Контаминация құбылысының лингвистикалық сипаты

Жазушы кейде фразеологиялық сөз орамдарының лексикалық құрамын, семантикалық құрылымын қайта жаңғырту мақсатында оның әсер-ықпалын күшейте түсу үшін, фразеологиялық тіркестерге жаңа бір көркемдік эстетикалық сапа беру жолында олардың мағынасы бір-бірімен тоғысып, лексикалық құрамдары жымдасып жататын контаминация тәсілін қолданады.

М.Әуезов шығармаларында фразеологизмдерді, мақал-мәтелдерді өзгертпей сол күйінде қолдану да жиі ұшырасады. Мысалы:

Фразеологиялық тіркестердің окказионалдану барысында мақсатсыз ауытқуының мынадай себептерін анықтадық:

1) Тіліміздегі қалыпты фразеологиялық тіркестердің құрамына көнерген сөздерді, жаргондарды, ауызекі сөйлеудегі қарапайым сөздерді, диалектілерді, сирек кездесетін мағынасы түсініксіз көмескі сөздерді енгізуден туындайтын сәтсіздіктер;

2) Әбден дағдыға айналған фразеологизмдерді жаңарту мақсатында сәтсіз шығатын тіркестер;

3) Қалыпты фразеологиялық тіркес компоненттерін дыбыстық үндестікке, стильдік сәйкестікке, өлең талаптарына икемдеу үшін ауыстырудағы мақсатсыз ауытқулар.

Тұрақты тіркестердің нормадан мақсатты, мақсатсыз ауытқулары белгілі бір стильдік реңк, дыбыстық үйлесім сияқты өзгертулермен пайда болады. Бұлардың ішінде фразеологиялық қорға мақсатты ауытқулар негізінде пайда болған жаңа фразеологиялық тіркестер өзіндік үлес қосып, олар тұрақтала келе, фразеологиялық варианттың лексикалық үлгілерін қалыптастыруы мүмкін.

Ал мақсатсыз ауытқулар қолданыс өрісінде өзіндік функциясын қалыпты, норма деңгейінде көрсете алмайтындықтан қолданыстан шығып қалып отырады.

«Фразеологизмдер өз мағынасында қолданыла келе, өзін көмкеріп тұрған әр қилы субъективтік, ситуативтік қоршауында мағынасы-мазмұны жағынан жетіле, шыңдала түседі. Фразеологизмдерді осылайша орнын тауып қолдану үлкен суреткердің ғана қолынан келеді»[25,211]

Сөйлемдегі шарасынан шыққандай тіркесі авторлық өзгеріске түскен. Жалпыхалықтық тілде көзі шарасынан шыққандай деп қолданылатын тіркестің құрамындағы көзі сөзі ықшамдалған. Бұл құбылыс тіл біліміне эллипсис деп аталады.

Халықтық үлгідегі сөз формаларын қолдану арқылы ойды бейнелі де әсерлі жеткізген. Егер сөйлемді құрамындағы тұрақты тіркестерді алып тастап құрса бұндай әсерлілікті тудыра алмаған болар еді. Сөз зергерлері фразеологизмдерді қажетті жерінде авторлық өңдеумен қолданады.

Тұрақты тіркестердің аз сөзбен терең мағына тудыра алатын қасиеті көркем шығарма кейіпкерінің бүкіл бітім-болмысын айқындауға мүмкіндік береді. Шығармашылық негізде дүниеге келген фразеологизмдер автордың шеберлігін ғана танытып қоймайды, оның халық тілінің байлығын қандай дәрежеде игергендігінің де куәсі болады. Фразеологизмдер тұрақты тіркестер болып келгенмен, жазушы сөз қолданысында әңгiме өрiсiне лайықтап тiркестердi өзгертiп қолдануы әбден мүмкін.

Фразеологиялық тұлғалар өзiндiк қолданылу ерекшелiктерiне қарай "мәтін iшiнде мәтін" жасап бiр тіркec емес eкi немесе одан да көп мағыналас фразеологизмдермен ерекше қaтap түзейдi. Мұндай жағдайда стильдiк әсер мен стильдiк бояу (контраст бояу) бiр сөйлеу iшiнде әр қырынан көрінic табады. Мәселен, мағыналас фразеологизмдер шоғыры сөйлеушi мен айтушының ойын жеткiзуде таптырмайтын мәнерлiлiк туғызады.

Tұрақты тіркестep кейiпкер сезiмiн, көңіл-күйін, хал-­жағдайын ерекше әсермен жеткiзуге қызмет етедi.

- Бiр контексте осылай тұрақты тiркестердi шоғырымен бере бiлуiн;

- сол арқылы кейiпкерге мiнездеме беруiн;

- кейiпкерлердiң көңiл-күйiн көрсетуін;

- тұрмысын бейнелеуiн автордың өзiне тән стильдiк тәсілі деп есептеймiз. Бiр сөйлемдiк контексте бес-алты тұрақты тiркестердiң басын құрап, тұжырымды түйiн түюi - автордың халық тiлiн терең меңгерiп, оны орынды қолдана бiлу шеберлiгi.

