Бейсебаев Шәріп Төлежанұлы

Қолдану саласы

2. Нормативті сілтемелер

3. Жалпы ережелер

4. Әдебиет және қорлар

5. Пән мазмұны, пәннің модульдік бөлінуі

6. СӨЖ тақырыптары мен мазмұны

7. Пәнді оқу бойынша әдістемелік ұсыныстар

8. Курс форматы

9. Курс саясаты

10. Баға қою саясаты

11. Студенттер білімін бақылау

12. Оқу үдерісінің және қашықтық кеңестердің графигі

&&&

###002-001#2.1 Қолдану саласы

«_ҚР Экологиялық қауіпсіздігі __» пәнінің электрондық оқу-әдістемелік кешені қашықтықтан оқыту технологиялалары (ҚОТ) бойынша оқитын «5В060800» – «Экология» мамандығының студенттеріне арналған. ПЭОӘК студенттерді курс мазмұнымен, өзектілігімен, қажеттілігімен, саясатымен және студенттің оқу үдерісінде қандай дағдылар мен іскерлікті үйренетінімен таныстырады.

Пәнді ҚОТ бойынша оқу кезінде ПЭОӘК негізгі құрал болып табылады.

###002-002#2.2 Нормативтік сілтемелер

Осы «ҚР Экологиялық қауіпсіздігі» пәнінің электрондық оқу-әдістемелік кешені (ПЭОӘК) берілген пән бойынша оқу үдерісін ҚОТ пайдалана ұйымдастыру ретін анықтайды және келесі құжаттардың талаптары мен ұсыныстарына сәйкес әзірленген:

«5В060800» – «Экология» мамандығы бойынша элективті пәндер катологі, 22.09.2012 ж. бекітілген.

«Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің оқу үрдісіне қашықтықтан оқыту технологиясын қолдану туралы ережесі»
&&&

###002-003#2.3 Жалпы ережелер

• 
  Оқытушының тегі, аты, жөні – Бейсебаев Шәріп Төлежанұлы ______________________, ғылыми дәрежесі, атағы;
  
• 
  Кафедра – __ Экология және қоршаған ортаны қорғау ____________________________________________;
  
• 
  Хабарласу ақпараты – тел: 53-19-70, Оқу ғимараты № 8г, кабинет № 114; e-mail: xxx@xxx
  
• 
  Контактілі сабақтардың өткізілу орны – аудитория № 114;
  
• 
  Пән атауы – «ҚР Экологиялық қауіпсіздігі»;
  
• 
  Кредит саны – 2;
  

Жұмыс оқу жоспарынан көшірме

2.3.3.1 Пәнді оқытудағы міндет: Айтылған мақсатқа жету үшін студенттер төмендегі міндеттерді меңгерулері қажет:

- Ғаламдық климаттың жердің озон қабатының өзгеруіне әсер тететін антропогендік факторларды азайту мәселелерін;

- Биоәртүрлілікті сақтау, жердің куәндануы мен бүлінуі мәселелерін;

- Каспий теңізінің ластануы, су ресурстарының шектелуі мен лас-тануының алдын-алу;

- Экологиялық апат, әскери, космостық полигондар аумақтарын қалпына келтіру;

- Қазастандағы және шекаралас мемлекеттер аумағындағы радио-активті, бактериологиялық, химиялық ластану мәселелерін шешу жолдарын;

- Өндірістік және тұрмыстық қалдықтардың көлемін азайту мәсе-лелерін шешу;

- Табиғи және техногенді төтенше жағдайлардығ алдын-алу мәсе-лелерін.

2.3.4 Пәнді оқу нәтижесінде студенттер:

• 
  Табиғат қорғаудың ғылыми және заңдылық негізін білуі;
  
• 
  Экологиялық сараптау әдістерін дұрыс таңдау және табиғатты пайдалануды ғылыми түрде ұйымдастыруға ие болуы;
  
• 
  Экологиялық қауіпті сараптай білуді игеруі;
  
• 
  Қоршаған ортаның негізгі зияндылықтарымен күресе білуі;
  
• 
  Қазахстан Республикасындағы негізгі экологиялық проблемаларды оқып білуі;
  
• 
  Республикадағы негізгі экологиялық проблемаларды оқып білу ;
  
• 
  ҚР Экологиялық концепциясының орындалуының негізгі шешімдерін білу.
  

• 
  Экология және тұрақты даму
  
• 
  Қоршаған ортаны бақылау әдістері мен құралдары
  

• 
  Өндірістік тәжірибе
  
• 
  Диплом жұмысының бөлімдері
  

&&&

###002-004#2.4 Әдебиеттер және қорлар

1. Негізгі әдебиеттер

1.1. «ҚР-ң Экологиялық кодексі» 6.01.2007ж.

