35
еркін нарықтағы қандай да бір ресурстардың болмауы, мемлекеттің
экономикалық саясатының мінздемесі, инфляция дәрежесі мен динамикасы,
нарық көлемі, сатып алушы сұранысының спецификасы мен көлемі, бірегей
тауар өндірушілер арасындағы конкуренция дәрежесі.
2 Баға түрлері
1) Қызмет көрсетілетін айналымға байланысты бағалар: сату және
сатып алудың көтерме бағасы, сатып алу бағасы, жеке бағалар, сметалық құн,
қоғамға қызмет көрсетудің бағасы мен тарифтері жіне т.б.
2) Мемлекеттік әсер ету мен бақылауға, нарықтағы конкуренция
дәрежесіне байланысты:
а) еркін бағалар (нарықтық) – бұл берілген нарықтағы ұсыныс пен
сұранысқа негізделген тауар мен өызмет өндірушілерінің қойатын бағалары;
б) реттелетін бағалар – белгілі бір басқару органдарымен орнатылатын
бағалар: реттелетін бағалар кепілдендірілген, ұсынылған, лимитті, залогты
болуы мүмкін.
3) Орнатылу әдісі бойынша. Бағаның бұл түрлері келісімшарттарда,
контрактілерде орнатылады.
4) Уақыт факторын ескере отырып: тұрақты, мезгілдік, сатылы
бағалар.
5) Баға дәрежесі жайлы ақпаратты алу әдісі бойынша: анықтамалық,
прейскуранттық, есептік бағалар.
6) Ішкі фирмалық немесе трансферттік бағалар.
7) Сату мен тасымалдау жағдайлары бойынша: нетто баға (цена-
нетто); брутто баға (цена-брутто).
8) Әлемдік бағалар – үлкен көлемдегі экспорт пен импорт
операциялары жүзеге асырылатын бағалар.
3 Баға функциялары
Баға функциясы бағаның ішкі құрылымының сыртқы көрінісі болып
табылады. Баға функциясы тек белгілі бір бағаға тән. Баға функцияларының
келесідей түрлері бар:
1) Есептік функция. Қоғамның белгілі бір тауардан қажеттілігін
қанағаттандыру дәрежесін көрсетеді. Баға қанша еңбек, қажетті материалдар,
тауарды өндіруге керекті бұйымдар жұмсалғанын өлшейді, еңбек қандай
тиімділікпен қолданылатынын көрсетеді.
2) Ынталандырушы функция. Оның мәні өндіріске және әр түрлі
тауарларды тұтынуға тигізетін әсері. Баға өндірушіні ондағы түсетін пайда
дәрежесімен ынталандырады. Нәтижесінде баға өнім шығарылуының өсуіне,
әр түрлі тауарларды тұтыну дәрежесіне дұрыс немесе кері әсерін тигізеді.
Бұл функция тұрғысынан басқа тауарлармен салыстырғанда көбірек пайда
түсіретін бағалар тиімді болып келеді.
36
Ынталандырушы функция басты қажеттілікті тауарларды минималды
баға бойынша тұтынуға ыңғайлы жағдайлар туындайтын қоғамдық
мәселелерді шешу кезінде үлкен рөл атқарады.
3) Реттегіш функция. Ол әр түрлі нарықтық факторлардың әсерінен
болатын бағаның құннан ауытқу мүмкіндігімен байланысты. Бағалар ұлттық
табыстың экономикалық салалар арасында, оның секторлары мен әр түрлі
формадағы меншіктердің, аудандардың, жинақтауыш және тұтыну
қорларының, халықтың әр түрлі қоғамдық топтары арасындағы реттегіш
құралы ретінде қолданылады.
4) Өлшеуіш функция. Бұл сапада баға бірлік тауар мен қызметке
төленетін ақша саны ретінде болады. Баға әр түрлі тауарлардың құны
салыстырылатын өлшеуіш функцияны атқарады.
5) Ұсыныс пен сұранысты реттейтін функция. Баға арқылы өндіру мен
тұтыну, ұсыныс пен сұраныс арасындағы байланыс жүзеге асады. Тым
жоғары немесе төмен бағалар өндіріс пен тұтыну арасындағы
диспропорцияны білдіреді. Шаруашылықта диспропорция пайда болған
жағдайда теңдік өндіріс көлемін өзгерту немесе бағаны өзгерту тәсілдерімен
жүзеге асырылуы мүмкін. Баға өндірушіні сапаны арттыруға және нарыққа
қажетті, сұранысқа ие тауарлар ассортиментін үлкейтуге итермелеуі тиіс.