Тұрақты тіркестердің аз сөзбен терең мағына тудыра алатын қасиеті көркем шығарма кейіпкерінің бүкіл бітім-болмысын айқындауға мүмкіндік береді. Шығармашылық негізде дүниеге келген фразеологизмдер автордың шеберлігін ғана танытып қоймайды, оның халық тілінің байлығын қандай дәрежеде игергендігінің де куәсі болады. Фразеологизмдер тұрақты тіркестер болып келгенмен, жазушы сөз қолданысында әңгiме өрiсiне лайықтап тiркестердi өзгертiп қолдануы әбден мүмкін.

Ғасырлар бойы сұрыпталып, тұрақталған бай фразеология дәстүрін қолдану әрбір ақын, жазушының амалы. Солай дегенмен де әрбір суреткердің өзіне тән қолтаңбасы байқалып тұрады. Олар өздерінше фразеологизмдерді құбылтып, трансформациялап қолданады. Фразеологизмдерді түрлендірудің бір түрі – сиыстыру. Сиыстыру құбылысының бір түрі контаминация деп аталатынын жоғарыда айтып кеттік.

Тілдегі фразеологизмдер құрамынан мынадай құбылыстар көрініс тауып жатады: мағынасы жақын екі тұрақты тіркес бір-біріне кірігіп кетіп, жаңа үшінші бір тіркесті тудырады. Осы құбылысты тіл білімінде контаминация деп айтамыз. Біз бұл тараушамызда Мәшһүр-Жүсіп шығармалары тіліндегі фразеологиялық бірліктердің осы контаминация құбылысымен байланысын қарастырамыз.

А.М.Бабкин фразеологиялық контаминация семантикалық жағынан мәндес фразеологизмдердің бірігуі деп түсіндіреді. Ғалымның ойынша, фразеологиялық контаминацияның жаңа бір фразеологиялық бірліктің пайда болуына себеп – олардың (қосылатын бірліктердің) мәндес келуі болып табылады.

Қазақ тіл білімі бойынша фразеологизмдерді контаминациямен байланысы, қатысы жағынан қарастырған ғалымдар қатарына Е.Қ.Жұбанов, С.М.Исаев, Н.Уәлиұлы, Г.Қосымоваларды жатқызамыз.

Е.Қ.Жұбанов:

«Еркектей, қыз да болса, сұлу Баян,

Өлтіріп Қодар құлды намыс алды

(Дербісалин, 50-б.).

Осындағы «намыс алды» деген тіркестіліміздегі «кек алу» және «намысты жібермеу» типіндегі екі фразадан контаминация жолымен жасалып отыр.

Сол секілді, Березин нұсқасындағы «қадам қойды» деген тіркес бар:

Екі бай бір-біріне қадам қойды (56-б.).

Біздіңше бұл «ат қою» және «қадам басу» болып келетін екі тіркестің контаминациясы (Салыстыр: Сарыбай оған таман қадам басқан… 56-б, Березин нұсқасы).

Осы нұсқадағы тағы да «жарыс қойды» түріндегі тіркесуді кездестіреміз:

Екі мырза елге таман жарыс қойды.

Бұны да біз «жарыс салу» және «ат қою» секілді фразалардың аралығынан шыққан деп білеміз» [28, 128 б.],- деп көрсетеді. Ғалым мұнда екі фразалық тіркестің сыйысуы арқылы жаңа тіркестің пайда болғандығын дәлелдесе, бұлардан басқа да контаминацияға ұшыраған сөйлемдер деп төмендегідей сөз тіркестерін көрсетеді: Тіл алмау – сөзіне нанбау//тілге нанбау; Назалану – қапа болу, наза болу; Мазаны алу – тынышы кету//тынышын алу; Шаш ал десе, бас алу – бас кесу [28, 128-129 б.б.]. Ғалым соңғы бас алу, бас кесу тіркесі контаминацияың жаңа типі деп көрсетеді [28, 129 б.]. Сондай-ақ контаминация тек сөз тіркесінің аралығында ғана емес, фразалық қос сөздердің құрамында да болатын тәрізді деп шамалайды. Оған мысал ретінде, қазақ тіліндегі «ойран-ботқа» және «опыр-топыр» сияқты семантикалық жақындығы бар қос сөздерден жырдың тілінде «ойран-топыр» түріндегі генадис жасалған:

Астын-үстін боран қыл ойран-топыр ( Березин).

Демек, бұнда екі қос сөздердің бір-бір сыңарлары өзара біріккен. Ойран ботқа – опыр-топыр//ойран топыр [28, 129-130 б.б.].