1.2. «Қазақстан Республикасының 2004-2015ж. Экологиялық қауіпсіздігі концепция-сы»/3.12.2003

1.3. Г.С. Оспанова Г.Т. Бозшатаева. Экология,Алматы.2002ж

1.4. А.Ж.Акбасова. Г.Ә.Саинова «Экология»Алматы,2003ж.

2.1. Ю.Л.Хотунцев.Экология и экологическая безопасность

2.2. Габов.Ю.А.,Кист.В.Э, Борисенко.А.В, Серых.В.И, Узбеков.В.А, Кудеринов.Т.К. Экологическая безопасность Казахстана(мифы и реальность).Алматы. Эверо,2014-544 стр.

2.3. Под редакцией Л.А. Муравья. Экология и безопасность жизнедеятельности . М.2000г.

2.4. Ю.П. Пивоварем и др. Радиоционная экология

М. Академия 2004 ж.стр.

&&&

###002-005#2.5 Пәннің мазмұны және пәннің модульдік бөлінуі

Модульдар бойынша пән мазмұны

2-кесте

3 кесте

###002-007#2.7 Пәнді оқу бойынша оқу-әдістемелік нұсқаулар

«ҚР Экологиялық қауіпсіздігі» курсын берілген бағдарлама бойынша реттелген түрде оқу керек. Нәтижелердің логикалық жолдарын ұғынып, анықтамалар мен негізгі түсініктерді ажырата білу қажет. Теориялық материалдарды оқу кезінде міндетті түрде өндірістік жағдайды қауіпсіз ұйымдастыруды өту кезіндегі құбылыстардың мағынасына көңіл аудару қажет. Студенттер пәнді оқып-үйренуге арналған әдістемелік нұсқаулармен танысып пәнді толық меңгерулері керек. Әдістемелік нұсқау пәннің студенттермен жұмыс жасау ретінде жүргізіледі.

Әдістемелік нұсқаулар құрамына:

1. 
   Пәнді оқуда қажетті жоспарлау, уақытты ұйымдастыру (орындау уақыты);
   
2. 
   Оқу-әдістемелік кешенін қолдану нұсқасы;
   
3. 
   Әдебиеттер мен оқулықтарды қолдана білу;
   
4. 
   Емтиханға даярлану үшін берілетін кеңестер кіреді.
   

Пәнді оқыту барысында дәрістерде студенттерге «ҚР Экологиялық қауіпсіздігі» курсының негізгі терминдар мен түсініктері,оның ғылыми жұмыстары мен заңдылық негіздері бойынша, ауа бассейнінің ,гидросфераның ,литосфера қауіпсіздігі сұрақтары бойынша жоспар құруды, қорытынды жасап, оны мекемелердегі қоршаған ортаны қорғау жағдайларын жақсарту үшін қолдана білуді оқытады, бағытталған шара-лардың ұйымдастырылуын, жоспарлануын және орындалуы жан-жақты оқытылады.

Сессияға жіберу, 1-ші және 2-ші рейтингтің қорытындысы және сабаққа қатысуы бойынша емтихандық сессия уақытында, Академиялық календарьда белгіленгендей жүргізіледі. Барлық пәндер бойынша қорытынды бақылау – емтихан жүргізіледі. Емтихандарды жүргізу түрлері (форма) – жазба емтиханы. Жазбаша және ауызша емтихандары әр пәннен бөлек билет бойынша жүргізіледі. Билеттегі сұрақтар түсінікті және ықшамды (қысқа) болуы керек, қысқа, бірақ мазмұнды жауап ұйғарылуы керек. Пән бойынша емтиханның қорытынды бағасын қою кезінде, емтиханнан алған және семестр ішіндегі бірінші және екінші рейтинг жүргізудегі қорытындысының ағымды үлгерімінің орташа балы есептелінеді. Емтиханның қорытынды бағасының өлшемдік үлесімі келесідегідей қабылданған: емтиханнан алған нәтижесі 60% және ағымды үлгерімінің нәтижесі 40% құрайды.

###002-008#2.8 Курс форматы

Пән бойынша офф-лайн және он-лайн сабақтар жүреді. Офф-лайн сабақта студенттер материалды дербес оқып игереді, практикалық сабақтарды, модульдар бойынша бақылау тапсырмаларын орындайды, межелік тестілеу өтеді. Топтық он-лайн семинарларда ең маңызды тақырыптар талқыланады. Әрбір он-лайн семинардың күні мен уақыты, тақырыбы мен тапсырмалары алдын ала хабарланады. Осы семинарларға белсенді қатысу керек. Сонымен қоса, пән бойынша он-лайн кеңестер жүргізіледі, олардың кестесі курс ішінде жазылады. Офф-лайн кеңес алу үшін оқытушыға хат жазып, жауап алуыңызға болады.

