Жеке тұлға тәрбиенің объектісі, субъектісі ретінде және оның дамуы мен қалыптасуының факторы

Адам – қоғам мүшесі. Адамның адам болып қалыптасуы және оның өмірі қоғамдық ұйымда өтеді. Еңбек пен қоғам – адамның тіршілігі мен жағдайының негізі, оған әлеуметтік тарихи жағдайлар әсер етеді.Адам қоғамнан тыс өмір сүре алмайды. Өйткені ол айналасындағылармен қарым-қатынас жасау процесінде ғана қалыптасады, қоғамдық тәрбие арқылы адам белгілі мазмұнға ие болады. Адам санасының дамуы қоғамның дамуымен байланысты. Қоғамнан тыс адам өмірінің болуы мүмкін емес. Жаңа туған нәресте «адам» деп аталғанымен, «тұлға» деген атқа көпке дейін ие бола алмайды.

Психология ғылымында тұлға деп қоғамда өз орны мен рөлін білетін нақты адамды айтады, оның тек өзіне тән жеке қасиеттері бар, саналы іс-әрекетпен айналысады. Жеке тұлғаның психологиялық ерекшеліктеріне жататындар: өзіндік сана, даралық, белсенділік, сапаның даму дәрежесі, қоғамдық байланыс жүйесіне ену, өзін-өзі реттеу.

Психолог Б.Г. Ананьев тұлғаны 3 аспектіде қарастырады:

1. 
   тұлға-тарихи дамудың нәтижесі (тұлғаның филогенезі);
   
2. 
   тұлға-қандай да бір қоғамдық-экономикалық формацияның өнімі;
   
3. 
   тұлғаның даралық қасиеттерінің қалыптасуы.
   

М.С.Каган іс-әрекеттің 5 негізгі түрін ажыратады: түрлендіруші, танымдық, құнды-бағыттылық, қарым-қатынастық, көркемдік.

В.В.Давыдов тұлға ұғымдарының мағынасын жете ашады. Тұлға – бұл индивид, ал барлық индивид – тұлға емес. Сол сияқты тұлға субъект, ал барлық субъект өзін тұлға ретінде жетілдіре алмайды. Шығармашылық жоқ болса, тұлға да жоқ; индивид бар болса, репродуктивті іс-әрекеттің субъектісі бар, бірақ тұлға жоқ.

Тұлға ұғымы шығармашылық іс-әрекеттің субъектісі ретінде адамның өз дамуының құндылық қатынастарын сипаттайды. Іс-әрекетті жүргізу – адам субъект ретінде нақты қызметтер атқаруы: талдау, рефлексия, мақсат қою, жоспарлау, жобалау, ұйымдастыру, бақылау, бағалау, қарым-қатынас жасау.

Тұлға – адамның бойындағы әлеуметтік қасиеттер, сапалар, белгілі бір іс-әрекет түрімен айналысатын, қоршаған ортаға деген өзінің қатынасын мойындайтын және өзінің дара ерекшеліктері бар нақты адам және қоғамның саналы мүшесі, өмірге өзіндік белгілі бір көзқарастары, қарым-қатынастары бар, жеке моральдық талаптары, өзіндік психологиялық қасиеттері бар жан иесі.

Тұлға – әлеуметтік индивид. Жеке тұлға - әлеуметтік қатынастар мен саналы іс-әрекеттердің субъектісі ретіндегі индивид.   Адам қасиетін түсіндіретін тағы бір ұғым – индивид. Бұл сөз латын сөзінен алынған және оның қазақша баламасы – жекелік. Индивид – адамзат тұқымының еш қасиеттері ескерілменген бір өкілін білдіреді. Бұл орайда әрбір адам – индивид. Жеке тұлға – қоғамдық индивид, біліктіліктің, қызметтің және сөйлесудің субъектісі. Индивид – туа біткен және даму процесі кезінде жинақталған қасиеттің жиынтығы. Индивидтің негізгі қасиеттері: белсенділігі, біртұтастылығы, тұрақтылығы, қоршаған ортамен тек өзіне тән қарым-қатынас жасауы (46-сурет).