Байқап отырғанымыздай, ғалым көптеген контаминацияланған сөз тіркестерінің жасалу жолдарын сөз етумен қатар, контаминацияланудың жаңа бір қырын, яғни қос сөздер арқылы контаминациялану жолын көрсетеді.

С.М.Исаев контаминациялану жолымен қалыптасқан фразеологизмдер жайлы, олардың жасалуы мен тіркесу қабілеті жайлы айта келіп: «қандай да сөздің болмасын тіркесу қабілеті қанша кең болса да, кез келген екінші сөзбен тіркесе, қосақтала бермейді. Мұндай тіркесу шектеулілігі, әсіресе, тұрақты тіркестерде айқын сезіледі, өйткені фразеология белгілі бір мағынада ғана қолданылатын, өзара бөліп-жаруға келмейтін грамматикалық басқаша өзгеріске көнбейтін, ежелден қалыптасып орныққан, дайын сөз тізбектері.

Осыған қарамастан тілдің даму барысында жаңа ұғымды, ойды білдіру үшін, болмаса басқа экспрессивті-модальды мән қосу үшін кейде тіркесудің қалыптасқан белгілі шеңбері сақталмай, бір сөз бұрын тіркеспеген екінші сөзбен тіркесіп, жаңа сөз тіркесі жасалатыны көптеген тілдерде ұшырасады. Осындай жаңа тіркестердің басқаларынан оқшауырақ бір түрі – контаминация арқылы жасалған жаңа тіркестер», [17, 77б.] - деп, бұндай тіркестер қатарына тауы қайту сияқты фразологизмді жатқызуға болатындығын айтады.

Н.Уәлиұлы тіл біліміндегі контаминация құбылысын фразеологиялық нормамен байланысты қарастырады. Ғалым: «Фразеологизмдердің лексикалық құрамын жаймалап қолданудағы ерекше бір тәсіл – екі бөлек фразеологизмдердің кейбір сыңарларын, әсіресе, қайталанатындарын түсіру арқылы бір бүтін етіп жұмсау. Мысалы, сөйлеу дағдысында шыбын жан, қу жан тәрізді фразеологиялық түйдек кейбір фразеологиялық орамдармен сыйыстырыла жұмсалып, фразеологиялық бір бүтінге айнала бастайды» [20, 52-53 б.б.], - деп оған мынадай мысал келтіреді: Ей Қыдырбай, жылаған мен жаны күйген бүгін кеп тұрған. Біз қу жанды шүберекке түйіп кеп тұрмыз, білдің бе? Сен де шараңнан аса берме (М.Әуезов). Бұл мысалдағы берілген қу жанды шүберекке түю мынандай екі тұрақты тіркестің сыйысуы арқылы жасалған: қу жанын қоярға жер таппау + шыбын жанын шүберекке түю.

Г.Қосымова фразеологиялық контаминация туралы былай дейді:

«Фразеологиялық контаминация (әлемдік тіл білімінде осылай аталып жүр) екі немесе бірнеше фразеологизмдердің ықшамдалып кірігуінен жасалады. Яғни мағыналары жақын фразеологиялық тіркестердің біреуінің бір компоненті мен екіншісінің бір компоненті өзара кірігеді.

Контаминациялық жолмен жасалынған тіркестер жырда жиі ұшырасады, олардың төмендегідей түрлері бар», - деп фразеологиялық контаминацияларды мына секілді мағыналық топтарға бөліп көрсетеді:

1) мағыналары жуық және құрылысы бірдей тіркестерден ықшамдалып жасалынған фразеологизмдер:

Қарашаш пен Сәулеге

Баласы тілек салыпты («Ақсауыт»).

Тілек салды – қолқа салды+тілек айтты.

2) мағыналары да, құрылымдары да әр басқа тіркестерден жасалған фразеологизмдер:

Кеудеден жаның кеткенше

Қолдан берме арыңды («Ақсауыт»).

Осы келтірілген мысалда контаминация деп танығандарымыз: арыңды қолдан берме – арын сақтады+намысты қолдан бермеді.

3) мағыналары жуық, құрылымдары әр басқа фразеологизмдердің контаминациясы:

Қалмақша әзіл, білем сөз қатысты («Ақсауыт»).

4) құрылымдары біртектес, мағыналары басқа-басқа фразеологизмдердің контаминациясы:

Адам болып ер жетсе,

Өзімнің соғар таяғы («Қобыланды») [29, 44-45 б.б.].

Ғалым әрі қарай контаминацияланған фразеологизмдердің өзіне тән ерекшеліктері болатыны және олардың әрқайсысының стильдік реңкі болып, олар бірінің орнына бірі жүре бермейтіндігі жайлы сөз қозғайды [29, 45-46 б.б.].