&&&

###002-009#2.9 Курс саясаты

Пәнді студент дербес жүйелі түрде оқуы тиіс, қажет болғанда оқытушыдан кеңес алуға болады. Порталға үнемі кіріп, оқыңыздыр, оқытушының жұмыс бағдарламасында немесе практикалық сабақтарда берген әдістемелік нұсқауларын мұқият оқыңыздар. Тек дәрістер материалымен шектелмей, курс ішінде көрсетілген электрондық қорларды, әдебиетті оқыңыздар. Алдымен бір модульды оқып, игеріп, тапсырмасын орындаңыздар, сонан соң ғана келесі модульға көшу керек. Бақылау тапсырмаларын уақытында орындап, тексеруге жіберу қажет, межелік тестілерді де мерзімінде өту керек. Бақылау мерзімдері: 1-7 апталардағы тапсырмалар мен тестілер үшін – 7-аптаның соңы, қалғандары үшін 15-аптаның соңы.
&&&

###002-010#2.10 Баға қою саясаты

1-рейтинг нәтижесі бойынша 1-8 апталарда – 300 балл,

2-рейтинг нәтижесі бойынша 9-15 апталарда – 300 балл.

Пән бойынша семестрде максималды балл саны – 600.

Баллдар келесі жұмыс түрлері үшін қойылады:

1. Модульдар бойынша тапсырманы орындағаны үшін (1 және 3 модуль бойынша максимум 150 балл, 2-модуль бойынша – максимум 120 балл)

2. Он-лайн семинарға қатысқаны және белсенділігі үшін (қатысу үшін – 20 балл, белсенділігі үшін максимум 100 балл)

3. Межелік тестілерді орындағаны үшін (максимум 30 баллдан)

Курстық жұмыс жеке бағаланады.

Пән бойынша баллдардың бөлінуі төменде 5-кестеде берілген.

Бақылау мерзімдері 8-аптаның соңы және 15-аптаның соңы. Уақытында өткізілмеген тапсырма мен тестерді 15-аптада тапсыруға болады, бірақ егер студент себепсіз уақытында орындамаса, оларға айыппұл салынып, баллдың 60% ғана қойылады.
&&&

###002-011#2.11 Студент білімін бақылау

• 
  ағымдағы бақылау (әр модуль соңында жүргізіледі)
  
• 
  межелік бақылау тестілеу түрінде (7 және 15 апталарда)
  
• 
  қорытынды бақылау – семестр соңында бір рет жүргізіледі (емтихан және курстық жұмысты (жобаны) қорғау, мамандықтың МЖМБС-на сәйкес).
  

Пән бойынша қорытынды баға келесі шкала бойынша анықталады (4 кесте).

Әріптік, баллдық және пайыздық эквиваленттегі бағалар шкаласы
4 кесте

###002-012#2.12 Қашықтықтан кеңестер беру және оқу үдерісінің күнтізбелік графигі

Белгілеулер: ТМ-модуль бойынша тапсырма; ОС-он-лайн семинар; МБ-межелік бақылау;

OL – он-лайн кеңес; OF- офф-лайн кеңес


&&&

$$$002-000-000$3.2 Дәрістер
Глоссарий.
«Қазахстан Республикасының Экологиялық қауіпсіздігі» пәнін меңгеру барысында пайдаланатын негізгі ұғымдар:

     1) биологиялық әртүрлiлiк - бiр түр аясында, түрлер арасындағы және экологиялық жүйелердегi жануарлар мен өсiмдiктер дүниесi объектiлерiнiң әртүрлiлiгi;

  4) қалдықтарды жою - қалдықтарды көму және жою жөнiндегi операциялар;

     6) қалдықтарды сыныптау - қалдықтардың қоршаған ортаға және адам денсаулығына қауiптiлiгiне сәйкес оларды жiктеуге жатқызу тәртiбi;

     15) қоршаған ортаны ластау - қоршаған ортаға ластағыш заттардың, радиоактивтi материалдардың, өндiрiс және тұтыну қалдықтарының түсуi, сондай-ақ шудың, тербелiстердiң, магнит өрiстерiнiң және өзге де зиянды физикалық әсерлердiң қоршаған ортаға ықпалы;

28) экологиялық нормалау - ережелердiң (нормалардың) және олардағы қоршаған орта жай-күйiнiң және оған әсер ету дәрежесiнiң сандық және сапалық көрсеткiштердiң (нормативтердiң) жүйесi;

30)экологиялық талаптар - осы Кодексте, Қазақстан Республи-касының өзге де нормативтiк құқықтық актiлерi мен нормативтiк-техникалық құжаттарында қамтылған, қоршаған ортаға және халықтың денсаулығына терiс ықпал жасайтын шаруашылық және өзге де қызметтi шектеу және оларға тыйым салу;

1. 
   «Қазақстан Республикасының Экологиялық қауіпсіздігі» пәнінің негізгі міндеттері.
   

