Контаминация құбылысының лингвистикалық сипаты

Контаминация құбылысының ассимиляциядан айырмашылығы, ассимиляция тілдегі дыбыстық жүйеге ғана қатысты құбылыс болса, контаминация бүкіл тіл жүйесіне тән. Солай болғандықтан оның деңгейлік сипаты басым, яғни контаминациялану құбылысы арқылы тілдің әр деңгейіне қатысты бірліктер пайда болады. Сөз, тұрақты тіркестер лексика деңгейіне қатысты болса, сөз тіркесі синтаксистік жүйенің бірлігі болып саналады. Сөйлем, бірыңғай мүшелі жай сөйлемдер, құрмалас сөйлемдер синтаксис деңгейінің қатысымдық бірліктеріне жатады.

Қазақ тілінде сөз ортасында келген дыбыстар ішінде өзгеріске түсетіндердің бірі – үнді дауыссыздар. Ескеретін жай, дауыссыздардың редукциялануы негізінен, ауызекі сөйлеу тіліне тән құбылыс. Мысалы,

Қысаңдардың көмескілігі сонша, сөздің құрамында да түсіп қалып жатады. Орфографиялық сөздіктің соңғы басылымдарда жасмық, мәкрүк болып келді. Тіпті мағына сөзі көпке дейін мағына түрде жазылғаны белгілі. Бұдан шығатын қорытынды қысаң дауыстылар – протеза, редукцияға бейім дыбыстар.

Көркем шығарма тілінің ұйқасымдылығына, тартымдылығына қызмет ететін синтаксистік-стильдік тәсілдердің бірі – парцелляция құбылысы, яғни сөйлем ішінде айтылуы тиіс бір сөздің немесе сөйлем мүшесінің сөйлемнен оқшау, өз алдына жеке сөйлем ретінде берілуі. Қазақ тіл білімінің негізін қалаушы көрнекті ғалым А.Байтұрсынұлы мұндай құрылымдарды «іргелес сөйлем» деп атайды [12,30].

Қазақ тіл білімінде бұл құбылысқа мынадай анықтамалар беріліп жүр:

«Парцелляция дегеніміз – фразаны (ойды, сөйлемді) бөлшектеп, соған қатысты бір сөзді не тексті жеке өз алдына аулақтатып орналастыру» [16,118].

Жалпы сөйлем мүшесі де, сөз тіркесі де, құрмалас сөйлемнің әрбір сыңары да тек сөйлемде ғана қолданылады. Олар сөйлемнің ішінде ғана қызметке ие болады да, жеке-жеке тұрып, ондай қызметке ие бола алмайды.

Әдетте жай сөйлем мен қосалқы синтаксистік топтың негізгі айырмашылығы - бірінің дербестігі, екіншісінің дербессіздігі. Сонда қосалқы синтаксистік топтар өз алдына оқшау қалпында синтаксистік объектіге арнайы жата қоймайтын категория болып шығады. Ол синтаксистік топтар тек басқа, яғни алдыңғы сөйлемнің ажырамас бір бөлігі немесе соны жан-жақты айқындайтын категория ретінде қолданылады.

Парцелляция жеке сөзді, сөз тіркесті, сөйлемді болып, өзі қатысты сөйлемнің, біріншіден, айрылмас бір бөлшегі іспеттес, екіншіден, мағыналық жағынан тиянақтаушы, үшіншіден, сөйлемнің өн бойына, не жеке бір мүшелігіне қатыстылығы, төртіншіден, бірақ ол қатысты сөздермен әдеттегі айқындауыштар сияқты тұлғалық жағынан кейде ұқсас, кейде ұқсас еместігімен де ерекшеленеді.

Ешкімге, ешнәрсеге мұқтаж болмайды. Бітті, бітті, жоқ, жоқ(11том, 228).

Сөйлеуші сөз қолданысы кезінде өзінің жеткізер ойын өз мақсатына сай кейде қысқа әрі нұсқа беруге тырысады да, сөйлеу актісін жеңілдетеді. Зерттеу еңбектерден байқағанымыздай, бұл құбылыс тілдің барлық деңгейінде кездеседі. «Қысқа, ықшам қолданыстарға фонетикадағы ассимиляция, редукция құбылысы, синтаксистегі парцелляция, эллипсис және біз қарастырып отырған контаминация құбылыстары жатады. Мәселен,

Келтірілген сөйлемдердегі айқындалған сөздер осы құбылыстарға жатады. Парцелляцияның контаминациядан айырмашылығы сөйлеу барысында, бұл құбылыстардың қай-қайсысын алсақ та, жеке сөз, ары кеткенде сөз тіркесі бойында жүзеге асады, ал контаминацияда екі сөз тіркесі немесе екі сөйлем бірігіп, бір тұтастыққа айналады.

Тіл жүйесінде ықшамдалу құбылысының бірнеше тәсілі бар. Соның бірі біз қарастырып отырған контаминацияға ұқсас синкретизм тәсілі болып табылады. Синкретизм құбылысы тілдің барлық саласынан дерлік (лексика, грамматика, синтаксис), яғни қызметі әртүрлі сөздер мен грамматикалық формалардың тілдің даму барысында тұлғалас келуі ерекше орын алатыны байқалады. Десек те синкретизм құбылысы жоғарыда көрсетілген тілдік деңгейде әртүрлі тұлғада көрініс табады. Яғни олардың өзіндік ерекшеліктері бар. Себебі контаминацияның да деңгейлік сипаты бар екендігіне зерттеу барысында көз жеткіздік.