Біздің саралауымызша, контаминация мағыналас екі фразалық тіркестерді біріктіру арқылы олардан экспрессивтік бояуы күштірек үшінші бір фразеологиялық бірлікті қалыптастырады. Бұл жерде тағы да тілдік субъект мәселесі бірінші орынға шығады. Өйткені экспрессивтік бояуды күшейту сөйлеуші мақсатынан туындайтындығы белгілі. Мысалы, Білгендердің айтқаны көкірегіне кірмейді. Өз пайдасын білмейді, сүйегі жаман болған соң (М.Ж) деген сөйлемдегі айтқаны көкірегіне кірмейді тіркесін алайық, бұл тіркес мағыналас, синонимдес, варианттас экспрессивті екі тіркестің кірігуінен (сыйысуынан) пайда болған деп шамалаймыз. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігінде аталмыш тіркес реестрде былай деп көрсетіліп, келесідей мағына берілген: АЙТҚАНЫ КӨКІРЕГІНЕ [КӨКЕЙІНЕ] КІРМЕДІ [ҚОНБАДЫ]. Айтқан сөз құлағына кіріп, зердесіне ұяламайды; түсінбейді; миына қонбайды (Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі).

Сонда бұл фразеологиялық тіркес мағыналас, синонимдес, варианттас мынадай екі тіркестердің негізінде пайда болған: Айтқаны көкірегіне кірмеді, көкейіне қонбады.

Контаминациялану арқылы қалыптасатын бірліктер синонимдес, варианттас тіркестер, тіпті кейде мағынасы алшақ фразеологиялық бірліктер негізінде де фразеологиялық тіркестер де пайда болады.

Сайрайсың түні бойы ауыз жаппай,

Қонасың сабырсыздан әрбір шаққа-ай!

Жетпестен бір мұратқа мың сөйлейсің,

Сол үшін қалып тұрсың мұрат таппай!(Ітом. 26).

Мұрат таппай – мұратқа жету+ орын табу.

Ауызыңды, ақылың болса, жабар едің.

Үндемей сабыр қылып бағар едің(Ітом. 26).

Сабыр қылып бағар едің– сабыр ету+ ауыз бағу.

Қыран құс – көңіл ашар, жүйрік тазы

Жігітті мұңайтады малдың азы.

Әркім-ақ жамандыққа көңіл берді.

Тыятын болмаған соң муфти қазы(І том, 28).

Көңіл берді – көңіл қойды//көңіл бұрды//көңіл бөлді + сөз берді, сөзінде тұрды. КӨҢІЛ АУДАРДЫ [БӨЛДІ, БҰРДЫ, ҚОЙДЫ] Назар, зер салды. СӨЗ БЕРДІ Уәде берді; уәде-серт байласты(Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі).

Білімге жабысайық көңіл қойып,

Ерлердің жұмысына жүрмін тойып.

Болмаса бір құдайдан үміт-қуат,

Залымдар көзімізді алар ойып(І том, 30).

Көңіл қойып – көңіл бөлді//көңіл аударды// көңіл бөлді + ден қою. ДЕН ҚОЙДЫ Назар аударды, ықылас қойды; ілтипат көрсетті, көңіл бөлді; бой ұрды.

«Жау қайда жар астында» деген сөз бар,

Аяқты баспа қадам байқамастан.

Көз тігіп қарағанмен көңіл бермес,

Не пайда нұр сипатты сүмбіл шаштан(І том, 29).

Көңіл бермес – көңіл қоймады//көңіл бұрмады//көңіл қоймады+ сөз бермеді. Бұл фразеологизмдер фразеологиялық сөздікте көрсетілмегенімен, білдіретін мағынасы жоғарыда берілген фразеологизмге қарама-қарсы болып келеді. Көңіл қоймады//көңіл бұрмады//көңіл қоймады дегендерді қарамау, назар аудармау, зер салмау деп, сөз бермес дегенді уәде бермеу, уәде-серт байласпау деп түсінеміз. Болымсыздық етістігінің – ма, ме; - ба, бе; -па, пе жұрнақтары арқылы жасалған. Сонымен бұл жолдарда көңіл бермес деген көңіл берді дегенге антоним ретінде қолданылып тұр. Көңіл бермес – көңіл қоймау + сөз бермеу.

Жігіттер, жақсы қайда үлгі шашқан,

Жүдеген мұңлылардың көзін ашқан.

Анау озық, мен кейін қаламын деп,

Көз салып бірін-бірін шамаласқан( І том, 29).

Үлгі шашқан – үлгі көрсету + нұр шашу. Үлгі көрсету дегеніміздің мағынасы түсінікті. Басқаға үлгі болу, жағымды іс-әрекетімен басқаға тәрбие бере алатындай болу. Фразеологиялық сөздікте үлгі көрсету деген тіркесті бермеген. Бірақ осы мағынаны білдіретін нұсқа қылды және өнеге алды деген фразеологизмдер бар. НҰСҚА ҚЫЛДЫ Үлгі етті; өнеге тұтты деп көрсетілген. ӨНЕГЕ [ТӘЛІМ, ҮЛГІ] АЛДЫ [ТҰТТЫ] Үйренді, нұсқа алды. Ал қазақ тілінде нұр сөзімен байланысты фразеологизмдер өте көп. Соларды фразеологизмдер сөздігінен келтіре кетсек:

НҰР ЖАЙНАДЫ Құлпырды, жарқырады, шешек ата түрленді.