Пәнді оқытудағы негізгі мақсат болашақ мамандарды Қазақстан Республикасы-ның 2004-2015 жылдарда қабылданған экологиялық қауіпсіздік бағдарламасымен таныстыру. Студенттер ғаламдық, ұлттық және жергілікті экологиялық мәселелерді біліп, қоршаған ортаға антропогендік әсердің түрлерін, сипаты мен көлемін және осы әсерлердің тигізер зардаптары, атмосфера, су және жер ресурстарының ластану жағдайларын бағалаудың әдістерін, таби-ғат байлықтары мен ресурстарын қорғау саласындағы ұлттық және халық-аралық заңдарының құқықтық нормаларымен танысып, қоршаған ортаның қауіпсіздігін, халықтың денсаулығын қамтамасыз ететін мемлекеттік жүйені меңгерулеріне жағдай туғызу.

Айтылған мақсатқа жету үшін студенттер төмендегі міндеттерді меңгеру-лері қажет:

- ғаламдық климаттың, жердің, озон қабатының өзгеруіне әсер ететін антропогендік факторларды азайту мәселелерін;

- биоәртүрлілікті сақтау, жердің қуаңдануы мен бүлінуі мәселелерін;

- Каспий теңізінің ластануы, су ресурстарының шектелуі мен ластануы-ның алдын-алу;

- экологиялық апат, әскери, космостық полигондар аумақтарын қалпына келтіру;

- Қазастандағы және шекаралас мемлекеттер аумағындағы радиоак-тивті, бактериологиялық, химиялық ластану мәселелерін шешу жолдарын;

- өндірістік және тұрмыстық қалдықтардың көлемін азайту мәселелерін шешу;

- табиғи және техногенді экологиялық төтенше жағдайлардың алдын-алу немесе оның салдарын жою мәселелерін шеше білулері қажет.

3. 
   Оқыту нәтижесі:
   

• 
  экологиялық қауіпсіздік талаптарына сәйкес өндірістік процестерді ұйым-дастыру принциптерін;өндірістік жабдықтарда пайдаланылатын табиғатты қорғау құралдарының түрлері мен пайдалану мақсаттарын; ғылыми- техникалық ақпаратты пайдаланудың немесе оның жаңа экологиялық қауіпсіз жолын табудың тиімді әдістерін;
  

• 
  потенциалды қауіпті өндірістік технологиялардың экологиялық қауіпсіз-дік дәрежесіне баға беру; өндірістің қоршаған ортаға зиянды әсерін азай-татын экобиоқорғау құрылғыларының түрлерін біліп, олардың экология-лық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін түрлерін таңдай білулері керек.
  

• 
  экобиоқорғау жабдықтарды пайдалану кезінде олардың тиімділік дәреже-сін болжай алып, аварияға әкеліп соғатын себебтерін анықтай білуді;
  
• 
  өндірістік жабдықтар мен қорғау жүйелерінің қоршаған ортаға қауіпсіз режимдерін таңдай білуді;
  
• 
  өндірістік технологиялардың экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ететін шаралар мен техникалық шешімдерді ойлап табу және іске асыра білуді;
  

• 
  экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге арналған нормативтік – құ-қықтық сұрақтарды меңгеру бойынша;
  
• 
  қоршаған ортаны қорғау мен адамға қолайлы тіршілік қауіпсіздігін қамта-масыз ететін өндірістік процестерді жобалау мен сараптау сұрақтары бойынша;
  
• 
  қоршаған ортаны қорғау әрекеттерін белгілі сәйкестік дәрежеге жеткізуді мүмкін болдыратын экобиотехникалық құралдар мен тәсілдерді қолдану сұрақтарында;
  
• 
  потенциалды қауіпті өндірістік процестер мен өндірістік технология-лардың экологиялық қауіп деңгейіне баға беру сұрақтарында.
  

