізгі екі фактор (уипшш
сұрыптаумен қоса).
Kaзipri кезде тұқым қуалаушылық пен өзгергішщтік зерттеу тipі материя
құрылымының әр түрлі деңгейде жүргізіледі: молекулалық, хромосомалық,
клеткалық, организмдік және популяциялық. Бұл зерттеу бірнеше жолмен (әдіспен)
іске асырылыды, олардың ен. Негізгісі
генетикальқ анализ
болып табылады.
Жынысты көбеюде организмдердің, жеке қасиеттері мен белгіоірі тұқым қуалауын
және туқым қуалаушылық заңдылықтарын талдауға мүмкіндік
беретш шарылыстыру
(бірнеше ұрпақ бойы) системасын, сол сияқты гендердің өгергіштілігі мен олардың
комбинаторикасын
гибридологаяльщ анализ
деп атайды. Бұл — генетикалық
анализдің негізгі әдісі. Ол өзіне математикалық статистиканың элементтері де қосады.
Бұдан қоса генетикалық, анализге эмбриологиядан, цитологиядан, физиология-дан
т. с. с
Достарыңызбен бөлісу: |