НҰР ЖАУДЫ Басына бақыт қонды; құт-береке болды.

НҰР ЖАУСЫН Бақытты бол деген мағынадағы алғыс-тілек.

НҰРЛЫ СӨЗ Жақсы, ақылды сөз.

НҰРЛЫ АҚЫЛ Зердесі терең ой-таным.

НҰР ҮСТІНЕН НҰР Тіпті жақсы, өте тамаша, жақсылық үстіне жақсылық.

НҰР ШАШТЫ Сәулеленді, жайнады; шұғыласына бөледі.

Сонда ханы нөкерге жарлық шашты:

-Бара сала қоймаңдар суға басты!

Сол судан ішкендерің бізге ере алмай,

Қаларсың жер бауырлап, құшып тасты(«Шайтанның саудасы» 12).

Жарлық шашты = жарлық етті//жалық шығарды + нұрын шашты. Бұнда жарлық шаштының экспрессиясы өте жоғары болып тұр.

Дал болып, ойран көңілім сынық болып,

Мәшһүрдің құр шықпаған шыбын жаны(«Шайтанның саудасы» 245).

Көңілі сынық = көңілі пәс// көңілі түсіңкі + жүзі сынық. КӨҢІЛІ ПӘС//КӨҢІЛІ ТҮСІҢКІ көңіл-күйі жоқ, көңілсіз дегенді білдіреді. ЖҮЗІ СЫНЫҚ деген де көңілсіз, ренжіңкі мағынасында да жұмсалады. Сонымен қатар сыпайылық мағынасын да береді. Бұл жерде алғашқы ренжіңкі мағынасында жұмсалып тұрғандығы контекстен белгілі болып тұр. Бұлар өзара синоним тіркестер. Контаминацияланудың өзі мағыналары жуық тілдік бірліктердің арасында болатыны зерттеулерде дәлелденген.

Мәшһүр-Жүсіп тіліндегі жоғарыдағы нұр шашқан және жарлық шашқан деген контаминацияланған фразеологизмдердің образдылығы өте жоғары болып тұр. Ол жай ғана үлгі көрсететін жақсы адамды іздемейді, айналасына нұрын шашатын, жүдеген мұңлылардың көзін ашатын ерекше адамды іздейді.

Хайлакер стражник бейшараны,

Таба алмай кедей ақша жапа тартқан.

Ұлыққа кімнің аузы жете берер,

Осындай жұмыстар бар жанға батқан(І том, 33).

Жапа тартқан – жапа шегу + жаза тарту. Жапа шегу мен жаза тарту синоним болып келеді. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігінде жазаға ұшырады деп берілген. ЖАЗАҒА ҰШЫРАДЫ [ТАРТЫЛДЫ] // ЖАЗАСЫН [ЖАЗА] ТАРТТЫ Айып- сыбағасын, сазайын алды.

Мойнына жіңішкенің әбден мініп,

Секірген шайтанымен көңілі тынып.

Бозарған сұр жыландай іші зарлы.

Сүзектен тұрған жандай өңі сынып(І том, 38).

Көңілі тынып – көңілі басылды + жаны тыну. Өңі сынып – өңі қашу + жүзі сыну(жүзі сыныңқы). КӨҢІЛІ БАСЫЛДЫ Жайланды, іштей тебіренуі басылды. Жаны тынды деген жаны жайланды дегеннің синонимі. ЖАНЫ ЖАЙЛАНДЫ [ЖУАСЫДЫ, КІРДІ, ЖАЙ ТАПТЫ, САЯ ТАПТЫ] Көңілі орнықты, тыншыды, көңілі көншіді(Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі).

ЖҮЗІ [ӨҢІ] СЫНЫҚ

1. Сыпайы, инабатты, ұятты. Мысалы: Жүзі сынық жақсы жан екен.

2. Бет ажары бәсең, көңілдері төмен, бірдеңеден беті қайтқан. Мысалы: Бәрінің мойындарына су құйылғандай, жүздері сынық, кімге өкпелеп, кімге килігерін білмейді.

Мәшһүр-Жүсіптің «Бозарған сұр жыландай іші зарлы. Сүзектен тұрған жандай өңі сынып» дегенінде бет ажары бәсең, көңілдері төмен, бірдеңеден беті қайтқан деген мағына бар.

Өлгенше жеуден аузын тыймас болды,

Еш досқа, туысқанға қимас болды.

Соншама семіздігі шектен асты,

Отырған ойларына сыймас болды(І том, 49).