{Өзін-өзі тексеру сұрақтар тізімі немесе тесттер}

1. «Қ.Р Экологиялық қауіпсіздігі» пәнін оқытудағы негізгі мақсат қандай?.

2. «Қ.Р Экологиялық қауіпсіздігі» пәнінің заңдылық негіздерін атап көрсетіңіз?

2.1. Қазақстандағы экологиялық қауіпсіздіктің қазіргі жағдайы мен мәселелері

Yшінші кезеңде (2011 - 2015 жылдар) барлық белгiленген бағдарламаларды аяқтау нәтижесiнде қоршаған орта объектiлерi сапасының нормативтiк көрсеткiштерi және қоғамның экологиялық тұрақты дамуының қолайлы деңгейiне қол жеткiзiлуi, қоршаған ортаға әсердi азайту қамтамасыз етiлуi, қоршаған ортаның сапасын басқару жүйесiнiң қалыптастырылуы тиiс

1 Қ.Р-ның экологиялық қауiпсiздiгiнiң жай-күйі мен проблемалары қандай?

2. Экологиялық қауiпсiздiк тұжырымдамасын iске асырудан күтiлетін нәтижелер қандай?

&&&

$$$002-003-000$3.2.3 Дәріс №3 Жаһандық экологиялық мәселелер

{Дәрісте қозғайтын сұрақтар}

3.1 Ауа райы өзгерісі

{Өзін-өзі тексеру сұрақтар тізімі немесе тестер}

1. Ауа райы өзгерісі қандай жағдайлар әсерінен туындайды?

2. Озон мәселесі қандай себептерден шығып отыр?

4.1 Биологиялық алуантүрлікті сақтау.

. &&&

{Өзін-өзі тексеру сұрақтары}

1. Биологиялық алуантүрлікті сақтау не үшін керек?

2. Жердің шөлденуі және бүлінуі себептерін атап көрсет ?

5.1Экологиялық апат аймақтары.

5.2 Байырғы ластанулар

&&&

$$$002-004-001$3.2.5.1 Сұрақ атауы 1 Экологиялық апат аймақтары

{Дәріс конспектері}

{Дәріс конспекті}

{Өзін-өзі тексеру сұрақтар тізімі немесе тестер}

1.Қазақстандағы Экологиялық апат аймақтарын атап көрсет?

2. Байырғы ластануларға қандай нысандарды жатқызамыз ?

6.1.Трансшекаралық экологиялық мәселелер.

6.2. Әскери-космостық полигондар, кешендер

&&&

$$$002-005-001$3.2.6.1 Сұрақ атауы 1. Трансшекаралық экологиялық мәселелер.

Трансшекаралық экологиялық проблемаларға су бөлу, трансшекаралық су объектiлерiн, атмосфералық ауа мен топырақты ластау, қауiптi технологияларды, заттар мен қалдықтарды өткiзу, пайдалы қазбалардың шектес жатқан кен орындарын игеру, бiрегей табиғи кешендердi сақтау мәселелерi жатады.

Қазiргi уақытта Қазақстан Республикасының аумағында төрт әскери сынақ поли-гоны және "Байқоңыр" кешенi жұмыс iстейдi. Зымырандардың жерге түскен және құ-лайтын бөлiктерi, аса улы отынның төгiлуi және қоршаған орта мен тiкелей жақын жерде тұратын халыққа қолайсыз әсер ететiн басқа да факторлар нақты экологиялық қауiп төндiредi.

1.2;1.3;2.2;2.4.

{Өзін-өзі тексеру сұрақтар тізімі немесе тестер}

1. Қандай трансшекаралық экологиялық мәселелерді білесің ?

2. Әскери-космостық полигондар, кешендер мәселелері қандай?

1. Қазақстандағы суды пайдалану және ластау мәселесі.

{Өзін-өзі тексеру сұрақтар тізімі}

1.Қазақстандағы Су ресурстары жағдайы?

2. Су көздерін ластаушы негізгі заттардың түрлері,сипаттамасы ?

1. Каспий шелфін қарқынды пайдаланудан туындағын мәселелер

2. Каспий аймағының экологиялық жағдайы.

&&&

$$$002-008-002$3.2.8.1 Сұрақ атауы 1. Каспий теңiзi қайраңының ресурстарын қарқынды игерумен байланысты проблемалар

Каспий теңiзi бассейнi мемлекеттерiнiң көмiрсутегi ресурстарын кеңiнен игеруi теңiз және жағалау маңы экожүйелерiне терiс әсер ауқымын ұлғайтады. Теңiз мәрте-бесiнiң айқындалмаған жағдайында трансшекаралық сипаттағы сыртқы экологиялық қатерлер елеулi мәнге ие болады.

