44
Бәсекелестiк ортадағы тиiстi инновациялардың дамуын талдауы мен
макроортаның талдауы бiр уақытта жүргiзiледi.
Ғылыми-техникалық инновацияларға мыналар тиісті:
- жаңашылдық;
- нарықтық сұранысты қанағаттандыру;
- өндiрушiге пайда әкелу.
Инновациялық процесстiң үш формасы болады:
1) ұйым аралық немесе табиғи тұрып қалу;
2) жаңалықтың сауда-саттық заты ретінде
(тауарлық) жүретін
ұйымдастыру аралық тұрып қалуы;
3) ұлғаймалы, өндiрушi-пионерлік монополиянының бұзылуынан жаңа
тауарлар, техника және технологиялар жасаудағы формасы.
2 Инновацияны қаржыландыру
Инновациялық қызметтi қаржыландырудың негiзгi көздері:
- бюджеттiк;
- бюджеттен тыс құралдар болып табылады.
Инновациялық процестер өте күрделі процестерге жатады. Ол
нарықтық және технологиялық білімнің жоғарғы деңгейін және дұрыс анализ
жасай білуді, инновацияны бағалай білуді қажет етеді. Бірақ бұл объективті
процесс, сондықтан кәсіпорын нарық шартында инновациясыз өмір сүру
мүмкін емес екенін біліп, үнемі дайын отыру керек.
Құралды алудың екі жолы бар: сатып алу және лизинг.
Лизинг өзі қаржылық левериджді қамтамасыз етеді, бұл дегеніміз,
қарыздың түрлері. Оның мынадай түрлері бар:
1) Лизбек.
2) Қызмет лизингі.
3) Қаржылық лизинг.
Лизбек негізгі қордың қаржылық мекеменің меншігіне беру мен оны
жалға алу жайында келісімнің пішінін ұсынады.
Қызмет атқарудың лизингі немесе операциялық жал (лизинг) жалға
деген тапсыру қояды жабдықты мерзімге байланысты сатып алады, оның
пайдалы жұмысының бірталай кіші мерзімдеріне жалгерге барлық шығындар
қойылады. Лизингтің маңызды мінездемесі мұндай жалға беру көбіне
толығымен өшірілмейді және жалға беруші өзінің шығындарын құралды
біреуге беру арқылы жаба алады.
Қаржылық немесе капиталдық жалға беру эксплуатациондық қызметті
қамтамасыз етпейді, жойыла алмайды және толығымен өшіреді, яғни, жалгер
толық жал үшін ақысын алады. Жалға алушы жыл сайын жалды жаңартуға
немесе тоқтатуға құқығы бар. Бірақ оның қаржылық толығымен төлеп бітпей
жалды жойып жіберуге құқығы жоқ. Сонымен қатар жалға алушы мүліктік
салық пен жалға алған мүліктің сақтандыруына да төлейді. Жалға беруші осы
төлемдердің бәрінен пайда табады, осындай жалға беруді көбіне «нетто
аренда» деп атайды.
45
Қаржылық жалға беру лизбинг іспеттес, бірақ оның басты
айырмашылығы жалға берілетін құрал жаңа, және жалға алушы жалға
алушы-қолданушыдан емес жасаушыдан тікелей сатып алады.
Лизингтің қаржылық нәтижесі барлық салық түрлерін төлегеннен
кейінгі анализ көмегімен бағаланады.
3 Инновациялық процесстiң тиiмдiлiгiнiң бағасы
Беттерiнше экономикалық мәннiң әртүрлi уақыт iске асатын кез келген
жобасының iске асыруы бiрмәндi емес болып қалыптасады. Бұл
қайшылықтар келтiрiлген құнның әдiсi немесе дисконттаулармен шеттейдi,
яғни шығын және бiр моментке нәтижелерiнiң келтiруiмен. Болашақта
алынған кез келген сома кiшiрек құнға дәл қазiр ие болады дисконттау
негiзделген.