Аузын тыймас – тамақтан тыйылмау + аузы босамау. Аузын тыймады деген аузын жаппады деген мағына да қолданылады. Берілген контексте тамаққа байланысты, тура мағынасында қолданылып тұр. Шектен асты – шектен тыс + шамадан асу (шамадан тыс). ШАМАДАН ТЫС [ТЫСҚАРЫ] Белгілі мөлшерден артық. ШЕКТЕН АСТЫ [ШЫҚТЫ] Асқынды, шамадан тыс кетті.

Жалғанда бір ұшырмай айт пен тойға,

Құса боп түсіп кеттім ұзын ойға.

Бес жерде оннан бірі кем тұрған жас,

Аман жетсе, аманат осы «қойға» .

Ұзын ой – тұңғиық ой// түпсіз ой// терең ой. Тілімізде терең білді деген фразеологизм бар. ТЕРЕҢ БІЛДІ Жете бойлап барып таныды. Ұзын ойдың артында белгілі бір мөлшерде терең білу бар.

Біз жоғарыда келтірілген мысалдарды «Тірлікте көп жасағандықтан көрген бір тамашамыз» кітабынан келтірдік. Мәшһүр-Жүсіптің келесі бір кітабы «Сарыарқаның кімдікі екендігі» кітабында да контаминацияланған фразеологизмдерді табуға болады. Мысалы:

Бір әріп, қылдан тайып, айтсақ өзге,

Абақты, бұйырылады даяр бізге.

Өзіміз не болсақ деп тіленген,

Сөйленіп өзімізден шыққан сөзге»( І том, 66).

Қылдан тайып - тура жолдан таю//жолдан таю + қара қылды қақ жару. Өлеңнің контексіне көз жүгіртсек, онда егер тура жолдан тайса абақтының бұйыратыны айтылады. Жан-жаққа мойын бұрмай тура жолда жүру, екінші жағынан, белгілі мөлшерде адамның әділдігіне де байланысты. Халықтық қолданыстағы қара қылды қақ жару әділдік дегенді білдіреді. ҚЫЛДАН ТАЙДЫ Қате басты, жаңылды, әділдіктен кетті. ҚАРА ҚЫЛДЫ ҚАҚ ЖАРҒАН // ҚАРА ҚЫЛДЫ ҚЫРЫҚҚА БӨЛГЕН Тең таразы, әділдік туралы айтылады. ТУРА ЖОЛДАН ТАЙДЫ Дұрыс бағыттан ауытқыды. Теріс жолға түсті.

Патшаны көрмесін деп қазақ барып,

Жүрсін деп қолымызда болып ғаріп.

Жол тауып, бас білетін ерімізді,

Тірідей көмбеді ме көрге салып(І том, 68).

Көрге салып – көрге тығу // көрге көму + тозақтың отына салу// отқа салу. КӨРГЕ ТЫҚТЫ Құртты, жойды. Фразеологиялық сөздікте тозақтан құтқарды деген тіркес бар. ТОЗАҚТАН ҚҰТҚАРДЫ діни. Азап, қиыншылықтан азат етті. Ал Мәшһүр-Жүсіп өлеңіндегі көрге салу деген фразеологизмнің салу деген сыңары тозақтың отына салу дегеннен алынған деп топшылаймыз. Сонда тозақтан құтқарды - тозақтың отына салды - антонимдес.

Әшім патша Мұхаммедке арыз қылды:

Өлтірме, қалсын аман шыбын жаны!(16Т. 109б.)

Арыз қылды – арыз айту+ өтініш ету//өтініш қылу. АРЫЗ АЙТТЫ//АЙДАДЫ//ҚЫЛДЫ Өтінді, сұрады, шағынды. ӨТІНІШ ҚЫЛДЫ//ӨТІНІШ ЕТТІ//ӨТІНІШ АЙТТЫ Өтінді, сұрады. Арыз атты—өтініш айтты – синонимдес фразеологизмдер.

«Мәшһүрдің қырық алты жасында сөйлеген сөзі» деген өлеңінде:

Мәшһүрден келе жатыр өнер қайнап,

Бұлбұлдай қапастағы тұрған сайрап.

Самарқан, Бұхар, Ташкент – бәрін кезген,

Жасында бір кем отыз тәңірім айдап( І том, 72).

Өнер қайнап – өнері тасу// өнері асу + күш қайнау//күш қазандай қайнау. Қазақ тілінде «Күш қазандай қайнайды, күресуге дәрмен жоқ» деген мақал бар. Мәшһүр-Жүсіп тіліндегі өнердің қайнауы ерекше көркем сурет. Өнері жай ғана тасып тұрған жоқ, қайнап тұр. Қайнап тұрдың тасып тұрғаннан әсерлілігі өте басым. Адамның күші бойына сыймай, бұрқ-сарқ етіп қайнап тұрса, Мәшһүрдің өнері бойына сыймай қайнап тұр.

Балалар жалқау болма шабан тартып,

Ілгері ұмтыла бас, күн-күн артып.