Су астында қалу қаупі әсіресе Каспийдің Солтүстік және Солтүстік-Шығыс жағалауындағы мұнай кен орындарына төніп отыр. Су астында қалу қаупі төніп отырған 43 мұнай кен орындарының 32-сі Атырау, ал 11-і Маңғыстау облысында орналасқан.

Каспий теңізі дүние жүзіндегі бекіре тәрізді балықтардың ең ірі мекен ету ортасы болып табылады. Сондықтан Каспий мәселесі тек мемлекетаралық қана емес, ғаламдық мәселе болып табылады. Каспийдің биологиялық алуантүрлігін сақтау бүкіл әлемдік қауымдастықтың жұмысы. 1115 жылы Тегеранда Каспий маңындағы мемлекеттердің өкілдерінің кездесуі өтті. Бұл кездесудің мақсаты Каспий аймағының экологиялық тұрақтылығы мен оның ресурстарынын пайдалануды басқару концепциясын жасау болып табылады. Бірақ кез келген экологиялық бағдарламаның іс жүзіне асуына, оның ірі мұнай-газды аймақ ретінде маңызының артуы күрделендіреді.

...

&&&

$$$002-008-100$ Дәріс №8 Өзін-өзі тексеру сұрақтары

{Өзін-өзі тексеру сұрақтары}

2. Каспий аймағының экологиялық жағдайы қандай?

Атмосфералық ластанудың антропогендік (жасанды) көздеріне өнеркәсіптік кәсіпорындар, көлік, жылу энертетикасы, тұрғын үйлерді жылыту жүйелері, ауыл шаруашылығы және т.б. жатады . Тек өндірістік кәсіпорындардың ғана қоршаған ортаға әсер етіп ластауын мынадай негізгі түрлерге белуге болады: шикізат, материалдар, құрал-жабдықтар, отын, электр энергиясы, су, қалдықтар

Атмосфераны ластаушылардың ең негiзгiлерi транспорт түрлерi, əсiресе автомобильдердiң жанармайларының жану өнiмдерi болып табылады. Француз ғалымы Ж. Детридiң есептеулерi бойынша, автомобильдерден бөлiнген газдардың құрамында көмiрқышқыл газы — 1%, көмiртек оксидi -4%, көмiрсутектер — 0,5%, оттек — 4%, сутек -2%, альдегидтер — 0,004, азот оксидтерi — 0,02%, күкiрт оксидтерi — 0,002% барлығы 200 ге жақын компоненттер бар екенiн анықтады. Қоршаған ортаға көмiртек, күкiрт жəне азот оксидтерiмен бiрге бензиннiң құрамына кiретiн канцерогендi заттар, мысалы 3,4-бензопирен мен қорғасын өте зиянды əсер етедi. Атмосфераға транспорттардан бөлiнген газдардың құрамында 25-23% қорғасын болатыны анықталған. Жəне оның 40% диаметрi 5 мкм ге дейiн болатындықтан ауада ұзақ уақыт сақталып, онымен бiрге адам организмiне түсетiндiгi белгiлi болды. Қазiргi кезде бүкiл əлемде шамамен 500 млн аса автомобиль жүрiп тұрса, үлкен қалалардағы атмосфералық ауаның тазалығын сақтау адамзат үшiн қаншалықты маңызды екенi түсiнiктi. Мысалы, Лос-Анджелес қаласының ауасын үнемi 2,5 млн автомобиль, Парижде — 100 мың, т.с.с. ластайды. Ал əрбiр мың автомобильден күнiне ауаға 3000 кг көмiртек оксидтерi, т.с.с отынның толық емес жану өнiмдерi бөлiнедi. Бұл физико-химиялық қоспалар тыныс алу кезiнде адам мен жануарларға аса зиянды болып табылады.

&&&

$$$002-009-100$ Дәріс №9.Өзін-өзі тексеру сұрақтары

1.Әуе бассейнін ластайтын көздерге нелер жатады ?

2. Әуе бассейні қандай заттармен ластанады?
...

&&&

$$$002-010-000$3.2.10 Дәріс №10. Қазақстан Республикасының су ресурс - тарының маңызы.

{Дәрісте қозғайтын сұрақтар}

1. Қазақстанның су ресурстарының жағдайы.

2. Арал теңізінің экологиялық мәселелері.

&&&

$$$002-010-001$3.2.10.1 Сұрақ атауы 1 . Қазақстанның су ресурстарының жағдайы.

