Лекция Тақырып: Абай және жаңа дәуірдегі қазақ әдеби тілі Абай Құнанбаев поэзиясының тілі қазақ әдеби тілінің дамуындағы жаңа белес Абайдың сөз қолдану аясының әр тараптығы

Ауыз омыртқа шығыңқы, майда жалды,

Ой желке, үңірейген болса сағақ»

«Ақ киімді, денелі, ақ сақалды,

Үсті, басы, - ақ қырау, түсі суық,

Басқан жері сықрлап келіп қалды»

Қазақ әдебиетінің даму жолдарына поэтик тілі жағынан байқасақ, ауыз әдебиетінде тұрақты және тавтологиялық эпитеттердің көп кездесетінін байқаймыз.

Мысалы:
жүзің




қалқам

Еділ

бесік

бөпем




ақ

найза




ерке




семсер



алмас

Жайық

Мұндағы «ақ» деген эпитетін шын түсі басқа болғанмен, заттың не құбылыстың ақ деп жақсы жақтарын бейнелеп тұр.

Немесе мысал үшін «жүрек» деген сөзді алсақ, Абай жүректің әр түрлі эпитет қойып, оның әр алуан қасиетін ашады, эпитет арқылы «жүрекке» әр түрлі мән береді.


күйген

Мысалы:

Ой жіберіп әр жаққа.

Әуре болма оны қой»

«Осындай сыйдақ жігіт елде мол-ақ,

Бәрі де шаруаға келеді олақ.

Сырын дүзер біреу жоқ, сыртын дүзен,

Бар өнері – қу борбай, сымпыс шолақ»

«Сасық, паңдау келеді,

Қырт мақтаншақ оңбайды»

Қорыта келгенде:

• 
  Абай өзіне шейінгі әдебиеттерде қолданылмаған жаңа эпитеттер кіргізіп, әдебиет тілін байытты. Оның жасалыну жолдарын көрсетті.
  
• 
  Эпитетпен байланысты бірнеше поэтик тілдердің басын қоса отырып, өмір құбылысының бейнесін толық беру мүмкіншілігінің тамаша үлгілерін қалдырады.
  
• 
  инверсия заңына сүйене отырып, эпитеттің дағдылы орнын ауыстырып қолдану әдісін қалдырды.
  
• 
  Бір нәрсенің өмірде толып жатқан қыры мен сыры болатындығын танытып, эпитет арқылы олардың әр алуан қасиеттерін ашып, әр эпитет бір сөзге әр түрлі мән беретіндігінің үлгісін пішін берді.
  
• 
  Түр мазмұнының түрі болуы керектігін, әр түрлі жағдай, әр түрлі өмір құбылысын суреттегенде солардың әрқайсысына эпитеттерді лайықтап, таңдап ала білудің айқын жолдарын көрсетті.
  

1. 
   С.Исаев. Қазақ әдеби тілінің тарихы. – Алматы, 2010
   
2. 
   Р.Сыздық. XVIII-XIX ғ. қазақ әдеби тілінің тарихы. –Алматы, 2009
   
3. 
   Р.Сыздық. Қазақ әдеби тілінің тарихы. – Алматы, 2011
   
4. 
   Сыздық Р. Абай және қазақтың ұлттық әдеби тілі. - Алматы, 2012
   
5. 
   Б.Әбілқасымов, Ш.Мажитаева Қазақ әдеби тілінің тарихы (ХҮ-ХХғғ.).-
   

ПС 11

1. Абай Құнанбаев поэзиясының тілі – қазақ әдеби тілінің дамуындағы жаңа белес

2. Абайдың сөз қолдану аясының әр тараптығы

3. Абай «Қара сөздері» оның жанрлық, стильдік сипаты.

4. Абай шығармаларының тілі

Әдістемелік нұсқау

Абайдың қазақ әдеби тіліне енгізген жаңалықтры мен қазақ ұлттық әдеби тілін дамытудағы рөлі туралы пікіріңізді жинақтап жеткізіңіз.

Бақылау сұрақтары мен тапсырмалары:

1. 
   А. Құнанбаев шығармаларының тілі.
   
2. 
   Абайға шейінгі әдебиетте қолданылмаған сөздерді ата.
   

Абайдың поэтикалық тiлiн зерттеген

А) М. Әуезов

В) Р. Сыздықова

С) Ғ. Айдаров

Д) Құрышжанов

Е) Қ. Өмiрәлиев

Қазақ әдебиетiнде алғаш әңгiме, ұсақ проза жанрын қалыптастырған

А) Абай

В) Ыбырай

С) Шоқан

Д) Дулат

1. 
   С.Исаев. Қазақ әдеби тілінің тарихы. – Алматы, 2010
   
2. 
   Р.Сыздық. XVIII-XIX ғ. қазақ әдеби тілінің тарихы. –Алматы, 2009
   
3. 
   Р.Сыздық. Қазақ әдеби тілінің тарихы. – Алматы, 2011
   
4. 
   Сыздық Р. Абай және қазақтың ұлттық әдеби тілі. - Алматы, 2012
   
5. 
   Б.Әбілқасымов, Ш.Мажитаева Қазақ әдеби тілінің тарихы (ХҮ-ХХғғ.).-