27
төлемдер; жан-жақты зерттелмеген уақыт төлемдері; бiр рет мадақтау
төлемдері; қоректену, тұрғын-үй, отын және тағы басқа төлемдер кіреді.
Еңбек ақы формасы және төлеу жүйелерi.
Тәжiрибеде еңбек ақы төлеудің екi негiзгi формасы қолданылады:
мерзiмдi және келісімді. Мерзiмдi форма бойынша қызметкер еңбек ақысы
қойылған тарифтi жалақы арқылы және iс жүзiнде орындаған жұмыс уақыты
арқылы есептелінеді. Қызметкер еңбек ақысының келiсiмдi төлемақысы
өнiмнiң әрбiр бiрлiгiне алдыңғы мерзiмдер есептелiнген алдын ала
белгiленген тарифі арқылы iстелiнген жұмыс немесе жасалған бұйымға
(өндiрiстiк операцияларда бейнеленген даналар, килограммдар, метрлер тағы
басқа өлшемдермен) есептелінеді.
Келісімді еңбек ақы төлеу формасын келесi еңбек ақы төлеу
жүйелерiне жіктеу қабылданған:
- тура келісімді;
- сыйақылы келісімді;
- прогрессивті келісімді;
- жанама келісімді;
- аккордтық келісімді.
Бұл жүйелер, өз кезегiнде, еңбек ұйымының формаларына байланысты
жеке және ұжымдыққа жіктеледі.
Еңбек ақыны тура келісімді төлеу жүйесі бойынша әрбір өнім бірлігіне
келісімдік баға орнатылады.
Сыйақылы келісімді төлеу жүйесі бойынша қойылған шарттардың
көрсеткіштерін орындауына байланысты қосымша сыйлық төлеуін
қарастырады.
Еңбек ақыны прогрессивті келісімді төлеу жүйесі шектелген мерзiмге
және өндiрiстiң шешушi бөлiмшелерiне рұқсат етiле алады және бастапқы
норма шектерiндегi еңбек ақыны – кәдiмгi бағалар бойынша, бастапқы
базасынан өндiру асатын жағдайда – үлкен бағалар бойынша есептелінеді.
Жанама келісімді еңбек ақыны төлеу жүйесі қосымша қызметкерлер
үшін қолданылады (жөндеушiлер және тағы басқалар), еңбек ақы жасалған
өнiмге негiзгi өндiрiстегі жұмыстқа арналған қызмет ақысы арқылы
анықталады.
Аккордтық еңбек ақы төлеу жүйесi еңбек ақының өлшемiн
тапсырылған мерзiмде барлық мүмкiн өндірілген жұмыстың нормасының
орындалуына, және келісілгенi бағалардың негiзiне сүйене отырып орнатады.
Аккордтық iстелiнген жұмыстың соңғы есебін барлық өндіру объектiлерін
қабылдаудан соң алады. Келісімді еңбек ақы төлеулері жеке немесе
ұжымдық еңбектің соңғы нәтижесiне, сапасына (шығарылған объектіге),
тәжірибеге тәуелді болды.
Мерзiмдi форма қарапайым мерзiмдi және мерзiмдi-сыйақылы еңбек
ақы төлеу жүйесiне бөлінедi. Қызметкерге еңбек ақыны қарапайым мерзiмдi
жүйе бойынша берiлетін жалақы iс жүзiнде орындалған уақытқа немесе
тарифтi жалақы бойынша есептелiп қойылады.
28
Мерзiмдi еңбек ақы бойынша қызметкер жалақысы орнындаған уақыт
санына байланысты есептеледі. Дегенмен, еңбек оңай немесе күрделі, төмен
немесе жоғарғы мамандандырылған болуы мүмкін, сол себепті тарифтi
жүйелер көмегiмен iске асатын еңбектi нормалау керек. Тарифтi жүйенiң
құрама элементтерi мыналар болып табылады:
а) тарифтi жалақы – әр түрлi топтар және дәрежелердiң жұмыс уақыт
бiрлiгiндегі абсолюттi еңбек ақысының өлшемі. Бастапқы (бiрiншi дәреже)
болып ең төменгi тарифтi жалақы табылады. Ол ең қарапайым еңбектің
өлшемін көрсетеді;
ә) тариф кестесi – тарифтiк разрядтардың және оған сәйкес
коэффициенттер жиынтығы. Ол бiлiктiлiктiң деңгейiне байланысты еңбек
ақыны анықтауы үшiн қызмет көрсетедi. Әрбір келесi дәрежелердiң тарифі
бiрiншi дәреже тарифтi жалақыдан қанша көбiрек коэффициенттін көрсетедi.
Тарифтi жалақылар жұмыстардың салыстырмалы күрделiлiгін
анықтауына байланысты бекiтiледi. Ол үшiн және жұмыстардың нақты
түрiне талабын және күрделiлігін сипаттайтын көрсеткiштердi ескереді:
- жұмыс жайлы бiлiм, кәсiби дайындығы, тәжiрибесi, орындаушының
тиiстi бiлiктiлiгi және тағы басқалар;
- физикалық және ақыл ой еңбегі;
- еңбек жағдайы (қалыпты, ауыр, зиянды).
Жұмыстың сандық және сапалы көрсеткiштерiнiң қойылған нақты
шарттарын қызметкер орындаған және лны толықтырған жағдайда сыйақы
тағайындау және еңбек ақы төлеу жүйесi, мерзiмдi сый-ақы еңбек ақы төлеу
жүйесi деп аталады.
Ұйымдардағы еңбек ақы формасы және төлеу жүйелерi ұжымдық
келiсiмшарттармен немесе акттерімен анықталады.
Еңбек ақы негiзгi және қосымша бөліктен тұрады. Еңбек ақының
тұрақты бөлiгi негiзгi еңбек ақы (тарифтi жалақылар), лауазымдық
жалақылардан тұрады. Қосымша еңбек ақының құрамдас бөлiктерi (тарифтi
жалақыларға) лауазымдық жалақыларға, сыйақы және үстемелер болып
табылады.
Байланыстың салаларында еңбек ақы төлеу нысандары жұмыстардың
жөндеу төлеуi бойынша құрылыс кешенi кәсiпорындарындағы, сонымен
бiрге байланыстың қолдану кезiндегi кәсiпорындарында пайдалануы және
байланыс құралдарын дамытуы ескеріліп анықталады. Бұдан басқа,
байланыстар кәсiпорындарда бригада, цехтың еңбек ақысы (К
ту
), олардың
еңбектік коэффициентi бойынша қызметкерлердiң арасындағы жiктелетiн
тарифсіз еңбек ақы төлеу жүйесi қолданылады. Байланыс кәсiпорындары
еңбек ақы төлеу нысандарын және тиiмдi жүйелерді өз алдына таңдайды.
Еңбек ақы және заттық ынталандырудың көздерi тұтынушыға бағытталатын
құралдар болып табылады. Әрбiр нақты ұйымда технологиялық үдерiстер,
өндiрiс сипаты мен еңбектi ұйымдастырудың деңгейіне байланысты еңбек
ақының түрлі формалары қолданылады.
Жүйедегі жетекшiлер, мамандар және қызметшiлерi үшiн лауазымдық
жалақылар орнатылады. Лауазымдық жалақы - еңбек ақының атқаратын