Қазақстанның су артериялары шамамен 45 мың өзендерден құралған. Ең ірі су көздеріне; Ертіс, Есіл, Іле, Сырдария,Жайық, Шу, Талас, Асса өзендері жатады. Соңғы жылдары бірқатар көлдер жүйесінің кебуі байқалып отыр. Бұл өзендер ағысының шектен тыс реттелуі мен олардың деңгейінің табиғи ауытқуларына байланысты болып отыр. Экологиялық жағынан ең қолайсыз жағдайда Қазақстанның басты су артериясы- Ертіс өзені қалып отыр. Оның сулары жоғары дәрежеде ауыр металдармен ластанңан. Негізгі ластаушы заттар- мыс, шайынды сулармен бірге келіп түседі.

Өзен экожүйелерiне ауыртпалықты азайту мақсатында және олардың ластануы мен қоқыстануының алдын алу үшiн 2005 - 2010 жылдар барысында пайдаланылатын барлық су объектiлерi үшiн су қорғау аймақтары мен жолақтарының жобалары әзiрленетiн болады, 2005 - 2006 зиянды әсердiң мүмкiн болатын шектi нормативтерiн және судың жай-күйiнiң мақсатты көрсеткiштерiн әзiрлеу жөнiндегi ғылыми-қолданбалы зерттеулердiң кешенi жүргiзiледi, ол су объектiлерiне ластаушы заттар төгiндiлерiн таңбалыдан жиынтық нормалауға кезең-кезеңмен көшiрудi жүзеге асыруға мүмкiндiк бередi. Осының бәрi ағынды суларды тазартатын құрылыстарды салу мен қайта жаңғырту кезiнде жаңа технологияларды енгiзудi жеделдетедi.
Қолда бар су ресурстарының санын ұлғайту мен сапасын жақсарту үшiн су жетiспеушiлiгiн тартып отырған өңiрлерде өзен ағынын реттеу жөнiндегi, оның iшiнде бассейн аралық қайта бөлу, сондай-ақ жер асты ауыз суларын пайдалануды жеделдету жөнiндегi жұмыстарды жалғастыру қажет

Су қоймалары мен бассейннің су ағыстарына түсетін негізгі ластаушыларға иондық ағыс (24 мың тоннадан астам 1114 және 1115 ж. Шамамен 23 мың тоннаға жуық), азотты органикалық қосылыстар (1,4 мың тоннаға жуық), фосфор қосылыстары (1114 жылы 123 мы4 тоннадан астам, 1115 жылы 400 тонна), цинк (42,2 және 24,1 т 1115) жатады.

Табиғи суларды ластайтын негізгі химиялық элементтердің барлығы дерлік су ортасына өнеркәсіп орындарының шайынды суларымен келіп түседі.

&&&

$$$002-010-002$3.2.10.2 Сұрақ атауы 2. Арал теңізінің эклогиялық мәселелері.

20-жылдардан бастап Арал теңізінің ауданы кеми бастайды. Суды ауыл шаруашылық дақылдарын суару үшін қолдану Тянь-Шань таулары мен ағып келетін табиғи су ағысын 10%-дан астам қысқартып жібереді. Теңіз ауданы 2,2 млн. Га-ға кеміп, өзінің 20% көлемін жоғалтты. Судың деңгейі 12-ден 2 м-ге дейін түсіп кетті, тұздылығы 2 еседен астам артты. Күн сайын 200 тонна тұз бен құм желмен 300 км ара қашықтыққа таралады. Шөлдену, топырақтың тұздануы, өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің кедейленуі, климаттың өзгеруі одан әрі жалғасуда. Халықтың денсаулығы күрт төмендеп кетті.

Арал аймағының экологиялық жағдайы экономиканың дәстүрлі бағыттарының дамуының мүмкін болмауына әкеліп, бірқатар әлеуметтік және саяси мәселелерді туғызады.

Қоршаған ортаны бұза отырып,кез келген қазіргі заманғы қоғам өзінің болашағын жояды. Болашақ ұрпақтардың дамуы үшін экологиялық тұрақтылықты сақтап қалу қажет. Экологиялық тұрақтылық болашақты сақтау үшін табиғи ортаның жағдайын бақылап, өнеркәсіптік қалдықтарды нормалау мен алдын алу, қалдықсыз және ресурстарды тиімді пайдаланатын технологияларды жасап, іске қосу керек.

Арал теңізі Орта Азияның шөлді белдеуінде орналасқан. Қарақұм және Қызылқұм шөлдері Аралды оңтүстік және шығыс жағынан қоршап жатыр.