Қаржы есептеулерiндегi инновациялардың қамтамасыз етулерi
дисконттау арқылы уақыттың факторын есепке алынады. Фирма табыс қазiр
алуға қалайтын дисконттауды идея, ертеңгiсiн, қазына алу келешек тәуекелдi
өйткенi бөлiп шығарып қоюға тұрмайды. Келешек құнмен және ағымдағы
құнның аралығында айырым және дисконтпен деп аталады.
Дисконттау коэффициентi күрделi пайыздардың формуласы бойынша
есеп айырысады:
,
i)
(1
L
tp
t
(32)
мұндағы t – есептелген шығындар мен нәтижелерді келтiру жылы;
t
p
– шығын және нәтижелер сәйкес келетін жыл;
i – инвестордың пайыздық мөлшерлемесі немесе ресурстар құнының өзгерiсi.
Инновациялық процесстi бастауды оларды іске асыру (пайдалану)
жылына келтiру шартында tp = 0 деп, келесі өрнекті аламыз:
.
i)
(1
1
L
t
t
(33)
Дисконт пен пайыз бағамы төмен болған сайын келешек кіріс көлемі
жоғары болады.
Инновацияларды енгiзу мүмкiндiктерiнiң қаржы күйлерiн бағалауға
мүмкiндiк берген дисконттаудың үйреншiктi қаржы кестелерi бар болады.
Фирма мүмкiндiктер және инновациялардың енгiзудi қажеттiлiгi олар
қолдана мұқият талдау жүргiзуi керек. Бағаларға Қазақстан шарттарындағы
осыған инфляцияның бағасы және тұрғынның сатып алушы қабiлеттiлiгiнiң
дамытуының тенденциялары қосуы керек.
Инновациялық процесстiң бағасының тағы басқа көрсеткiштерi бар
болады:
46
Есепке алумен кеткен қаржының қайту мерзiмi бастапқы iргелi салым:
,
С
-
С
К
К
Т
2
1
1
2
р
(34)
мұндағы Т
р
– өтелімдік мерзімі;
К
2
және К
1
– жаңа және алдыңғы жабдықтарға кеткен капиталды салымдар;
С
1
және С
2
- жаңа және алдыңғы жабдықтарды пайдаланудың жылдық
шығындары.
Демек, уақыттың ұзақтығының шығынды орны толатындығының
мерзiмi, жаңалықтардың пайдалануынан таза табыс қай сома iшiнде
қабаттасқан инвестициялардың сомасы, пайыздарды қоса берiспейдi.
Пайдалылықтың iшкi нормасы – инвестицияның жанында ақталатын
процента есептi жалаки. Тиiмдiлiк бұл оған жобаның iске асыруы және
шығын эффекттiң байланысы. Тиiмдiлiк кейде формулалар бойынша есеп
айырысатын тиiмдiлiк коэффициентiмен бағаланады:
,
З
Э
E
n
(тура көрсеткіш), (35)
,
Э
З
E
щ
(кері көрсеткіш), (36)
мұндағы Э - жобаны iске асыру тиімділігі (табыстар);
З - жобаны iске асыруға кеткен шығындар.
Келтiрiлген шығын минимум бойынша бағаланған өте тиiмдi бiрнеше
варианттар болған жағдайда сайланады:
min,
З
і
і
н
і
К
Е
С
(37)
мұндағы З
i
– қандай да бір нұсқаға келтірілген шығындар;
С
i
– жаңа өнімді өндіру шығындары;
Е
н
– капиталды салымдардың инновациялық процестердегі нормативтiк
тиiмдiлiк коэффициентi. Ол тұрақты экономикада 0,15 ретінде бағаланады;
К
i
- инновациялық процестің инвестициялары.
Өзiн-өзi бақылауға арналған сұрақтар:
1) Иннвовацияның өмірлік циклының бағыттары мен кезеңдерін
атаңыз.
2) Инвестицияларды қаржыландыруының негiзгi көздерi және олардың
құрылымы қандай?
3) Кәсiпорынның инвестициялық саясатының негiзгi бағыттары
қандай?
4) Лизингтiң мәнi не? Лизингтiң түрлерi?
5) Инвестициялардың тиiмдiлiгi қалай анықталады?