Арқаны кедейліктің – еріншектік,

Желкеңнен жібермейді мықтап тартып(І том, 84 ).

Шабан тартып – шабан ат + кейін тарту. Шабан ат – қатты жүрмейтін, баяу жүретін ат. КЕЙІН ТАРТУ Ілгері баспау, ілгеріге ұмтылдырса, артқа қарай кету. Ақын балаларды еріншек болмауға шақырғанда, оларға шабан аттай жалқау болмау керектігін айтады. Еріншектіктен құтылып, ілгері ұмтыл, алға шық дейді. Еріншектік –тікелей жалқаулыққа апаратын жол. Ал жалқау болсаң, мал да бітпейді. Еріншек болсаң, кедейліктің арқанына тұсақталдың деген ой жатыр.

Боқ ұстасаң қолыңа жұғып қалмас,

Сыйлы қылар басыңды іске тырмыс.

Жігіттікте іс қылсаң жаннан кешіп,

Төр алдында отырып жерсің жамбас(І том, 85).

Жаннан кешіп – жан аямау + от кешу. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігінде жан аяды деген фразеологизм берілген. ЖАН АЯДЫ Хауіпке бармады; басын алып қашты. ЖАН АЯМАС 1. Айнымас, кіршіксіз, қалтқысыз берілген. 2. Хауіп-қатерден қайтпас, асқан, ерекше, нағыз. Жан аяды – жан аямас – антонимдер. ОТ КЕШІП Өмірдің ащысын көп көрді. Бұл фразеологиялық сөздікте берілген анықтама. Ал контекстегі жаннан кешу дегендегі кешудің семантикасында аздаған өзгешелік бар деп ойлаймыз. Онда өмірдің ащысын көп көргенділік деген семантика ғана бар деп айта алмаймыз. Жан аямай, от кешсең кейін құрметке бөленесің деген ой бар.

Жанға ұрттатпай, тауысып үйдегі асын,

Көп сөйлеумен қатырар байдың басын.

Кіршіксіз қып ұстайтын қатын қайда,

Бала түгіл байының үсті-басын(І том, 87).

Жанға ұрттатпай – жанға жуымау + су ұрттатпау. Су ұрттатпау дегеніміз ешкімге дәм татырмау, қара су да бермеу. Жанға жуымау дегеніміз ешкімге жоламау, ешкімнің қасына жоламау деген мағынада.

Әңгіме боп мұнымен бұл сөз тұрсын,

Неше кеңес қандырар құлақ құрышын.

Төрт-бес қағаз әріптен оқыдым деп,

Иттің көбі кетірді құлақ тынышын(І том, 103).

Құлақ тынышын – құлақты жеу+ тынышын алу//тынышын кетіру.

Күншілдік бір есекке тиеп артқан.

Жібек, кендір арқанмен буып тартқан.

Базарға мұнан бұрын көп барғанмын.

Жерім жоқ бұл саудадан залал тартқан(І том, 189).

Залал тартқан – зиян шекті + жаза тартқан//жапа тартқан. ЗАЛАЛ [ЗИЯН] ЖАСАДЫ [КЕЛДІ, КЕЛТІРДІ, КӨРДІ, ТИГІЗДІ, ТИДІ] // ЗИЯН ШЕКТІ Қиянат көрді, кедергісі, кесірі болды; обалы болды, обалына қалды; шығындады. Жапа тарту дегеніміз жазаға ұшырау, жаза шегу.

Контаминацияланаған фразеологизмдер түрлі жолдармен ықшамдалған. Қаламгер тіліндегі контаминацияланған фразеологизмдердің үш түрлі ықшамдалу жолы бар. Олар:

1. 
   мағыналары жуық және құрылысы бірдей тіркестердің ықшамдалуы. Ондай фразеологизмдерге мысал ретінде мына өлең жолдарындағы тіркестерді көрсетуімізге болады.
   

Ерлердің жұмысына жүрмін тойып.

Болмаса бір құдайдан үміт-қуат,

Залымдар көзімізді алар ойып(І том, 30).

Көңіл қойып – көңіл бөлді//көңіл аударды// көңіл бөлді + ден қойды.

Хайлакер стражник бейшараны,

Таба алмай кедей ақша жапа тартқан.

Ұлыққа кімнің аузы жете берер,

Осындай жұмыстар бар жанға батқан(І том, 33).

Жапа тартқан – жапа шегу + жаза тарту. Жапа шегу мен жаза тарту синоним болып келеді.

2. 
   мағыналары да, құрылымдары да әр басқа тіркестерден жасалған фразеологизмдер:
   

Бұлбұлдай қапастағы тұрған сайрап.

Самарқан, Бұхар, Ташкент – бәрін кезген,

Жасында бір кем отыз тәңірім айдап( І том, 72).