Судың сапасының нашарлауы мен оның жетіспеуі өсімдіктер жабынына ерекше әсер етті. Бағалы орман, қамыс, өнімді жайылымдар мен шалғындықтар жойыла бастады. Олар сортаң жерлерге айналған. 50 көл кеуіп кеткен. Сырдария грунт суларының деңгейі төмендеп кеткен.

{Өзін-өзі тексеру сұрақтары}

1. Қазақстанның су ресурстарының құрамы қандай?

2. Арал теңізінің эклогиялық мәселелері туралы не білеміз?

1.Ақаба сулардың жіктелуі және сипаттамалары.

2.Ақаба суларды тазарту әдістері.

&&&

$$$002-011-001$3.2.11.1 Сұрақ атауы 1. Ақаба сулардың жіктелуі және сипаттамалары

1) Ақаба су  бұрын өндірісте, тұрмыста немесе ауыл шаруашылығында пайдаланылған, сондай-ақ қандай да бір ластанған аймақ, соның ішінде (өнеркәсіп, ауыл шаруашылық, коммуналдық-тұрмыстық, нөсер, т.б ағынды-лары) елді мекен арқылы өткен су;

2) Адамның тұрмыста және өндірістік іс-әрекетінде пайдаланылғаннан кейінгі су.

Ақаба су шаруашылық тұрмыстық, өндірістік және атмосфералық болып бөлінеді. Ақаба судың шаруашылық-тұрмыстық ластағыш түріне байланыс-ты физиологиялық қоқыстармен және шаруашылық ағындыларымен ластан-ған түрлері ажыратылады. Өндірістік ақаба су кұрамы ақаба су түзілетін технологиялық процестермен, сондай-ақ материал мен шикізаттың химиялық қасиеттерімен анықталады. Ластанған және нормативті таза (яғни, тазалауды қажет ететін) өндірістік ақаба су болып ажыратылады. Атмосфералық ақаба су нөсер (жаңбыр) және қар суы болып бөлінеді. Ақаба судың әрбір текше метрі таза судың 60 м³-ін ластайды.

2) тұрмыстық қоқыстар мен өндірістік қалдықтармен ластанып, елді мекендер аумағынан арнайы канал жүйелері арқылы сыртқа шығарылатын сулар. Ол тұрмыстық (аурухана, асхана, монша, жеке пәтерлерден және т.б. шығарылған сулар), өндірістік (кен казбаларын өндіру кезінде жер астынан айдап шығарылған, жылу агрегаттарын суыту кезінде пайдаланылған және т.б. сулар) және атмосфералық (жаңбыр және қар мен мұздан еріген, т.б. сулар) болып бөлінеді. Бұл атауға Алматы қалалық конгломератынан шыққан ақаба су жиналатын Сорбұлақ бөгені толық мысал болады.

Ақаба суды механикалық (тұндыру, сүзу, флотация), физикалық-химиялық (ірілендіру, бейтараптау, хлорменөндеу, т.б.) және биологиялық (суармалау танаптарында, биологиялық бассейнде, биосүзгіште) әдістермен тазалайды.

1. Ақаба сулар қалай жіктеледі?

1.Ақаба судың құрамындағы патогендік микроорганизмдерді жою үшін өндеу қалай аталады?

2. Ақаба суды табиғи тазалау дегеніміз не?

3.Арнайы технологиялық құрал-жабдықтар арқылы ақаба судың кез келген түрін тазалау қалай аталады?

...

&&&

$$$002-012-000$3.2.12 Дәріс №12. Қазақстан жерлерінің радиоактивті, химиялық, бактериологиялық ластану мәселелері.

{Дәрісте қозғайтын сұрақтар}

1. Қазақстан жерлерінің радиоактивті ластануы.

2. Қазақстан жерлерінің бактериологиялық ластануы.

3. Қазақстан жерлерінің химиялық ластануы.

Бактериологиялық ластану. Бактериологиялық жұқтырудың ықтимал қаупiн Арал теңiзiндегi Возрождение аралындағы биологиялық полигонның қызметi төндiредi. Кейбiр биологиялық агенттердiң қоршаған орта объектiлерiнде және жануарлардың организмiнде ұзақ уақыт сақталатынын ескере отырып, олардың республика мен басқа да шектес мемлекеттер аумағына таралуының нақты қатерi бар. Возрождение аралында оба, күйiк және туляремия сияқты өте қауiптi жұқпалы аурулардың табиғи-ошақ аймақтары болуы мүмкiн.

1.Қазақстандағы радиоактивтi ластау көздеріне нелер жатады?

2. Арал теңiзiндегi Возрождение аралындағы биологиялық полигонның әсері қандай?

3. Химиялық заттардың арасында Қазақстанда ерекше қауiптiлеріне қайсылары жатады?