Синкретизм сөзінің беретін мағынасы шет тілдер сөздігінде қосылу, біріктіру, бірлестіру мағынасындағы грек сөзі екендігі жайлы айтыла келіп, оның екі түрлі мағынасы берілген:

1) қандай да бір нәрсенің жетілмеген алғашқы қалпын сипаттаушы бірліктердің бөлінбейтіндігі. Мысалы, билеу, өлең айту және ән бір бүтін болып қолданылған алғашқы өнер синкретизмі;

2) әр текті элементтерді қосу, араластыру.

Тіл білімінде синкретизмге берілген анықтамалар көп. Олардың бәрінің басын біріктіріп тұрған мынадай ортақ белгілері бар:

1) тіл жүйесінде бөлек екі немесе одан да көп семантикалық белгінің бір формада қатар көрініс табуы;

2) грамматикалық категориялары әртүрлі сөздердің тілдің даму барысында бір формада жұмсалуы;

3) қосу, біріктіру, бірлестіру;

4) сонымен бірге, синкретизм құбылысы тек тілдік қана құбылыс емес. Ол басқа да ғылымдарда, атап айтқанда, философияда, өнерде, әдебиетте, дінтануда т.б. көптеген ғылымдарда кездеседі.

Синкретизм – кең мағынада мәдени шығармашылық түрлерінің, яғни өнердегі тек пен түр, жанрлардың және олардың жанрлық түрлерінің о баста бөлінбей, бірлікте болғанын білдіреді.

Қазақ тіл білімінде синкретизм құбылысы тарихи лексикология, тарихи морфология тұрғысынан академик Ә.Т.Қайдар, профессор Е.З.Қажыбеков, М.Т.Томанов секілді ғалымдар тарапынан сипатталды. Зерттеушілер ертеде есім сөздердің де, етістіктің де қызметін жарыса атқарған синкретті түбірлерді зерттеу еңбектерінің нысаны етіп, синкретті көне түбірлердің бүкіл түркі тілдеріне ортақ екенін тарихи-салыстырмалы әдіспен дәлелдейді.

Деривация дегеніміз – тілдік бірліктердің құрылым түзу процестері. Бұл процестер адамның сөйлеу әрекетімен тығыз байланысты, яғни деривациялық процестер сөйлеу әрекеті кезінде жүреді. Бұны тікелей бақылау мүмкін емес. Осыған байланысты тілді зерттеуші деривациялық модельдерді құрған кезде жанама деректерге сүйенуге мәжбүр болады. Жанама дерек деп отырғанымыз – мәтін. Яғни, деривацияның объектісі сөйлеу әрекетінің өзі емес, нәтижесі [18, 83 б.]. Деривация дегеніміз – синтагмалық құбылыс, сондықтан онда деңгейлік тілдік бірліктер емес, сөйлеу бірліктері талдауға түседі. Тілдегі синтаксистік, семантикалық және прагматикалық ережелер бір-бірімен өте тығыз байланыста болады. Тілдің жүйесін толық білу үшін бұларды жеке қарастыру жеткіліксіз.

Ғылыми зерттеулердің кез келген басқа объектілері (нысандары) сияқты тіл де әр қырынан қарастырыла алады және қарастырылып келеді де. Тілді тек таңбалар жүйесі деп түсіну бүгінде ескірді. Оны тіл сөйлеу процестерін жүзеге асырушы ерекше бір кешен деп қарау бүгінде тіл білімінде мықтап орныға бастады.

Тілдік фактілерді экстралингвистикалық және қатысымдық ортада қарастыру тілдің сөйлеу кезіндегі қолданылуымен тығыз байланысты. Жеке жалаң тұрған сөйлемді емес, сөйлеу үстіндегі сөйлемді (лебізді) зерттеу синтаксисте жаңа теориялардың қалыптасуына негіз болды. Оның өзі тіл ғылымының қазіргі талаптарына толық жауап беретіндей болуы шарт. Осындай талаптардан туындап, тіл ғылымдарының тарихында кейінірек қалыптасқан теориялардың бірі – осы деривация.

Синтаксистік деривация құбылысының теориялық негізін қалауға ат салысқан ғалымдардың ішінен Е.Курилович пен Ш.Баллиден өзге Н.Хомскийді, И.П.Располовты, С.Н.Сычеваны, В.С.Храковскийді, О.И.Москольскаяны, В.Б.Касевичті, Л.Теньерді, Л.Н.Мурзинді, Н.К.Турниязовты және т.б. атауға болады[17].

Синтаксистік деривацияның кері тәсілі компрессия деп аталады. Бұл тәсіл де ықшамдалу заңдылығымен тығыз байланысты. Мына мысалға назар аударайық: Мен қаладағы базарға барамын  Қаладағы базарға барамын  базарға барамын  барамын. Сөйлеу (речь) тұрғысынан келетін болсақ, ең соңғы сөйлем де (барамын) аяқталатын ойды білдіретін құрылымға жатады.

Сонымен синтаксистегі ықшамдалудың бір түрі осы компрессия екендігіне көз жеткіздік. Синтаксистік ықшамдалудың бірі осы деривацияның кері тәсілі компрессия арқылы жүзеге асады.

2 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ КОНТАМИНАЦИЯЛАНУ ЖОЛЫМЕН ҚАЛЫПТАСҚАН ТІЛДІК БІРЛІКТЕР

2.1 Контаминациялану жолымен жасалған фразеологизмдер