Нарықтық қатынастардың дамуымен бағаның бұл функциясы арта түседі
және уақыт өте келе тауарларға баға қалыптастыру кезінде негізгі функция
болады.
Баға функциясы өндірісті рационалды тұрғызушы критериі ретінде.
Бағаның бұл функциясы келесіден анықталады: баға механизмі көмегімен
жоғары табыс алу үшін капитал экономиканың бір секторынан екіншісіне
(табыс нормасы жоғары болатын) аударылады.
Функциялар арасындағы өзара байланыс. Бағаның әр түрлі
функциялары арасында бір-бірін толықтырғыш немесе бір-біріне қарама
қайшы өзара байланыс болады.
Бағаның ынталандырғыш функциясы сұраныс пен ұсыныстың
реттелуіне сұранысқа ие тауарлар өндірісінің артуына ықпалын тигізеді. Баға
кері рөл атқаруы да мүмкін: тауарлардың ұсынысын төмендету. Бұл жағдай
ұсыныс артқан кезде сұраныс пен ұсыныстың реттелуіне әкеледі.
Реттегіш функция өндірісті тұрғызуды оптимизациялау құралы
ретіндегі баға функциясымен бірлесе әрекет етеді. Аталған бірлесу
капиталдың табыс нормасы жоғары, белгілі бір тауарларға сұраныс көп
шаруашылық сфераларына құйылуын қамтамасыз етеді.
Есептік функция басқа функциялармен қарама қайшылыққа келеді,
себебі нарық жағдайында баға әдетте өндіріс пен іске асу шығындарынан
ауытқиды. Сол себепті бағаның әр түрлі функциялары арасындағы байланыс
қоғамдық маркетингті зерттеулердің пәні болуы керек.
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1) Баға қалыптастырушы факторларды атаңыз.
2) Баға қалыптастырудың қандай негізгі екі моделі бар?
37
3) Бағаның ауытқуына қандай факторлар әсер етеді?
4) Баға қандай белгілері бойынша классификацияланады?
5) Баға қандай функциялар атқарады?
7 дәріс. Кіріс, пайда және өндірістің тиімділігі
Дәріс мақсаты: кәсіпорын қызметінің нәтижесін бағалауды үйрету.
Дәріс мазмұны:
1) Өндірістің кірісі мен пайдасы.
2) Пайда, пайданың түрлері.
3) Өндірістің тиімділігі. Тиімділіктің көрсеткіштері.
1 Өндірістің кірісі мен пайдасы
Ұйымның кірісі мен бюджетін құрайтын негізгі көзі өнім, тауар,
қызметтерді сату болып табылады. Өндірістік кезең ұйымның ақшалай түсім
алуымен тұйықталады.
Өнімді сатудан ақшалай түсім алу – ұйымның өндірілген өнімі,
орындаған жұмысы, көрсеткен қызметі үшін алған қаражат сомасы. Бұл
ұйымның шығынды өтейтін және кірісті қалыптастыратын қаражатының
негізгі көзі болып табылады.
Сатудан түскен түсім дегеніміз ақшаға шаққандағы сатылған өнімнің
(көрсетілген қызметтің) көлемі. Ол былай анықталады:
,
Q
Б
T
(28)
мұндағы: Б – бір өнімнің бағасы;
Q – сатылған өнімнің нақты бірліктегі көлемі.
Егер ұйым өнімнің бір түрін емес бірнеше түрін өндіретін болса,
сатудан түскен түсім әрбір сатылған тауар (қызмет) көлемінің сомасымен
(ақшаға шаққанда) анықталады.
Ұйым негізгі өнімді сатудан түскен түсімнен (Т
нө
) бөлек, басқадай
сатулар (Т
бс
) (негізгі қордың істен шығуы, материалдарды сату және т.б.),
сондай-ақ өткізуден тыс операциалардан да (Т
өо
) (мүлікті жалға беру,
бірлескен қызмет, құнды қағаздар операциялары бойынша кірістер) түсім
алуы мүмкін. Жалпы түсім төмендегі формула бойынша анықталады:
.
ө
бс
не
жал
Т
Т
Т
T
(29)
2 Пайда және салықты өндiру
Пайда (шығын) ҚҚС және акциз қосылмағанда, қолданыстағы баға
бойынша сатудан түскен түсім мен өнімді өндіру, сатуға кеткен материалдық
Достарыңызбен бөлісу: | 