Осы келтірілген мысалда контаминация деп танығандарымыз: өнер қайнап – өнері тасу +кек қайнады// күш қайнау//күш қазандай қайнау. КЕК ҚАЙНАДЫ Қаһарына мінді, кек қысты, өш қысты.

3. 
   мағыналары жуық, құрылымдары әр басқа фразеологизмдердің контаминациясы:
   

Үндемей сабыр қылып бағар едің(Ітом. 26).

Сабыр қылып бағар едің– сабыр түбі сары алтын + ауыз бағу.

Қалмақша әзіл, білем сөз қатысты.

4. 
   құрылымдары біртектес, мағыналары басқа-басқа фразеологизмдердің контаминациясы:
   

Абақты, бұйырылады даяр бізге.

Өзіміз не болсақ деп тіленген,

Сөйленіп өзімізден шыққан сөзге( І том, 66).

Қылдан тайып - Тура жолдан таю//жолдан таю + Қара қылды қақ жарған//Қара қылды қырыққа бөлген. ТУРА ЖОЛДАН ТАЮ Дұрыс бағыттан ауытқу. ҚАРА ҚЫЛДЫ ҚАҚ ЖАРҒАН//ҚАРА ҚЫЛДЫ ҚЫРЫҚҚА БӨЛГЕН Тең таразы, әділдік туралы айтылады.

Қолыма бейсенбі күн қалам тұттым,

Нұсқадан тәржімелеп, естіп ұқтым(12том,12).

Қалам тұттым = қалам ұстау + ораза тұту.

Исламның бес парызы: біреуі – иман,

Жақсы екен тірілікте нәпсі тыйған.

Қазаққа ғазатлық жоқ осы күнде

Қажы бару, осы күнде жанын қиған(12том,20).

Жанын қиған =жанын беру +өмірін қию.

Таңдайына жабысып тілі қатып,

Бір ұрттам су таба алмай, көзін сатып.

Аяқ басып жүруге дәрмені жоқ,

Айдалада әлсіреп қалды жатып(12том,46).

Көзін сатып = көзін сүзу+ арын сату// ұятын сату. КӨЗІН СҮЗДІ Қысылып төмен қарады және Телмірді; дәме етті деген мағыналарда жұмсалады. АРЫН АЯҚҚА БАСТЫ//АРЫН САТТЫ(ТӨКТІ) Кісілігіне кір келтірді, қорлады, ұятқа қалдырды; арын сату, кейде бедел салу мағынасында да қолданылады.

Жаратқан құдайына көңілі кетіп,

Шыбын жанын жолына құрбан етіп.

Қажылардың ихрамды байлайтұғын-

Тақалғанда орнына жаңа жетіп( 12том, 50).

Көңілі кетіп =көңілі ауу//көңілі құлау// көңілін аудару + есі кету.

Бір жолға тәуекел деп басты байлап,

Жөнелді ықтиярсыз Тәңірім айдап.

Екі-үш күнде ас пісіртіп, кір жуғызып,

Жүретін жол азығын алды сайлап(12том,61).

Басты байлап =басын тігіп + тәуекелге бел байлап. БАС ТІКТІ(ҚИДЫ)//БАСЫН АЖАЛҒА (БӘЙГЕГЕ, ӨЛІМГЕ) ТІКТІ Жанын пида, құрбан етті: нар тәуекел етті; саудаға салды. ТӘУЕКЕЛГЕ БЕЛ БАЙЛАДЫ (БУДЫ) // ТӘУЕКЕЛ ҚЫЛДЫ // ТӘУЕКЕЛГЕ САЛДЫ // ТӘУЕКЕЛДІҢ КЕМЕСІНЕ МІНДІ Қиындықты мойынға алып, неге де болса да көнді.

Түнде көрген түсі ойға түсіп,

Ағасының жоруымен көңілі өсіп,

Мұхамедті көргеннен болып іңкәр:

«Арманым жоқ болады, бұл маған болса несіп!»(12том,114).

Көңілі өсіп =көңілі көтерілу//көңілге нұр құйылды + мерейі өсу// мерейі үстем болу//мейманасы асты. МЕРЕЙІ ӨСУ// МЕРЕЙІ ҮСТЕМ БОЛУ\\ МЕЙМАНАСЫ АСТЫ Асып-тасыды, көңілі өсіп масаттанды.

КӨҢІЛІ КӨТЕРІЛУ//КӨҢІЛГЕ НҰР ҚҰЙЫЛДЫ Шаттанды, бақытқа кенелді.

Мәшһүр-Жүсіп тіліндегі контаминацияланған фразеологизмдердің өзіне тән ерекшеліктері бар екендігін байқадық. Және олардың әрқайсысының стильдік реңкі бар. Олар барлық жағдайда бірінің орнына бірі жүре бермейді. Әрқайсының контексте қолданылатын орны бар. Қаламгер контаминацияланған фразеологизмдерге түрлі стильдік қызмет жүктеген.